Neerlandia. Jaargang 93

De ‘merites’ van een culturele boycot van Zuid-Afrika

Sinds enkele jaren wordt Zuid-Afrika door een deel van de westerse wereld en met name door Nederland cultureel en academisch geboycot. Hoewel een culturele boycot nooit officieel door de Nederlandse regering is afgekondigd, is zo'n boycot toch een feit en wordt zij op verscheidene bestuurlijke niveaus ijverig toegepast. Ook de universiteiten hebben in de loop der jaren alle banden met Zuid-Afrika doorgesneden. Vrijwel iedereen gaat uit van de legitimiteit van deze boycot, hoewel onze parlementairen nooit over een wetsontwerp met die strekking hebben gestemd. De boycot vindt zijn oorpsrong in een oproep van het ANC Zuid-Afrika cultureel te boycotten - een oproep die door de Verenigde Naties werd overgenomen. Het is ongetwijfeld één van de meest succesvolle programmapunten van het ANC - de beweging heeft op die manier massa's beleidsmakers en cultuurdragers voor haar karretje weet te spannen. Toch is het twijfelachtig of hiermee een bijdrage aan de vorming van een nieuwe samenleving in Zuid-Afrika wordt geleverd, en dat is toch de eerste eis die men aan zo'n ingrijpende maatregel dient te stellen.

De voordelen

Voor de Afrikaners is de culturele boycot hard aangekomen. Vooral voor diegenen die hun academische opleiding in Nederland hebben genoten is het een bittere pil geweest die hen diep geschokt heeft. De Afrikaners zijn echter taaie lieden die een stootje kunnen verdragen. De intellectuelen uit deze gemeenschap oriënteren zich niet meer op de Nederlandse samenleving; zij richten zich nu op de Verenigde Staten, Engeland, de Bondsrepubliek en in mindere mate op België. Het effect van de culturele boycot is voor deze gemeenschap van voorbijgaande aard geweest.

Aan diegenen onder de zwarten, kleurlingen en Indiërs die daarvoor gevoelig waren, heeft de culturele boycot het gevoel gegeven dat hun moeilijke positie erkend werd en zij hebben zich daardoor bemoedigd en gesterkt gevoeld. Bij die gemeenschappen ontbrak evenwel - behoudens enkele uitzonderingen - de oriëntatie op Nederland, zodat ook hier sprake is van een korte termijn effect; na het instellen van de culturele boycot bleef Nederland een even onbekend land als het voor het instellen van de boycot was.

Voor de Nederlandse overheid betekende de culturele boycot een budgettair voordeel, want door bevriezing en later door de opzegging van het cultureel akkoord kon men de gelden, die hiervoor op de begroting waren uitgetrokken, gevoeglijk schrappen. Zelfs de beurzen voor Zuidafrikaanse studenten (en dat waren niet alleen blanken) werden ondanks de pleidooien van culturele organisaties niet gecontinueeerd.

In de tijd dat Nederland zijn handen aftrok van Zuid-Afrika stelden de Oosteuropese landen evenals de Bondsrepubliek, Engeland, Frankrijk, Italië en de Verenigde Staten meer beurzen voor Zuidafrikanen beschikbaar. Zo stelt bijvoorbeeld Engeland jaarlijks 400 beurzen beschikbaar voor zwarte Zuidafrikaanse studenten. Tevens werden door een aantal westerse landen docenten aangesteld aan de zogenaamde zwarte universiteiten. Voor degene die meent dat de Nederlandse cultuur niets te bieden heeft, moge het Nederlandse beleid als het toppunt van wijsheid gelden. Maar voor wie meent dat de Nederlandse cultuur even volwaardig is als die van de hiervoor genoemde landen, is het ontbreken van een Nederlandse bijdrage op dit terrein onaanvaardbaar.

De nadelen voor Zuid-Afrika

Door het verbreken van de culturele contacten met de Afrikaners is de mogelijkheid van

[p. 208]

zulke contacten op brede schaal met de andere gemeenschappen in Zuid-Afrika vrijwel geëlimineerd. De oorzaak daarvan is gelegen in het feit dat de Afrikaners, die op vrijwel alle levensterreinen domineren, juist overwegend op Nederland waren georiënteerd, hetgeen bij de andere bevolkingsgroepen maar sporadisch het geval was. De boycot heeft bij de Afrikaners de oude verbondenheid met Nederland doen omslaan in een gevoel van wantrouwen en aversie, waardoor juist de ontvankelijkheid voor de Nederlandse cultuur en maatschappelijke opvattingen veranderde in scepsis. Ook de contacten met de hervormingsgezinden in deze gemeenschap werden verbroken, een consequentie die in progressieve kringen in Nederland werd afgedaan met ‘de goeden moeten onder de kwaden lijden’. Een bekend voorbeeld is de publieke weigering enkele jaren geleden door de Groningse filosoof Van Luijk zijn Zuidafrikaanse collega Degenaar, een oud-student uit Groningen, te ontvangen.

Nederland heeft eigenlijk geen pogingen ondernomen om de contacten met de zwarte en gekleurde gemeenschappen in het land aan te halen. Het tweesporenbeleid is in één spoor blijven steken, dat van de boycot. Waar hechte contacten met de zwarte bevolking ontbraken, ontstond in Nederland de neiging om zwarte verzetsorganisaties kritiekloos tegemoet te treden, waarmee zij natuurlijk allerminst gebaat waren. In zo'n sfeer kon het gebeuren dat de RU Utrecht twee jaar geleden een eredoctoraat in de rechten aan Winnie Mandela verleende, waarbij de vereiste zorgvuldigheid bij de toekenning van zo'n onderscheiding niet in acht werd genomen. De Utrechtse universiteit staat nu in zijn hemd, maar ook de strijd voor hervorming van de samenleving in Zuid-Afrika is daarmee bepaald geen dienst bewezen.

De academische boycot heeft in Zuid-Afrika een beweging op gang gebracht onder de studenten van een aantal vanouds (oorspronkelijk blanke) progressieve en zwarte universiteiten om buitenlandse gastdocenten het spreken onmogelijk te maken zolang de apartheid nog bestaat, hetgeen het academisch isolement aanzienlijk heeft vergroot. Zo werd dr. O'Brien, de oud-voorzitter van het anti-apartheidscomité van de Verenigde Naties, het spreken onmogelijk gemaakt aan de universiteiten van Kaapstad en Witwatersrand, niet omdat men het oneens met hem was, maar omdat men vond dat hij niet naar Zuid-Afrika had dienen te komen vanwege de academische boycot. Bezoekende buitenlandse academici kunnen alleen nog toestemming krijgen om de universiteit van Westkaapland te bezoeken indien zij van te voren een verklaring hebben ondertekend dat zij de apartheid afwijzen en een economische boycot ondersteunen. Deze ontwikkelingen zijn vooral zo nadelig voor Zuid-Afrika, omdat het land dringend behoefte heeft aan nieuwe ideeën over het samenleven van onderling sterk verschillende bevolkingsgroepen binnen één staatkundig geheel. Wat deze samenlevingsproblematiek betreft zijn zowel de blanke als de zwarte Zuidafrikanen zeer egocentrisch. De Afrikaners beweren nog steeds dat de veelvolkigheid in Zuid-Afrika uniek in de wereld is. Volgens de zwarten is het apartheidssysteem het meest onderdrukkende systeem ter wereld. Beide beweringen zijn sterk aanvechtbaar. Isolationisme en een gebrek aan oriëntatie op de buitenwereld leiden tot dogmatisme en starheid in opvattingen die verhinderen dat compromissen gesloten worden die zo noodzakelijk zijn voor het versnellen van het hervormingsproces. Waarom bijvoorbeeld spande het UDF zich zo in de verkiezingen van oktober vorig jaar te boycotten in plaats van daaraan deel te nemen, waarmee het elke invloed op overheid en bestuur verspeelde? Waarom staan de organisaties, die tegen apartheid zijn, elkaar zo naar het leven? De vaak geuite beschuldiging dat dat allemaal komt door het intrigeren van de Zuidafrikaanse regering wordt wat al te gemakkelijk aangevoerd.

Dat ook in oppositionele kringen getwijfeld wordt aan het nut van de culturele academische boycot valt af te leiden uit pleidooien die recentelijk door dr. Boesak en dr. Beyers Naudé voor verruiming van academische contacten zijn geleverd. Boesak sprak zich uit voor een nauwe samenwerking tussen de Utrechtse universiteit en zijn eigen universiteit van Westkaapland, de enige Zuidafrikaanse universiteit die naar zijn zeggen in aanmerking kwam voor samenwerking. Daarmee deed hij andere universiteiten die ook ver gevorderd zijn op het pad van integratie duidelijk te kort. Beyers Naudé sprak zich in Maastricht en Groningen uit voor verruiming van de academische samenwerking, maar dan uitsluitend om Zuidafrikanen geselecteerd op hun hervormingsgezindheid in Nederland te laten studeren. De wetenschappelijke boycot wilde hij echter handhaven. Dit is inconsequent, aangezien men dan vanuit Nederland geen contact meer zou mogen onderhouden met de in Nederland opgeleide Zuidafrikanen zodra zij wetenschappelijk werkzaam zouden zijn. Blijkbaar moeten de ideeën hieromtrent nog worden uitgewerkt.

De nadelen voor Nederland

De culturele en academische boycot heeft ook de Nederlandse samenleving nadelig beïnvloed. In de contacten met Zuid-Afrika staan wij bloot aan een onvrijheid die nu nog in een aantal Oosteuropese landen wordt aangetroffen. Bovendien past een uitsluiten van deelname aan een cultureel erfgoed eerder bij autoritaire en dictatoriale regimes dan bij onze democratische samenleving.

Binnen het kader van de boycot worden door een aantal grote Nederlandse uitgevers geen boeken naar Zuid-Afrika geëxporteerd. Daardoor is het onmogelijk op de Zuidafrikaanse middelbare scholen eigentijdse Nederlandse boeken voor te schrijven. Men moet zich behelpen met oudere boeken die voor de Zuid-afrikaanse leerlingen - elke Afrikaanstalige leerling wordt verplicht één Nederlands boek te lezen - extra moeilijk toegankelijk zijn.

De Stichting Nederlandse Vrijwilligers, die betrokken is bij ontwikkelingsprojecten in de Zuid-Afrika omringende frontlijnstaten, verbiedt haar werknemers de vakantie in Zuid-Afrika door te brengen. Een dergelijke betutteling is volledig in strijd met de Nederlandse normen op dit gebied.

In de strijd tegen de apartheid is de academische vrijheid om in het belang van de wetenschap contacten met wie dan ook aan te gaan - dus ook met Zuid-Afrika - zonder slag of stoot geofferd. Hoewel het merendeel van de wetenschappers het daar niet mee eens lijkt te zijn en het maar de vraag is of dit verbod niet in strijd is met de grondrechten van onze samenleving, gaan zij zulke contacten niet aan, bang als zij zijn zichzelf of hun vakgroep in opspraak te brengen met alle risico's van dien. Vereist het desbetreffende vakgebied dat men toch contacten met Zuidafrikaanse wetenschappers heeft, dan wordt in voorkomende gevallen de post naar het privé-adres gestuurd of de gast thuis ontvangen. Legio

[p. 209]

zijn de voorbeelden van het niet beantwoorden van brieven van Zuidafrikaanse studenten om studie-informatie. Is de betreffende Zuid-afrikaan een zwarte, dan kan hij dat maar het beste in de brief vermelden, wil hij een kans maken dat zijn verzoek beantwoord wordt.

Bepaald potsierlijk is de opstelling van een aantal instituten en instellingen bij de behandeling of het beëindigen van de contacten met Zuidafrikaanse universiteiten. Wat te denken van het Leidse laboratorium dat na een jarenlange samenwerking het Zuidafrikaans zuster-instituut berichtte dat men de veiligheid van de bezoekende Zuidafrikanen niet langer kon garanderen? En wat moet een zwarte, in Soweto geboren Zuidafrikaan, die in de Verenigde Staten tot computerspecialist werd opgeleid en die wilde weten of er in Delft ook studiemogelijkheden voor hem waren, met een brief van het college van bestuur van die universiteit met de mededeling dat hem geen informatie kon worden gegeven, tenzij hij de Hogeschoolraadsmotie nr. zoveel ondersteunde?

Het is te hopen dat van de huidige opstelling van onze universiteiten t.a.v. Zuid-Afrika geen precedentwerking zal uitgaan naar instellingen uit andere conflictgebieden in de wereld.

Slot

De culturele en academische boycot van Zuid-Afrika heeft de Nederlandse invloed op de Zuidafrikaanse samenleving geëlimineerd. Dat Nederland nog een rol van betekenis zou kunnen spelen lijkt onwaarschijnlijk, omdat Nederland in vergelijking met andere landen zich een grote achterstand op de hals heeft gehaald wat de huidige betrekkingen betreft. Richt men zijn blik op het postapartheidstijdperk dan zijn de vooruitzichten niet veel beter, omdat Nederland geen contacten heeft gelegd met de opkomende generatie zwarte intellectuelen. Gezien de niet te ontkennen culturele verbondenheid heeft Nederland een unieke kans gemist om met zijn bijzondere culturele erfenis bij te dragen tot de hervorming van de Zuidafrikaanse samenleving. Dat is dan het resultaat van de culturele en academische boycot die door velen in onze samenleving, met een fanatisme de ayatollhas waardig, is nagestreefd in de overtuiging daarmee de zwarten in Zuid-Afrika daadwerkelijk geholpen te hebben in hun strijd voor een rechtvaardiger samenleving.

Dr. C.E. HULSTAERT

Laboratorium voor Histologie en Celbiologie Rijksuniversiteit Groningen.