Neerlandia. Jaargang 93

[p. 119]

Vlaams-Nederlandse samenwerking in Europees perspectief

Vlaanderen en Nederland zijn voor elkaar vaak nog te veel ‘buitenland’ en te weinig ‘buur’. Nochtans dienen zich, mede in de context van de Europese eenwording, een aantal gemeenschappelijke uitdagingen aan, die alleen door een gezamenlijke aanpak met succes kunnen worden aangepakt.

De kansen tot samenwerking op taalkundig, cultureel, economisch, sociaal, wetenschappelijk en onderwijsvlak hebben recent een heel nieuwe dimensie gekregen door de wetten op de staatshervorming die van België een federaal land hebben gemaakt. In de loop van het laatste decennium heeft zich in ons land inderdaad een diepgaande staatkundige revolutie voltrokken, die fundamentele repercussies heeft op de relatie tussen Nederland en Vlaanderen.

Het gewijzigde institutionele landschap maakt het mogelijk dat de twee grote gemeenschappen in België elk op een volwaardige manier een eigen beleid kunnen ontwikkelen.

Het nationale bestuursniveau werd langs drie grote staatshervormingen opgesplitst. Het resultaat hiervan is dat Vlaanderen nu niet alleen autonoom beslist over een eigen, Vlaams cultuurbeleid, maar tevens bevoegd is voor aangelegenheden inzake leefmilieu, natuurbehoud, ruimtelijke ordening, huisvesting, economie en de voogdij over steden en gemeenten. Vorig jaar tenslotte werd het hele onderwijs en het grootste deel van de infrastructuur naar de deelgebieden overgedragen.

Begin dit jaar werd ook de financieringswet goedgekeurd; de deelgebieden van het federale België beslissen over niet minder dan 40% van de overheidsbegroting. Hiermee beschikt Vlaanderen over de drie hefbomen die in een moderne democratie nodig zijn om een volwaardig beleid te kunnen voeren: een eigen parlement, een eigen uitvoerende macht en eigen middelen.

De uitdaging om aan de nieuwe institutionele structuur ziel en inhoud te geven, noodzaakt een permanente bezinning over de wijze waarop deze autonomie concreet kan ingevuld worden. In haar regeerprogramma heeft de Vlaamse regering de bakens uitgezet van een toekomstgericht, eigen beleid.

De versterkte Vlaamse zelfstandigheid wekt meer dan ooit de behoefte om Vlaanderen ook op het internationale vlak nog beter bekend te maken en uit te bouwen tot een Europees en mondiaal ontmoetingspunt.

Vlaanderen heeft zich steeds opgeworpen als actief pleitbezorger van het Europees eenwordingsproces. De Europese Eenheidsmarkt van na 1992 is in dat verband ongetwijfeld een belangrijke etappe op de weg naar de Europese Unie.

Het verdwijnen van de economische binnengrenzen in Europa kan evenwel geen geïsoleerde bekommernis zijn. De energie die het streven naar een ééngemaakte markt momenteel opslorpt mag de aandacht niet afleiden van de sociale, wetenschappelijke en culturele dimensie van de Europese éénwording. Ook het streven naar een nieuw evenwicht tussen economie en ecologie is urgent. Fundamenteel denk- en beleidswerk dringt zich op.

Uitdagingen van deze omvang vereisen, vooreerst, een geïntegreerde aanpak. Het beantwoorden van die uitdagingen zal een solidaire inspanning vergen van de publieke en de private sector, van de politieke en de bedrijfswereld, van werknemers en werkgevers, van kaderleden en bedienden. Een dergelijke veelzijdige, multidimensionele benadering is alleen mogelijk in een grensoverschrijdend kader.

De schaalvergroting die met het Europese eenwordingsproces gepaard gaat, maakt een nieuwe mentaliteit noodzakelijk. Europa heeft in de eerste plaats nood aan échte Europeanen. Wij zullen met onze geest en met ons hart moeten geloven in een nieuw vaderland, waarin het principe van de natiestaat wordt overstegen door een ontluikend Europees identiteitsbesef.

De zekerheid dat een geïsoleerde benadering door afzonderlijke staten ten aanzien van tal van maatschappelijke problemen totaal inefficiënt en voorbijgestreefd was, doordrong reeds de vaders van de Europese beweging. De verdragen die aan de basis liggen van de Europese Gemeenschappen voorzagen immers van bij het begin in een soevereiniteitsoverdracht van het nationale naar het Europese niveau. In geen andere volkenrechtelijke instelling werd de supranationaliteit zo direct voorzien als bij de Europese Gemeenschappen. Nu de Raad, sinds de goedkeuring van de Europese Akte, beslissingen bij gekwalificeerde meerderheid kan nemen, wordt de supranationale besluitvorming meer en meer de reële praktijk. Het principe van de noodzakelijke schaalvergroting dat aan de basis ligt van de Europese eenwording, houdt ook een aantal gevaren in. Overdreven centralisme leidt tot vervreemding. Het Europa van de toekomst moet een Europa van de burger zijn, geen Europa van de bureaucratie. Daarom moet de nieuwe Europese structuur mede gebaseerd zijn op het principe van de subsidiariteit: beslissingen dienen getroffen te worden op het beleidsniveau dat hiertoe het meest geschikt is, bij voorkeur zo dicht mogelijk bij de burger.

Samen met de schaalvergroting houdt het eenwordingsproces dus de noodzaak tot schaalverkleining in. Willen de nieuwe, Europese regionale polen voldoende kunnen inspelen op de eigen mogelijkheden en problemen, dan dienen zij over voldoende bestuurlijke autonomie te beschikken. Een dergelijke autonomie kan dan bovendien de basis vormen van interregionale samenwerking, die zich in tal van materies opdringt. Vlaanderen staat, op de vooravond van 1992, klaar om zijn rol als dynamische Europese regio ten volle te vervullen.

[p. 120]

De voorzitter Vlaanderen van het ANV, mr. E.J. Raskin spreekt het openingswoord uit op de ANV-conferentie ‘De Nederlanden Nu’ in het Brusselse Egmontpaleis op 22 mei 1989

In dit nieuwe, Europese kader dienen ook de toekomstige betrekkingen tussen Vlaanderen en Nederland te worden gesitueerd.

De Vlaamse Regering heeft terzake in haar regeerprogramma een aantal fundamentele opties genomen. Zo wordt, op het vlak van het Vlaams buitenlands beleid, de samenwerking met Nederland, met het oog op de bescherming en het behoud van onze culturele en taaleigenheid in het eengemaakte Europa, als geprivilegieerd en prioritair gesteld. In de onlangs bij de Vlaamse Raad ingediende beleidsnota over de externe betrekkingen van de Vlaamse Gemeenschap, wordt deze bekommernis verder uitgewerkt.

Vlaanderen en Nederland beschikken over belangrijke, gemeenschappelijke troeven. De combinatie van een traditionele openheid naar het buitenland, een zeer hoog opleidingniveau en een uitermate gunstige geografische ligging moeten Vlaanderen en Nederland de mogelijkheid bieden om zich te manifesteren als Europese deelgebieden met een heel eigen en gemeenschappelijke dynamiek. Deze opgave dwingt tot gezamenlijke actie op diverse terreinen.

De economische samenwerking tussen Vlaanderen en Nederland verloopt voornamelijk in het kader van de Benelux, die de facto heeft aangetoond welke belangrijke rol relatief kleine landen kunnen spelen in het Europees integratieproces.

Nu de economische bevoegdheid in België in ruime mate aan de Gewesten is toegewezen, krijgt het overleg tussen de betrokken partners een andere dimensie. Nederland, Vlaanderen, Brussel, Wallonië en Luxemburg kunnen nieuwe vormen van samenwerking nastreven die maximaal inspelen op de specifieke mogelijkheden van de respectieve economische en wetenschappelijke troeven. Het feit dat Wallonië momenteel op economisch vlak een zeer actieve wisselwerking met Nederland op gang brengt, illustreert uit onverdachte hoek de nieuwe kansen die door het Belgisch federalisme geboden worden. Ook binnen de Benelux moet het interregionaal overleg vaste vorm aannemen.

Naast deze vormen van ‘horizontale’ samenwerking, moet er gestreefd worden naar nieuwe vormen van vertikaal overleg, waarbij de coördinatie verloopt tussen de verschillende overheden, van het lokale over het regionale en het nationale tot het Europese niveau. Het afsluiten van het Toekomstcontract voor Limburg heeft in dat verband bewezen dat een regio het voortouw kan nemen in een dergelijke overlegstructuur en door de Europese Commissie als volwaardige partner kan erkend worden. Het gezamenlijk engagement om de specifieke problemen van de Vlaamse provincie Limburg gestructureerd en coherent aan te pakken, is het resultaat van een samenwerking georganiseerd tussen de Europese Commissie, de Belgische nationale regering en het Limburgs Provinciebestuur, onder de verantwoordelijkheid en de leiding van de Vlaamse regering.

In die optiek wordt momenteel ook de levensvatbaarheid onderzocht van een ‘Benelux-Middenraad’, die een soortgelijk, maar permanent overleg in vertikale lijn, van de lokale naar de hogere overheden toe, moet structureren tussen de grensregio's van het Benelux-middengebied.

In het bestek van deze uiteenzetting mogen de zogenaamde ‘waterverdragen’ en de ermee samenhangende problemen inzake grensoverschrijdende

[p. 121]

samenwerking tussen Vlaanderen en Nederland niet onbesproken blijven. Nu de bevoegheid in die materie in België werd toegewezen aan de Gewesten, moet het mogelijk zijn zonder verder uitstel een bevredigende oplossing voor deze problematiek te vinden. Op het niveau van de Vlaamse regering wordt deze aangelegenheid momenteel op inhoudelijk vlak grondig voorbereid en worden alle aspecten onderzocht van de engagementen die wij tegenover onze Nederlandse partner willen nemen. Op zeer korte termijn zal het Vlaams ministerieel comité voor Externe Betrekkingen overigens een eerste oriënterende nota terzake behandelen. Zodra de inhoudelijke voorbereiding is afgerond, moet onverwijld werk worden gemaakt van een samenwerkingsakkoord met de Nationale regering, zodat de feitelijke onderhandelingen met Nederland met spoed kunnen worden aangevat.

De grootste gemeenschappelijke uitdaging die zich voor Vlaanderen en Nederland in het nieuwe Europa aandient, is echter ongetwijfeld de bescherming en de bevordering van ons cultureel erfgoed.

Hierover zei de Nederlandse journalist Kees Middelhoff zeer recent in een interview: ‘Als er straks één Europese markt is, dan is er nog niet één Europese cultuur. En het wezen van de Europese cultuur, is dat pluriform? Verdrinken wij straks in de Franse, Engelse of Duitse cultuur of weten wij onszelf te handhaven?

Ik denk dat Vlaanderen en Nederland zich samen moeten bezinnen, over de inbreng die ze kunnen hebben in de Europese cultuur.’

Met deze treffende zinsneden belanden we meteen bij de kern van de problematiek. De Nederiandstaligen in Europa hebben er alle belang bij te werken aan een gemeenschappelijk cultureel optreden. De rijke en verrijkende diversiteit binnen de Nederlandstalige Gemeenschap mag ons niet uit het oog doen verliezen dat Vlaanderen en Nederland er baat bij hebben om zich, in een Europees en mondiaal kader, als objectieve bondgenoten te gedragen. De confrontatie met andere, kwantitatief sterkere culturen kan niet vanuit een intern verdeelde houding worden aangegaan. Vanuit verschillende hoeken wordt gepleit voor een Europees publiekrechtelijk kader, waarin kleine cultuurgroepen zich kunnen herkennen en kunnen groeien. Wij moeten er zorg voor dragen dat onze Nederlandse cultuur binnen het Europa van de burger een volwaardige positie inneemt. Daarom kunnen we het ons niet veroorloven, niet met één stem te spreken.

De principes die gelden voor de economische eenmaking kunnen echter niet onveranderd worden toegepast op het cultureel terrein. Een uniformiserende benadering kan niet het uitgangspunt vormen van een gezonde Europese

De voorzitter van de Vlaamse regering Gaston Geens tijdens zijn toespraak tot de conferentie De Nederlanden Nu van het ANV in het Brusselse Egmontpaleis op 22 mei 1989

cultuurpolitiek. De eengemaakte markt mag de identiteit van de diverse cultuurgemeenschappen in de Europese Gemeenschap niet platwalsen.

De toekomst van het Nederlands als taal in de Europese Gemeenschap is in dat opzicht niet zonder meer vanzelfsprekend. Het gevaar van minorisering is reëel. Daar kan alleen een gecoördineerd Vlaams-Nederlands antwoord tegenover staan.

Daarom moet in Vlaanderen en Nederland en in de nieuwe Europese context veel aandacht besteed worden aan de taalbeheersing. Een goede taalbeheersing vormt de kern van de identiteit van een cultuurgemeenschap. De Chinese wijsgeer Confucius wist reeds dat ‘als de taal niet zuiver is, wat men zegt niet hetzelfde is als wat men bedoelt’. Het West-Europese continent lijkt te zijn te-

[p. 122]

rechtgekomen in een taalcrisis. Overal in Europa stellen onderwijs- en beleidsverantwoordelijken vast dat het niveau van de taalbeheersing daalt. Het rapport dat de Nederlandse Taalunie in 1986 uitbracht over ‘de positie van het onderwijs in het Nederlands’ is in dat verband verontrustend. Volgens dit rapport zou de kwaliteit van het onderricht in het Nederlands o.m. zijn gedaald als gevolg van een fout georiënteerde lerarenopleiding, gebrek aan inhoudelijke vernieuwing en onvoldoende ondersteuning van de kant van de inspektie. Niet alleen de verschillende onderwijsniveaus moeten hier hun verantwoordelijkheid opnemen. Ook het bedrijfsleven moet beseffen dat een gebrekkige taalbeheersing een rem betekend voor een efficiënte communicatie, en de kwaliteit en de groeikracht van een onderneming dus doet dalen.

Een vlotte en concrete beheersing van het Nederlands vormt overigens een basisvoorwaarde voor het aanleren van vreemde talen. De meertaligheid is ongetwijfeld in toenemende mate een comparatieve troef, die door inwoners van een klein taalgebied in een context van groeiende internationalisering met de grootste zorg moet worden gecultiveerd. Bij de totstandkoming van het Europa van de ‘culturele rijkdom door verscheidenheid’, zijn het onderwijs en de verspreiding van het Nederlands in het buitenland uiteraard prioritair. Op dit terrein is een gezamenlijke Vlaams-Nederlandse inzet van mensen en middelen noodzakelijk. Er is in het buitenland trouwens voldoende interesse aanwezig voor de Nederlandse taal. Aan de universiteit van Straatsburg bv. zijn niet minder dan 200 studenten ingeschreven aan de sectie neerlandistiek.

Via de ‘Taalunie’ kunnen Vlaanderen en Nederland werk maken van een samenhangende en overlegde taalpolitiek.

In 1980 ondertekenden Vlaanderen en Nederland het ‘Taalunieverdrag’, waarin o.m. wordt gesteld dat het ‘voeren van een gemeenschappelijk beleid met betrekking tot de Nederlandse Taal en Letteren in internationaal verband, in het bijzonder in de Europese Gemeenschappen’ verplichtend is. Een voorlopige balans, na tien jaar werking van de Taalunie, is zeker positief, wat niet betekent dat er geen bijsturingen nuttig en nodig zijn.

Het Taalunieverdrag heeft voor gevolg dat de Nederlandse taal, voor Vlaanderen en Nederland, ook staatsrechtelijk een gedeeld domein is. De enorme mogelijkheden die erin besloten liggen om een aantal fundamentele overheidstaken op het gebied van taal en letteren aan een gezamenlijke besluitvorming te onderwerpen, worden evenwel tot op vandaag niet volledig benut. Zo kan de Taalunie, méér nog dan nu het geval is, het logistieke forum worden voor een ‘Unie van Nederlandstaligen’, die de belangen van onze taalgemeenschap in het nieuwe Europa, permanent kan behartigen en verdedigen. Van de noodzakelijke verlenging van dit verdrag moet m.i. gebruik gemaakt worden om deze optie uitdrukkelijk in de concrete werking van de Taalunie tot uiting te laten komen. De Taalunie moet zich daarbij niet zozeer richten op het uniformiseren van het cultuuraanbod uit Vlaanderen en Nederland, maar wel op een gezamenlijk optreden naar buiten toe. Het opstellen van een meerjarenplanning omtrent de wijze waarop beide partners werk willen maken van dit gezamenlijk optreden in de Europese Gemeenschap, is onontbeerlijk.

De Vlaams-Nederlandse cultuurpolitiek mag zich vanzelfsprekend niet beperken tot de aspecten van de Nederlandse taal.

Het Erasmus-programma, waarbij het ‘Europa zonder grenzen’ voor studenten een tastbare realiteit wordt, kan ook binnen eenzelfde taalgebied worden geactiveerd. Van de 265 Vlaamse Erasmusstudenten trokken er tot nog toe overigens niet minder dan 112 - 40% - naar Nederland. Dergelijke programma's bieden een ideaal aanknopingspunt voor meer diepgaande contacten tussen Vlaanderen en Nederland op het vlak van het wetenschappelijk onderzoek. Zowat 18% van de internationale wetenschappelijke samenwerkingsverbanden van Vlaamse onderzoeksgroepen die door de Vlaamse Interuniversitaire Raad geregistreerd worden, hebben betrekking op Nederlandse partners. Het gaat om een totaal van ruim 350 contacten, gaande van uitwisseling van onderzoeken, gezamenlijke publicaties en gezamenlijke organisatie van wetenschappelijke bijeenkomsten, tot geïntegreerd wetenschappelijk en technologisch onderzoek.

Bij het streven naar intensieve vormen van samenwerking inzake wetenschappelijk onderzoek, is een functionele afstemming op elkaars behoeften en mogelijkheden nodig. Het wetenschappelijk onderzoekbestel heeft in Vlaanderen en in Nederland immers een verschillend karakter: in Vlaanderen ligt de basis van het wetenschappelijk onderzoek voornamelijk binnen de universiteiten, terwijl in Nederland zowel de grotere onderzoekscentra als de industrie instaan voor een belangrijk deel van het wetenschappelijk en technologisch navorsingswerk. Dit kan ertoe leiden dat Vlaamse en Nederlandse onderzoeksgroepen gemakkelijker complementair kunnen samenwerken, en aldus ook kunnen rekenen op deelneming en financiële steun uit E.G.-onderzoekprogramma's. In Vlaanderen bestaat ook een intensieve wisselwerking tussen academische en industriële mi-

[p. 123]

lieus waardoor nieuwe vormen van partnership worden op gang gebracht. Een bundeling van de onderzoeksinspanningen, gebaseerd op de specificiteit van de Vlaamse en Nederlandse situatie, kan ongetwijfeld tot resultaten leiden waar beide partners voordeel bij hebben.

In onze moderne informatie-maatschappij moet de bekommernis om de eigen identiteit uit te dragen naar andere culturen permanent aanwezig zijn. Het wordt hoog tijd dat Vlaanderen en Nederland zich diepgaand bezinnen over de concrete vormen die de promotie van onze cultuur in het buitenland moeten aannemen. Zo staat het buiten kijf dat de vertaling van Nederlandse literatuur nog lang niet in verhouding is met haar betekenis en kwaliteit. De Vlaamse en de Nederlandse overheid moeten naar mijn mening, in overleg met de uitgevers en distributeurs en in samenspraak met de Stichting voor Vertalingen, een gezamenlijke strategie ontwikkelen om onze auteurs in het buitenland beter bekend te maken. Ook in het zich snel wijzigende medialandschap zijn de gevaren voor culturele terugdringing en vervlakking niet helemaal denkbeeldig. De massa anderstalige produkties die ons taalgebied momenteel overspoelt en die een manier van leven en denken weerspiegelt, waarin wij ons als Vlamingen en Nederlanders niet helemaal herkennen, mag ons evenwel niet verleiden tot protectionistische reflexen. Wel dwingt dit fenomeen ons om nog zelfbewuster de eigen cultuurproducten te promoten en te ondersteunen.

Deze fundamentele vraagstukken inzake onze gemeenschappelijk cultuurpolitiek vereisen overleg binnen een modern, functioneel en aangepast kader. Men kan zich derhalve de vraag stellen of het Belgisch-Nederlands Cultureel Akkoord van 1946 niet aan herziening toe is. Ik stip twee terreinen aan. Een groot deel van het cultureel ruilverkeer tussen Vlaanderen en Nederland vindt thans plaats buiten de bepalingen van dit akkoord. Er dient dan ook dringend te worden onderzocht op welke manier dit akkoord aangepast kan worden aan de culturele realiteit. Een nieuw basisakkoord is wellicht aangewezen om een voldoende breed kader te scheppen waarin het geheel van de samenwerking en uitwisseling tussen Vlaanderen en Nederland zich, niet alleen op het vlak van onderwijs en cultuur, maar ook op andere terreinen van het maatschappelijk leven, en meer bepaald in de sector van de zgn. ‘persoonsgebonden’ aangelegenheden, kan afspelen.

Het Belgisch-Nederlands Cultureel Akkoord dient niet alleen inhoudelijk op een nieuwe leest te worden geschoeid. Het moet ook worden aangepast aan de nieuwe Vlaamse en Europese institutionele realiteit. Een nieuw basisakkoord voor de culturele uitwisseling en samenwerking tussen de Vlaamse Gemeenschap en Nederland lijkt aangewezen. Meteen kan dit basisakkoord worden aangepast aan de Europese context, en het kan een kader scheppen waarin de samenwerking tussen Vlaanderen en Nederland verder gaat dan het louter stimuleren van uitwisselingen tussen twee buren. Binnen dit kader kan dan de mogelijkheid gecreëerd worden om in het ééngeworden Europa concrete samenwerkingsprojecten op het getouw te zetten tussen Vlaanderen en Nederland enerzijds en de andere Europese landen en regio's anderzijds, ter versteviging van de Nederlandse cultuur. Het besef dat een culturele samenwerking tussen Vlamingen en Nederlanders een pure noodzaak is, vertaalt zich gelukkig meer en meer in het uiten van de politieke wil om die samenwerking beter te structureren. Vlaanderen en Nederland staan aan de vooravond van fundamentele en dwingende keuzes. Willen wij ons binnen het verenigd Europa tenvolle kunnen profileren en ontwikkelen, dan moeten wij ons samen engageren om een gezamenlijke strategie te ontwikkelen. Het Algemeen-Nederlands Verbond kan in dit proces een zeer eigen en stimulerende rol spelen.

Dames en Heren,

Vorig jaar was premier Wilfried Martens te gast op de A.N.V.-Conferentie ‘De Nederlanden Nu’ in Den Haag, waar hij de betekenis van de bestuurshervorming in België voor de Nederlanden toelichtte.

Als vertegenwoordiger van het gastland waar de academische zitting van het A.N.V. dit jaar georganiseerd wordt, is het mij nu een uitzonderlijk genoegen het woord te kunnen verlenen aan de Minister-President van het Koninkrijk der Nederlanden, de heer Ruud Lubbers, die door zijn aanwezigheid op deze plechtigheid het belang onderstreept dat Nederland hecht aan een goede samenwerking met de Vlaamse Gemeenschap in België.

Gaston GEENS

Voorzitter Vlaamse Regering

[p. 124]

Minister-president dr. R.F.M. Lubbers tijdens het uitspreken van zijn rede op de ANV-conferentie De Nederlanden Nu in het Brusselse Egmontpaleis op 22 mei 1989. Op de eerste rij o.m. Eerste-minister dr. W. Martens, de voorzitter van de Vlaamse regering Gaston Geens, vice-eerste minister Hugo Schiltz en de ambassadeurs van Nederland en België