Neerlandia. Jaargang 94

[p. 105]

De bescherming van voormalige verdedigingswerken - 2 -

In het artikel van J. Sneep in Neerlandia 1990-1 werd een bondige historische beschouwing gegeven over het ontstaan van de belangrijkste verdedigingswerken in de Noordelijke Nederlanden en werd ingegaan op de rol die de in 1931 opgerichte Stichting Menno van Coehoorn gespeeld heeft, en nog speelt, in de bescherming van oude buiten militair gebruik gestelde vestingwerken.
In aansluiting daaraan wordt, volgens hetzelfde schema, thans een schets gebracht van de geschiedenis van de vestingbouw in de Zuidelijke Nederlanden na de scheiding op het einde van de zestiende eeuw en een overzicht gegeven van het werk van de Simon Stevinstichting ten behoeve van de bescherming van vestingwerken.

Het ontstaan van de verdedigingswerken

In tegenstelling tot wat in de Noordelijke Nederlanden vanaf 1590 gebeurde, was er in de Zuidelijke Nederlanden, die onder Spaanse heerschappij bleven, geen sprake van een eigen landsverdedigingsbeleid. De forten die er na het Twaalfjarig Bestand (1609-1621) tot stand gekomen zijn (b.v. Ieper, Menen en de forten in het Land van Waas) zijn aangelegd omdat de Spanjaarden, en later de Fransen, dat in het kader van het in Madrid en Parijs vastgelegde beleid noodzakelijk achtten. Eigen vestingbouwkundigen zoals Menno baron van Coehoorn, Hendrik Ruse en Herman Landsberg hebben de Zuidelijke Nederlanden in die tijd dus niet voortgebracht. Op de rol van de Bruggeling Simon Stevin in het Noorden hoeven wij hier niet meer in te gaan; J. Sneep heeft dat in zijn artikel reeds gedaan.

Aan de andere kant bleven nog tot 1785 een drietal vestingen zonder onderbreking in het bezit van de Republiek, nl. de Scheldeforten Lillo, Liefkenshoek en Frederik Hendrik. Als dusdanig ressorteerden die werken dus onder de directeur-generaal voor de fortificatiën in Den Haag.

Het Barrièretractaat van 1715 gaf de Republiek het recht garnizoenen te hebben in Veurne, Ieper, De Knokke, Menen, Waasten, Dendermonde en verder ook nog in Doornik en Namen. Die vestingen waren tijdens de Franse bezetting (1672-1713) door de grote Franse vestingbouwkundige Vauban - zijn volledige naam was Sébastien le Prestre, seigneur de Vauban - verbouwd om rekening te houden met de verbeterde artillerie en de nieuwe inzichten op het gebied van de vestingbouw die van hemzelf afkomstig waren. De ingenieurs van de Republiek hebben nauwelijks iets aan die werken gewijzigd zolang zij militair van de Republiek afhingen, d.w.z. tot de herroeping van het Barrièretractaat in 1782. De Oostenrijkse keizer Jozef II had geen belangstelling voor vestingwerken; hij gaf in 1782 de opdracht alle bovengenoemde vestingen te slechten, hetgeen wegens de inval van de Fransen in 1792 maar gedeeltelijk uitgevoerd kon worden.

Ook de Fransen hadden aanvankelijk geen belangstelling voor de vestingwerken in de Zuidelijke Nederlanden; zij lieten de versterkingen dus verder vervallen. Dat veranderde plots toen de Engelsen in 1809 op Walcheren landden en tot Bath aan de Schelde benoorden Antwerpen oprukten. Napoleon gaf toen onmiddellijk opdracht tot de bouw van een reeks werken: twee forten bij Oostende, twee forten bij Breskens tegenover Vlissingen; verder moesten bestaande werken, zoals Lillo en Liefkenshoek, gemoderniseerd worden; In Antwerpen zelf, waarom het eigenlijk te doen was, werden op beide oevers buitenwerken aangelegd en de bestaande omwalling van de stad werd hersteld; in Gent werd een citadel gebouwd.

Na de val van Napoleon werd overeenkomstig het verdrag van Wenen in de Zuidelijke Nederlanden een nieuw barrièresysteem tegen Frankrijk opgericht, dat uit verscheidene fortenlinies bestond. Dat hield in dat bestaande werken zoals Ieper, Menen, Dendermonde enz. grondig verbouwd werden en er ook nieuwe forten werden gebouwd, o.a. in Antwerpen de lunetten Kiel, St. Laureins en Herentals en schansen op de westelijke Schelde-oever. Die werken ontstonden overeenkomstig het advies van generaal baron C.R. Krayenhoff, de eerste inspecteur-generaal van fortificatiën van het jonge koninkrijk. Aan het ontwerpen en de uitvoering er van zijn de namen verbonden van enige officieren der Nederlandse genie: Generaal-Majoor Van der Plaat en de kapiteins Van Woensel en Akkerman.

Na de Belgische omwenteling werd een hele reeks vestingen zoals Ieper, Menen enz. buiten militair gebruik gesteld en gedeeltelijk geslecht. Toch ontstond er, als gevolg van de vrees voor een herhaling van de Tiendaagse Veldtocht (1831) tussen 1837 en 1844 een nieuwe vesting: Diest. Gedurende nagenoeg dertig jaar werd er gediscussieerd over de vraag door middel van welk verdedigingsysteem de Belgische neutraliteit het beste gevrijwaard zou kunnen worden; dat was te verklaren door de strijd die toen aan de gang was tussen een nieuw stelsel, het polygonale, en de oudere systemen. Het poly-

[p. 106]

Het fort Rijnauwen bij Bunnik, aangelegd aan de hand van een advies van de Belgische generaal Brialmont (Luchtfoto militair luchtvaartmuseum, 1930).

gonale systeem waarvan H.A. Brialmont (geboren te Venlo in 1821) de bekendste verdediger was, won het pleit. Volgens zijn plannen werd tussen 1859 en 1870 met Antwerpen als middelpunt (het z.g. nationale reduit) een dubbele kringstelling aangelegd, waarin vooral de acht grote forten tussen Wijnegem en Hoboken opvielen. Het fort bij Rijnauwen (Utrecht) 1867-1869 werd volgens dat model gebouwd.

De ervaring die tijdens de Frans-Duitse oorlog (1870-71) met het nieuwe getrokken geschut werd opgedaan toonde aan dat de vesting Antwerpen, ondanks de enorme sommen die aan de kringstelling besteed waren, feitelijk erg kwetsbaar was geworden. Daarom werd vrijwel onmiddellijk begonnen met de aanleg van een nieuwe kringstelling die verder van de stad verwijderd was en die met een omtrek van bijna 100 km een van de grootste was die ooit gebouwd werd. De aanleg van die reusachtige kring van vestingwerken ging duidelijk de draagkracht van België te boven; hij nam tientallen jaren in beslag en was in 1914 nog niet helemaal voltooid. Intussen werden ook de kringstellingen van Namen en Luik gebouwd.

Al deze versterkingen bleken overigens als verdedigingssysteem in WO I vrijwel waardeloos; zij hebben immers de Duitse opmars in 1914 nauwelijks kunnen vertragen, hoewel politici beweren dat de aanwezigheid van het Belgische leger in de vesting Antwerpen in de flank van het naar het zuiden oprukkende Duitse leger en de drie uitvallen vanuit Antwerpen de Franse overwinning aan de Marne mogelijk gemaakt hebben.

In het verdedigingssysteem dat in 1940 de Duitse inval moest opvangen, speelden, wat Vlaanderen betreft, forten vrijwel geen rol meer; het systeem bestond uit het antitankkanaal rond Antwerpen, een bunkerlinie langs

[p. 107]

Gedeelte van de oude vestingmuur van Ieper.

het Albertkanaal, antitankgracht tussen Koningshooikt (Lier) en Waver en een bruggehoofd tussen de Schelde en de Leie bij Gent.

Uiteraard kreeg de Vlaamse kust tijdens WO II ook zijn deel van de Atlantikwal. Een grote Kustbatterij bij Oostende is nu nog vrijwel geheel aanwezig.

Het behoud van de vestingwerken

Van de hierboven vermelde vestingwerken zijn er in de loop der jaren uiteraard vele geslecht; toch zijn er nog voldoende voorhanden om een actie ten behoeve van hun behoud en eventueel restauratie te rechtvaardigen. Zoals in het artikel van J. Sneep vermeld, dankt de Simon Stevinstichting haar ontstaan, begin van de jaren zestig, eigenlijk aan een toeval. Bij het zoeken naar gegevens over de vesting Hulst in de tachtigjarige oorlog, kwamen wij in 1958 op het spoor van de It-kolonel der genie b.d. W.H. Schukking, een van de eerste bestuursleden van de Stichting Menno van Coehoorn. Via hem kwamen we later in contact met die stichting. Zo is bij ons het idee ontstaan om in Vlaanderen een vereniging met dezelfde doelstellingen op te richten. Dat bleek in die jaren om verschillende redenen erg moeilijk. Om te beginnen heeft men hier in het verleden nooit veel om vestingwerken gegeven; het volstaat hier te verwijzen naar de Antwerpse Meetingpartij die in de 19e eeuw jarenlang actie gevoerd heeft tegen de plannen voor de uitbouw van Antwerpen als ‘nationaal reduit’. (vgl. ter illustratie de spotprent die voorkomt op blz. 946 van de Encyclopedie van de Vlaamse Beweging).

Bovendien was er in de jaren zestig weinig belangstelling voor het culturele erfgoed in het algemeen, getuige de sloping van vele waardevolle gebouwen die toen moesten wijken voor bijvoorbeeld autowegen. Bij de officieren in actieve dienst was er toen nauwelijks nog enige belangstelling voor de vestingbouw, omdat na de oorlog dat vak aan de militaire academie niet meer gedoceerd werd. De oudere officieren die nog met de vestingbouw vertrouwd waren, waren meestal franstalig en zouden daarom niet te bewegen geweest zijn om toe te treden tot een vereniging die haar actie tot Vlaanderen wilde beperken. Dat laatste was inderdaad van in het begin de bedoeling; de federaliseringstendens was toen in België al duidelijk merkbaar en het was bekend dat de monumentenzorg een van de eerste overheidstaken zou zijn die aan de gemeenschappen zou worden toegewezen.

Ook uit practische overwegingen leek deze oplossing wenselijk; op dat ogenblik bestond de Stichting Menno van Coehoorn al meer dan 30 jaar en het lag voor de hand dat onze op te richten vereniging zeker in het begin aangewezen zou zijn op een enge samenwerking met haar. Een dergelijke samenwerking was en is overigens ook op historisch wetenschappelijke gronden wenselijk. Een en ander zou met een deels franstalig bestuur niet mogelijk en in ieder geval erg moeilijk geweest zijn.

De Simon Stevinstichting

Om verscheidene van de hierboven aangehaalde redenen was echter ook de oprichting van een zelfstandige

[p. 108]

vestingbouwkundige vereniging in Vlaanderen niet haalbaar; om die reden hebben wij contact opgenomen met de heer J. van Overstraeten, de toenmalige voorzitter van de Vlaamse Toeristenbond, de grootste culturele vereniging in Vlaanderen. Wij ontvouwden voor hem ons plan een feitelijke vereniging op te richten die vernoemd zou worden naar de Bruggeling Simon Stevin, de grondlegger van de vestingbouwkunde als wetenschap. Deze vereniging, die een afdeling van de Vlaamse Toeristenbond zou zijn, zou zich voor Vlaanderen hetzelfde ten doel stellen als de Stichting Menno van Coehoorn, nl. de studie, de instandhouding en de restauratie te bevorderen van oude, buiten militair gebruik gestelde vestingwerken als gedenkteken van geschiedenis en kunst en als natuurmonumenten. Deze taak zou in concreto als volgt worden ingevuld: een inventaris opmaken van de in Vlaanderen nog aanwezige vestingwerken en een oordeel vellen over hun historische en/of esthetische waarde - een archief aanleggen van gegevens over die vestingwerken - actie voeren voor het bewerkstelligen van de wettelijke bescherming van de werken waarvan de instandhouding wenselijk geacht wordt - belangstelling wekken bij de overheid, de verenigingen voor vreemdelingenverkeer en het publiek voor de geschiedkundige, estetische en recreatieve waarde van vestingwerken - toezien op de naleving van de beslissing een werk wettelijk te beschermen - de overheid adviseren bij het opstellen van restauratieplannen.

De heer J. van Overstraeten zegde ons zijn steun toe; na twee jaar voorbereidende besprekingen en contacten kon in oktober 1964 de stichtingsvergadering in het VTB-Bondsgebouw te Antwerpen plaatsvinden. De statuten van de Simon Stevinstichting werden wat de doelstellingen en de werkmethoden betreft, geënt op die van de Stichting Menno van Coehoorn; in de aanvangsjaren werd ook een ruim beroep gedaan op de ondersteuning van de Noord-Nederlandse zusterorganisatie; zo hield de toenmalige voorzitter van de Stichting Menno van Coehoorn generaal b.d. L.J. Spanjaerdt Speckman een lezing in het VTB-Bondsgebouw te Antwerpen; kopieën van documenten betreffende Zuid-Nederlandse vestingen werden ter beschikking gesteld; in 1965 werd een gezamenlijke excursie naar Zeeuws-Vlaanderen georganiseerd. Ook traden heel wat leden van de Stichting Menno van Coehoorn toe als lid.

Tot op de huidige dag bestaan er enge contacten tussen beide verenigingen; zo treden wij geregeld op als gastheer bij excursies van de zusterorganisatie; in het bijzonder valt hier het feit te vermelden dat de Stichting Menno van Coehoorn op ons voorstel een gemeente bij Antwerpen van advies gediend heeft betreffende de plannen tot restauratie van een van de forten op haar grondgebied.

Resultaten

In de afgelopen 25 jaar heeft de Simon Stevinstichting naar beste vermogen getracht te verwezenlijken wat haar bij de oprichting voor ogen stond. Hierna volgt een overzicht van hetgeen zij bereikt heeft:

-	nagenoeg alle oude vestingwerken van enig belang werden op de monumentenlijst geplaatst (Lillo, Liefkenshoek, Ieper, Diest, Koolkerke (Brugge), Nieuwendamme (Nieuwpoort), St. Marie (Beveren)
-	de zeven overblijvende forten van de binnenste Antwerpse kringstelling - Wijnegem, Borsbeek, Mortsel, Edegem, Wilrijk en Hoboken - werden als groene zone opgenomen in het gewestplan Antwerpen
-	de wallen van Lillo werden volgens aanwijzingen van de Simon Stevinstichting grotendeels gerestaureerd

Fort Lillo, bij Antwerpen.

[p. 109]

Simon Stevin (1548-1620) Vlaams wis- en werktuigkundige en vestingbouwkundige.

-	de stadsmuren van Ieper werden gerestaureerd; hierbij valt te vermelden dat een door onze vereniging ontdekte gedenksteen uit 1820 die zich vroeger op de Menensepoort bevond en waarop een hulde aan Willem I voorkomt, op ons aandringen aangebracht werd op de borstwering bij de Rijselsepoort.
-	het Antwerpse antitankkanaal werd gedeeltelijk gerestaureerd.
-	verscheidene forten van de buitenste Antwerpse kringstelling, o.a. Steendorp, Liezele en Oelegem worden nu door de bevoegde gemeentebesturen als waardevolle objecten beschouwd en voor het publiek opengesteld. In het algemeen kan overigens gezegd worden dat de Simon Stevinstichting in belangrijke mate heeft bijgedragen tot de mentaliteitswijziging bij de overheid en het publiek t.a.v. vestingwerken zodat deze objecten nu in brede kring waard geacht beschermd en zelfs gerestaureerd te worden.
-	een omvangrijk vestingbouwkundig archief werd opgebouwd dat door steeds meer onderzoekers en verenigingen geraadpleegd wordt.
-	de Simon Stevinstichting geeft al sedert 1976 een driemaandelijks vestingbouwkundig tijdschrift uit waarin wetenschappelijk verantwoorde artikelen verschijnen.

De steun die de Vlaamse Toeristenbond ons in 1964 toezegde is inderdaad onmisbaar gebleken; zonder die ondersteuning zou onze vereniging zelfs niet van de grond gekomen zijn en zeker niet de bloeiende organisatie geworden zijn die ze nu is. De verankering van de Simon Stevinstichting in de V.T.B. is dus volkomen verantwoord gebleken.

De toekomst

Het bovenstaande verhaal mag echter geen aanleiding zijn tot zelfgenoegzaamheid. Er is al veel bereikt, vooral wanneer men rekening houdt met de aanvankelijk volledige afwezigheid hier te lande van begrip voor het denkbeeld dat het zinvol is vestingwerken te beschouwen als behorend tot ons cultureel erfgoed. Toch geniet de Simon Stevinstichting bij de overheid en het publiek nog niet een aanzien dat vergelijkbaar is met dat van de Stichting Menno van Coehoorn. Wij halen op verre na niet de nagenoeg duizend begunstigers en donateurs waarop deze laatste kan rekenen; ook wordt onze vereniging nog niet institutioneel bij de monumentenzorg betrokken zoals dat bij onze zusterorganisatie het geval is, getuige de samenstelling van haar hoofdbestuur.

Al jaren proberen wij, naar het voorbeeld van de Stichting Menno van Coehoorn, een net van plaatselijke correspondenten op te zetten die naar de woorden van J. Sneep de ‘ogen en oren’ van het bestuur in het veld zouden moeten zijn. Alle pogingen in die richting zijn tot nu toe vruchteloos gebleken.

Toch is er hoop; sedert enige jaren bestaat het dagelijks bestuur uit een stel dynamische, wetenschappelijk geschoolde jonge mensen die zich inspannen om de Simon Stevinstichting een ruimer draagvlak te geven.

Voor hen die meer wensen te weten over de werkzaamheden van onze vereniging is een vouwblad beschikbaar dat verkrijgbaar is op het volgende adres

SIMON STEVINSTICHTING

Sint-Jakobsmarkt 45

B-2600 Antwerpen

Tel. [phone]

H. LE PAGE