Neerlandia. Jaargang 93

[p. 125]

De plaats van de Nederlanden in het Europa van na 1992

Excellenties, dames en heren, of misschien mag ik me veroorloven te zeggen: vriendelijke excellenties en excellente vrienden, het is goed andermaal te zijn bij een vergadering van het Algemeen-Nederlands Verbond. Het is niet zonder aarzeling dat ik het woord neem. Ik heb die aarzeling altijd als ik in België ben. In Nederland, als ik zo zit te luisteren, krijg ik altijd aandrift om zelf ook iets te gaan zeggen, want ik heb dan het arrogante vermoeden dat het gemiddelde peil van de sprekers omhoog gaat, maar in België is het precies andersom en ik heb dan grote aarzeling, want ik denk: nu gaat het gemiddelde peil zakken, ik kan beter blijven zitten. Ik bedoel deze halve grap ook in ernst, omdat waar de heer Geens net sprak en ik heb dat vaak ook bij anderen bemerkt, ik weer gefrappeerd ben, door wat hij noemde de taalbeheersing en het vermogen van onze vrienden hier, gebruikmakend van dezelfde taal om deze op zulk een uitnemende en eminente wijze te gebruiken. Het is voor ons altijd een genot en daarom is het niet zonder aarzeling dat ik hier ging staan. Ik was liever blijven luisteren. Die dominantie, zou ik haast zeggen, van de Vlaamse kant op de uitdrukkingsvaardigheid in, wat ik dan toch ook mede mijn moedertaal noem, begint wel een beetje irritant te worden. Als ik nu eind vorige week weer mocht vernemen dat de jongste literaire prijs bij ons door de AKO-jury toegekend is, en ik citeer hier uit een van de bladen van heden: ‘aan de outsider Brigitte Raskin’, een naam die u ongetwijfeld kent. Zij heeft het dan toch maar weer gepresteerd om als een in de rij van de Belgische schrijvers en schrijfsters een dergelijke indruk te maken op een Nederlandse jury, dat daar de literatuurprijs heengaat. Dat verdient een bijzonder compliment. Ik moet dus zeggen: wij verheugen ons daarover, én vanwege de kwaliteit en vanwege de sterk toegenomen belangstelling die daaruit blijkt, ook vanuit dat kille Holland naar hier. Ik heb het boek zelf nog niet gelezen. Ik ga het nu onmiddellijk lezen. ‘Het koekoeksjong’, heet het, voor diegenen onder u die het nog niet gelezen hebben. Maar om iets van die culturele voorsprong van dit deel van ons taalgebied duidelijk te maken, het boek heeft hier al drie drukken gehad en in Nederland zijn we nog aan de eerste druk toe. Dus we lopen wat achter. Het is een heel praktische mevrouw, dat achternichtje, geloof ik, van de heer Raskin, hier aanwezig, want wat zei ze desgevraagd, toen een journalist haar vroeg wat de hoofdpersoon van haar boek, een man uit haar verleden, gezegd zou hebben als hij aanwezig was geweest bij de prijsuitreiking? ‘Hij moest eens weten dat ik met zijn leven centen zit te verdienen’. Een hoop centen zelfs, want met 50.000,- fl. is de AKO-literatuurprijs de hoogste van Nederland. Wat Raskin met dat geld gaat doen is duidelijk: eindelijk kan ze tijd vrijmaken voor het schrijven, want - en nou komt het, die gebeitelde taal: ‘Ik ga mijn job in de school voor een jaar laten staan’. Zo mooi kunnen wij het niet zeggen. Dat zouden we eigenlijk allemaal wel willen: de job een jaar laten staan en gaan schrijven. Welnu, dat was zomaar ter inleiding om u duidelijk te maken de toenemende betrokkenheid van de verschillende groepen in ons taalgebied bij wat er gepresteerd wordt. In het spreken maar vooral ook in het schrijven. Dit is zomaar een bericht, maar er zijn er vele naast te leggen. Ik acht dat buitengewoon positief. Het thema vandaag is net als vorig jaar: De Nederlanden Nu. Dat is een knap gekozen thema, want we kunnen het ieder jaar als punt nemen.

Ongetwijfeld zijn van jaar op jaar de verschillen wat klein om weer een totaal nieuwe benadering te kiezen. Ik veroorloof mij vast te stellen dat op dit moment, deze jaren de Europese ontwikkeling ongetwijfeld het achtergronddecor is voor onze samenwerking in het Algemeen-Nederlands Verbond. Vorig jaar is door uw eerste minister zo welsprekend gesproken over de staatkundige hervorming die hier plaatsvindt, en de relevantie en de betekenis die dat weer heeft voor het Nederlands deel van het taalgebied is zojuist door de heer Geens behandeld. Ik heb vorig jaar zitten luisteren en ik dacht: wat is dat allemachtig knap geconstrueerd. Hoewel Wilfried Martens de beste docent is in het Nederlandse taalgebied, had ik toch nog moeite om het precies goed voor me te zien en ik vroeg me af: hoe gaat dat in de praktijk werken? Ik heb me toen voorgenomen vanaf dat moment de gebruikelijke brutaliteit van de Hollander te onderdrukken door daar zelf geen interpretaties aan te geven, maar dat eens af te wachten. Welnu, het vervolg hoor ik nu vandaag. Dat wordt dan een stuk praktische aanvulling met een zekere pretentie vanuit het Vlaamse bestuur; een pretentie die er natuurlijk mag en moet zijn en die wij zorgvuldig op ons in laten werken. We zijn op dat punt wat volgend. Ik denk ook dat het zo hoort. Maar we zullen van die nieuwe mogelijkheden zeker ook onzerzijds gretig gebruik maken. Ik denk dat het met name juist is dat ons Taalunie-verdrag, dat er geruime tijd is, toe is aan renovatie, niet zozeer van de artikelen als wel in het gebruik dat we er van maken. Ik ben dat graag met de vorige spreker eens. Aanhakend op het thema ‘Europa’ zou ook ik nadrukkelijk willen zeggen dat de ontwikkeling in Europa ons juist nieuwe kansen geeft. Het is vaak gezegd, maar ik herhaal het hier nog maar eens: de eenwording van Europa in markttechnische zin, de eenwording van dat Europa in een consistent geheel van technische normen en standaarden, de eenwording van dat Europa met aanpalende harmonisatie op bijv. fiscaal terrein, al deze objectieve behoeften vinden als het ware als hun spiegelbeeld een toegenomen bewustheid, een proces van toenemende bewustwording van de verschillende regio's, van de verschillende culturele entiteiten in Europa. Hoe komt dat eigenlijk? Is dat menselijk

[p. 126]

Minister-president dr. R.F.M. Lubbers antwoordt de voorzitter van de Vlaamse regering Gaston Geens tijdens de ANV-conferentie De Nederlanden Nu in het Egmontpaleis te Brussel op 22 mei 1989

compensatie-mechanisme of zit daar nog iets meer achter? Ik dacht, en ik mag het hier zeggen in dit Brussel, dat tegelijkertijd toch de hoofdstad van de Nederlanden is en zachtjes gezegd ook de hoofdstad van Europa, dat komt omdat, bij de samenvoeging van bevoegdheden, de overdracht soms van bevoegdheden naar het administratieve geheel dat de Europese Gemeenschappen uitmaken, juist daaruit de behoefte ontstaat te zoeken naar eigen identiteit en die tot uitdrukking te brengen op andere terreinen. Die ruimte ontstaat ook als vanzelf omdat de rol van de nationale hoofdsteden in de lidstaten per definitie iets minder dominant wordt. Daar ligt zowel de uitdaging als de mogelijkheid in besloten.

Nog niet de realisatie zelf, want die hangt zoals altijd in het leven af van de eigen inzet, wat we er dan van maken heel praktisch gesproken. Dat is natuurlijk niet eenvoudig. Daar moet voor geknokt worden, om te weerstaan aan het overwoekerd worden door enkele dominante talen met daaraan gerelateerde culturele tradities in Europa. Dan denk ik dat we niet al te bescheiden moeten zijn. Natuurlijk, ons taalgebied moet gerekend worden tot de categorie van de middengroep, maar dat is ruim voldoende, als we daar het kwaliteitsaspect aan toevoegen, om er iets goeds van te maken. Ik denk dat het waar is wat de heer Geens zojuist naar voren heeft gebracht, dat een goede kennis van de taal een uitstekende basis is zowel voor de uitdrukkingsvaardigheid en het analyserend vermogen bij de aanpak van tal van kwesties, en tevens de mogelijkheid verschaft zich andere talen en andere culturen eigen te maken en daardoor een centrale rol te spelen in de communicatie in dat verenigd Europa. Daar liggen uitnemende mogelijkheden. Die mogelijkheden zullen zeker beter gestalte krijgen in de mate waarin we goed samenwerken en ons in die verschillende aspecten van het Nederlands, laat ik het eens zo noemen, aan elkaar optrekken. Dat kan er inderdaad in uitmonden dat de tendens die je de laatste jaren ziet, dat aan nogal wat universiteiten in de wereld er toch clubjes studenten beginnen te komen die geïnteresseerd zijn Nederlands te leren, dat die tendens zal gaan toenemen. Dat zullen we bevorderen. Dat kan inderdaad betekenen dat we nog eens goed na moeten gaan of daar waar we elders vanuit de staat in diplomatieke vertegenwoordigingen actief zijn, het werk van met name de culturele attachés moeten laten doen op een wijze dat ze het complete taalgebied daar representeren. In sommige gevallen zal het misschien zelfs mogelijk zijn om bepaalde instituten die er in het buitenland zijn, juist om de Nederlandse culturele presentie te markeren, om te vormen tot instituten die de culturele presentie in het Nederlands manifesteren, als u me begrijpt. Het zijn allemaal mogelijkheden die je goed moet onderzoeken en kijken of we daar iets van kunnen maken.

Ik geloof dat het de moeite waard is want, ik zeg het met overtuiging, we hebben met elkaar toch een culturele presentie en een culturele potentie die er mag zijn. Naarmate we erin slagen kwaliteit te leveren en deze bewust te propageren, zal men inderdaad ook zien een toenemende vertaling van Nederlandstalige boeken. Er werd gewag van gemaakt; een heel goed punt. Hetzelfde kan inderdaad ook opgemerkt worden met betrekking tot de nieuwe media. Het element van de software, met name in de sfeer van de televisie. Dat is een delicaat onderwerp in Europa, we weten het allemaal; totstandkoming van de Euopese conventie aan de ene kant en aan de andere kant het naar mijn gevoel wel eens wat al te technocratisch uitgangspunt van de richtlijn Europa zonder grenzen. Hier vinden wij ook weer twee realiteiten van Europa. Daar botsen ze heel direct met elkaar.

[p. 127]

De belangrijke totstandkoming van de markt met alle aspecten daarvan, maar toch tegelijkertijd de terechte behoefte aan een culturele identiteit. Ik vond het zo allemachtig interessant toen wij als regeringsleiders samen waren in Rhodos, dat een beetje tegen de verwachting van de voorzitter van de Commissie in, het werk in de conventie, waarbij ongetwijfeld het accent iets meer ligt op het culturele aspect, zo warm onderstreept werd daar. Ik denk dat het ook goed is om die lijn vast te houden. We hebben iets te doen met elkaar ook op cultureel gebied en we hebben vanuit ons taalgebied ook op dat punt een heel bijzondere bijdrage te leveren. Het zou me heel wat waard zijn als we ook op het gebied van het televisie-gebeuren kunnen wegblijven van een dominantie van andere talen en daarmee samenhangende cultuurpatronen. Dat vergt natuurlijk inspanning. Dat vergt natuurlijk ook samenwerking, maar het kan natuurlijk best. Evenzeer als er een plaats is voor het boek in onze taal is die er ook voor programma's in onze taal, zelfs waar die programma's, om uiteindelijk bruikbaar te zijn in een ruimer marktgebied, omgezet moeten worden, wellicht enigszins aangepast, in andere talen. Het is natuurlijk onzin om te denken dat dat niet vanuit onze eigen karakteristieken zou kunnen gebeuren om toch de moeite waard te kunnen zijn voor anderen.

Iets moois is altijd meer de moeite waard dan iets dat alleen maar plastic is. Kortom, ik zou mij zeer positief willen uitlaten over de nieuwe mogelijkheden die zich aftekenen, zowel vanuit de ontwikkelingen in Europa als vanuit de nieuwe mogelijkheden hier, voortvloeiend uit een staatkundige ontwikkeling die een uitdaging betekent voor al degenen die hier hun werk doen, die hier leven, om daar inhoud aan te gaan geven. Er is een verbindend element dat ik ook nog enigszins uit zou willen werken. Als ik kijk naar de ontwikkelingen in Europa, de bijzondere aspecten, niet in de techniek maar in de maatschappelijke ontwikkelingen, de wijze waarop mensen leven, de wijze waarop mensen uitdrukking geven aan hun gedachten, aan wat ze belangrijk vinden, zo u wilt: aan de Europese waarden en normen, aan de karakteristiek van onze samenleving en daarmee aan onze cultuur, dan valt mij eigenlijk op dat er sprake is van een herwaardering van de rol die iedere burger en burgers gemeenschappelijk kunnen spelen. Hier stuiten we op een interessante paradox. Op hetzelfde moment dat Europa getypeerd wordt als een Europa dat op weg is naar Europese eenwording, die men volgens een witboek aan het uitwerken is en waarbij men een set van administratieve richtlijnen aan het vaststellen is; op hetzelfde moment zien we burgers en groepen van burgers zichzelf ontplooien, zien we een anti-etatistische tendens, om het zo maar eens te zeggen, zien we een zekere afkeer van het begrip staat, zien we een zekere neiging om te zeggen:

Dr. H.J.G. Waltmans, algemeen voorzitter van het ANV tijdens zijn slottoespraak op de ANV-conferentie De Nederlanden Nu in het Brusselse Egmontpaleis op 22 mei 1989

dat zullen wij zelf wel eens even aanpakken. Op het moment dat men vraagt: wanneer is die Europese eenwording gerealiseerd, is dat 1992, 1993, waarbij men dan doelt op de ene markt, op datzelfde moment moet ik constateren dat de feitelijke ontwikkeling ons vooruit snelt. Wat feitelijk aan de hand is, is dat de Europese impuls invulling krijgt bij ondernemingen die over de grenzen heen elkaar opzoeken, bij universiteiten die uitwisselingsprogramma's beginnen, bij mensen werkzaam in het culturele leven die elkaar opzoeken, gemeenschappelijke ontmoetingen gaan beleggen, inspanningen bundelen. Zo zou ik door kunnen gaan met deze opsomming. Er is dus wel degelijk sprake van een Europa dat zich juist realiseert in de verwachting dat het toch één gaat worden en daardoor die eenwording in fei-

[p. 128]

te tot een resultaat gaat maken. Dat is een heel interessant gegeven. Binnen dat Europa dat dus van onderop in beweging is met, ik herhaal het, wat anti-etatistische elementen, zijn er nieuwe kansen en nieuwe mogelijkheden. Ik denk ook primair reagerend op de heer Geens, dat we wel als overheden verantwoordelijkheden hebben, hij en wij, en ik zeg dat hier zonder aarzeling in de hoofdstad van de Nederlanden, om samen te werken, maar dat we bij die samenwerking ons in moeten prenten dat deze succesvoller zal zijn naarmate zij niet alleen het afgietsel is van bestuurlijk denken, maar vooral kader scheppend en mogelijkheden biedend voor de ontwikkelingen van onderop. Die tendensen zijn overigens niet alleen merkbaar in de landen van de Europese Gemeenschap. Ik heb de indruk dat die verder gaan. Ik heb de indruk dat ook in het Europa als geheel beschouwd, dus ook in de midden-Europese en oost-Europese landen iets aan de gang is dat je zou kunnen typeren als anti-etatistisch. Om heel andere motieven dan hier, vanuit een heel andere voorgeschiedenis, maar met ook opmerkelijke gelijkheid in bepaalde aspecten. Mevrouw Thatcher en de heer Gorbatsjov komen vanuit een andere cultuur. De eerste spreekt van: from the bottom-up en de ander spreekt van perestrojka. Maar gemeenschappelijk element is natuurlijk inderdaad wel de vaststelling dat de vitaliteit van de samenleving alles te maken heeft met de ontplooiing van de mens. Nou, gelukkig zit er nog iets tussen mevrouw Thatcher en de heer Gorbatsjov, bijv. de heer Martens die zo nu en dan daar een waakzaam oog op houdt, dat dat niet fout gaat. Daar zal ik verder niet over uitweiden, want ik ben hier niet gekomen om complimenten uit te delen.

Maar ik wil er wel op wijzen dat die vitalisering, het weer glanzend maken van de Europese cultuur, in heel veel landen aan de gang is. Weet u wat ik zo boeiend vind? Dat is dat ieder van ons in zijn eigen gebied, wij in ons Nederlandstalig gebied, waar als we van literatuur die dan net weer iets anders geformuleerd is kennis krijgen, zeggen: dat is allemachtig de moeite waard. Dat is ook op ruimere schaal in Europa het geval, waarbij je soms - ik weet niet of u dat hebt - als je je verdiept in de literatuur van enkele midden-Europese landen, toch een soort gevoel van verrassing en van herkenning hebt en zegt: ja, het is toch de moeite waard. Zo meen ik dat het culturele aspect dat zo sterk gedragen wordt door de taal en vanuit de taal een enorme politieke relevantie heeft, een relevantie voor de verhouding van volkeren ten opzichte van elkaar. Kortom, u bent met belangrijk werk bezig en ik ben erg blij dat ik daar op een bescheiden wijze deel van uit mag maken. Vorig jaar; dit jaar opnieuw heeft u impulsen gegeven om de voorlieden in het Algemeen-Nederlands Verbond en degenen die op regeringsniveau verantwoordelijkheden dragen bij elkaar te brengen. Ik wil het niet te lang maken. Ik wil het eigenlijk hierbij laten. Ik wil u en eigenlijk onszelf heel veel succes toewensen met de uitdaging die we aangegaan zijn. Er zit weer vaart in. Ik pak de handschoen op van de nieuwe mogelijkheden hier in het Vlaanderland en we gaan met elkaar aan de slag. Dank u zeer.

dr. R.F.M. LUBBERS

Minister-president