Neerlandia. Jaargang 93

[p. 166]

Spiegel Noord

Na de val van het kabinet-Lubbers II

Op 2 mei viel het kabinet-Lubbers II. Het zal voor onze Vlaamse lezers geen nieuws zijn, evenmin dat in Nederland vervroegde verkiezingen voor de Tweede Kamer worden gehouden: op 6 september a.s. Filosoferen over de uitslag blijft riskant. Hoogstens kan men veronderstellen hoe het politieke landschap er straks zal uitzien. En welke coalitie aantreedt. Wat gebeurde er op de 2de mei?

Hoe kon het zover komen? Laten we de hoofdzaken nogmaals de revue passeren. Kort voor de bewuste datum bereikte het kabinet een akkoord over het Nationale Milieuplan (NMP). Met eenstemmigheid. De liberale bewindslieden hadden dus ook hun goedkeuring verleend. Eén van de oorzaken voor de liberale VVD-fractie om dwars te liggen.

Het NMP voorzag in een totale uitgave van 7,3 miljard, waarvan 2,3 miljard door heffingen moest worden opgebracht. De rest door 5% verlaging van de collectieve lasten. Fiscale voorzieningen zouden in fasen worden afgeschaft, vóór 1 januari 1991. Het kabinet wilde over het plan adviezen van de SER (Sociaal Economische Raad) en van de Stichting van de Arbeid (college van werkgevers en werknemers) inwinnen. De operatie moest in 1994 rond zijn.

De liberalen (VVD-fractie) hadden maanden eerder bezwaren gemaakt tegen het onderdeel van het milieubeleid om de belastingaftrek voor het woon-reisverkeer (reiskostenforfait) af te schaffen. De fractie was ook tegen verhoging van accijns op autobrandstof. Men zag daarin een aanslag op het netto-inkomen van autobezitters. Het totale bedrag ter bestrijding van de milieuvervuiling kon de fractie billijken. Maar het moest uit de economische groei worden gefinancierd. Dat voorstel stuitte op heftige weerstand bij minister Ruding (CDA) van financiën. Een ‘boterzacht voorstel’, was zijn reactie. De liberalen wilden een Kamerdebat. Zij kregen hun zin. Minister-president Lubbers schreef een brief aan de Kamer ter toelichting van het kabinetsbesluit. De VVD-fractie diende een motie in: schrappen van het voorstel tot afschaffing van het reiskostenforfait. Daarmee nam de fractie afstand van de eigen ministers. Minister-president Lubbers hield voet bij stuk. Ook fractievoorzitter Voorhoeve van de VVD. De eerste was de tweede voor. De stemming over de motie bleef uit. Want de minister-president deelde mee de volgende ochtend de Koningin het ontslag van het kabinet aan te bieden. Waarmee de val van het kabinet een feit was.

Verdeeldheid in de V.V.D.

De reacties waren verdeeld, zowel in het parlement als bij de buitenwacht. Menigeen kon zich moeilijk voorstellen dat dit had moeten gebeuren vanwege een onderdeel van het NMP, dat overigens voorlopig was. Onder de aanhang van de VVD stond 44% achter de fractie en 33% stemde in met de houding van de liberale bewindslieden. Na het uitbrengen van adviezen van de Koningin, kwam het tot het besluit vervroegde verkiezingen te houden. Merkwaardig was de houding van de heer Voorhoeve: hij had een ‘lijmpoging’ geadviseerd, na eerst de val te hebben veroorzaakt. Het CDA nam prompt afscheid van dit gebaar. De heer Voorhoeve liep schade op: zijn ‘draai’ was moeilijk verklaarbaar. De VVD zou nog meer gezag inboeten. De VVD-minister Bolkestein verklaarde in het openbaar zowel achter het kabinetsbesluit, als het fractiestandpunt te staan...! Mevr. Smit-Kroes, minister van Verkeer en Waterstaat bedankte voor plaatsing op de kandidatenlijst van de VVD. Milieuminister Nijpels hield een slag om de arm. Over zijn houding werd in de partij zeer verschillend geoordeeld. De partijvoorzitter dr. Ginjaar gaf het later toe: ‘innerlijke verdeeldheid heeft de VVD verzwakt’. Het zou blijken op 15 juni bij de Europaverkiezingen.

De andere oorzaken

Een kabinetscrisis vindt doorgaans de oorzaak in strubbelingen tussen de coalitiepartners. De staatkundige geschiedenis noemt de voorbeelden. Strubbelingen in het coalitiekabinet, maar ook tussen de coalitiefracties. Vooraanstaande liberalen, als mr. Toxopeus, voorzitter van het thans aanvaarde verkiezingsprogramma, oud-staatssecretaris Vonhoff, oud-fractievoorzitter mr. Geertsema en minister Bolkestein hebben openlijk beweerd in de laatste tijd, dat het CDA al 70 jaar in het machtscentrum domineert. Een bijkomende factor voor de VVD is, om het met mr. Geertsema te zeggen, dat de politieke leiding van de partij zwakker is dan voorheen. Er wordt duidelijk gezegd in Nederland dat het niet gemakkelijk is een sterke persoonlijkheid als dr. Lubbers te weerstaan. De feiten leren dat hij een uitgesproken stempel drukt op het kabinet. De gevolgen kunnen zijn dat de persoonlijke verhoudingen daaronder lijden. Ook in dit opzicht leert het verleden. De meningsverschillen over het reiskostenforfait kunnen dan ook moeilijk beschouwd worden als de ware oorzaken. Althans die veronderstelling is gerechtvaardigd.

CDA - PvdA

Wat zal 6 september Nederland opleveren? De meest voor de hand liggende vraag is: zal het CDA of de P.v.d.A. de grootste fractie worden. Immers, de uitslag bepaalt welke partij voor de kabinetsformatie wordt aangewezen en wie de minister-president zal leveren. De uitslagen van de Europaverkiezingen van 15 juni bieden weinig houvast. Het mag verleidelijk zijn de cijfers te analyseren, maar men doet er weinig mee. Slechts 47,2% van de kiezers ging naar de stembus. De thuisblijvers en de ‘zwevende’ kiezers zijn goed voor 20 tot 30 kamerzetels. Het mag zijn dat bij de 47,2% de binnenlandse politiek heeft meegespeeld (verlies voor de VVD en winst voor het CDA en Groen Links), het blijft betrekkelijk. Herwint de VVD het vertrouwen? Lijdt de P.v.d.A. straks verlies aan Groen Links? Het is allemaal nog een open boek.

Prof. Couwenberg schreef zeven jaar geleden, dat ‘de politieke strijd niet meer gaat om de keuze tussen de oude ideologieën, maar om de richtgeving en de vormgeving van het beleid’. Niet alleen een interessante stelling, maar vooral een juiste. Want hierover zal het bij alle principiële uitgangspunten ten spijt, toch gaan: staatsschuld, financieringstekort, werkgelegenheid, milieubeheer, onderwijs, gezondheidszorg, defensielasten e.d.

Daarover moeten afspraken worden gemaakt met inachtneming van alle partijprogramma's. Een kwestie van geven en nemen met het oog gericht op het huishoudboekje van de overheid.

Omdat de mogelijkheden de grenzen stellen.

Nogmaals, filosoferen over de uitslag op 6 september blijft riskant.

Geert GROOTHOFF