Neerlandia. Jaargang 93

[p. 59]

Kwaliteit voor de IJzer
Een Frans-Vlaams samenwerkingsproject

De IJzer, een grensoverschrijdende rivier in Belgisch en Frans-Vlaanderen, is volop in de actualiteit. Zowel Frankrijk als Vlaanderen willen de vervuiling van de waterloop aanpakken en samen hebben ze daarvoor een project uitgewerkt. Over dit project, en over de geschiedenis, het landschap en de problemen van het IJzergebied, handelt dit artikel.

Geschiedenis

De naam IJzer zou een zeer oude Keltische oorsprong hebben, en heeft zich ontwikkeld uit Visera, IJsera (846), Isera (867) en Izera (1225). Het achtervoegsel ‘a’ in die diverse vormen, betekent ‘water’ (vgl. b.v. de ‘A’ in de provincie Antwerpen en in Noord-Brabant). ‘IJser’, ‘Iser’ of ‘Izer’ zou in het Oud-Keltisch ‘klaar en helder’ betekenen (vgl. b.v. de Isère in Frankrijk). De IJzer is 76 km lang, waarvan 43 km op Belgisch-Vlaams grondgebied.

Al in de prehistorie was de IJzer een belangrijke verkeersader. Reeds in de Romeinse periode bestond er een haven en in de 8ste eeuw is er in de bronnen sprake van de handelsplaats Iserae Portus. Deze wordt in de 10de-11de eeuw opgevolgd door Diksmuide, waarvan de functie als voorhaven van leper in 1163 door Nieuwpoort wordt overgenomen. De stroom vormde door zijn gunstige ligging echter ook een belangrijke invalsweg voor vijandelijke legers, zoals de Germanen op het einde van de 4de eeuw. Ook de Noormannen, die van 851 tot 890 de Westhoek binnenvielen, trokken langs de IJzer naar de abdij van Sint-Omaars. Rond de eeuwwisseling van de 14de naar de 15de eeuw waren er herhaaldelijk invallen vanuit Engeland. Nieuwpoort, de poort tot de IJzervlakte, werd na de inval van 1383 tot versterkte stad (met kasteel) uitgebouwd. Wanneer in de tweede helft van de 16de eeuw de Godsdienstoorlog de Westhoek in rep en roer zette, vormde de IJzer geregeld de scheiding tussen de protestantse en de katholieke troepen. In 1583 werd het protestantse Nieuwpoort belegerd door Spaanse troepen. De stad moest zich noodgedwongen overgeven. In die beroerde tijden vormde het jaagpad langs de IJzer een ideale vluchtroute voor opgejaagde Geuzen die naar Nieuwpoort trokken om zich in te schepen voor het gastvrije Engeland. De IJzer is over heel de wereld bekend geworden tijdens de Eerste Wereldoorlog (1914/1918). Het was immers daar dat de Belgische strijdkrachten, ondersteund door de geallieerden, de Duitse opmars konden stuiten. Na de val van Antwerpen (1914) trokken de Belgische troepen zich achter de IJzer terug, beschermd door kunstmatige overstromingen. Er werd een stellingenoorlog gevoerd die vier jaar zou duren.

Landschap

Het beginpunt van de IJzer, rond de Wattenberg in Frankrijk, bestaat uit verschillende bronnen die beekjes voeden. Vele van die beekjes vloeien samen tot men in Lederzele de ietwat grotere beek ‘IJzer’ noemt. Van daar tot aan de grens blijft de IJzer een grote beek (ongeveer 4m breed en 70cm diep). Pas aan de grens krijgt hij het uitzicht van een (kleine) rivier.

Voor een boer is het van groot belang dat regenwater zo vlug mogelijk wordt afgevoerd. De dikke ondoorlaatbare kleilaag maakt het de landbouwer in het IJzerbekken echter niet makkelijk om akkers en weiden droog te houden. Door vrij recente technieken als drainage kan tot op de rand van de beek, op van oudsher drassige plaatsen, aan akkerbouw gedaan worden. Het systematisch toepassen van drainage, van het rechttrekken en overwelven van beken en het aanbrengen van oeverversterking, leidde tot een snelle aftakeling van de typische beekvalleien. De beekfauna en -flora kreeg rake klappen. Niet alleen de landbouw grijpt op het IJzerlandschap in. Ook de economische ontwikkeling van de Franse regio Le Nord hertekent het landschap: de autoweg A 25 Rijsel-Duinkerke doorsnijdt het IJzerbekken. En in 1993-1994 snelt hier ook de supersnelle trein voorbij, op weg naar de iets verdere, nog in aanleg zijnde kanaaltunnel.

[p. 60]

Voorbij Diksmuide is de IJzer aan beide zijden bedijkt en gekanaliseerd. Het waterpeil wordt er kunstmatig hoog gehouden om scheepvaart mogelijk te maken, en ligt hoger dan in de omliggende polders. Deze moeten dan via een ingewikkeld net van kanalen die in Nieuwpoort uitmonden, ontwaterd worden. Bij een te hoge waterstand kan de IJzer zelf, via de Lo-vaart, ontlast worden. De IJzer staat in voor de afwatering van ongeveer 111.000 ha (73.000 ha aan Belgische en 38.000 ha aan Franse kant).

Drinkwaterwinning

De maatschappijen die het oppervlaktewater gebruiken voor drinkwaterbereiding, signaleren de jongste tijd dat zuiver oppervlaktewater in het IJzerbekken steeds zeldzamer wordt. Het water is dermate vervuild dat het ingewikkelde bewerkingen moet ondergaan om het drinkbaar te maken. In het IJzerbekken liggen drie waterspaarbekkens: de vijver van Dikkebus (700.000 m³ inhoud, drinkwaterproduktiecapaciteit 4.000 m³ per dag), de vijver van Zillebeke (500.000 m³ inhoud, capaciteit 1.000 m³ per dag) en De Blankaart (aanvoer uit de IJzer, 3.000.000 m³ inhoud, capaciteit 15.000 m³ per dag).

In het spaarbekken zelf ondergaat het opgeslagen water een belangrijke kwaliteitsverbetering door zelfreiniging, maar toch zijn nog 6 verschillende behandelingen nodig om het drinkbaar te maken.

De grote vervuilers

De vervuilers van de IJzer kunnen opgedeeld worden in drie groepen: de huishoudelijke vervuiling, de industriële vervuiling en de landbouwvervuiling. Vooraf dient gepreciseerd dat in het IJzerbekken aan de Belgische kant 16 gemeenten liggen met in totaal ongeveer 150.000 en aan de Franse zijde 44 gemeenten met in totaal zo'n 31.000 vervuilende inwoners. Aan de Belgische kant vervuilt de industrie zoveel als een stad van ongeveer 78.000 inwoners: men heeft het dan over 78.000 inwonersequivalent. Wat de landbouwvervuiling betreft, gaat het in hoofdzaak om sluiklozingen en overbemesting met varkensmest. De varkenspopulatie in het Belgische IJzerbekken bedraagt immers 1.108.148 stuks.

Doel

In principe moet in heel het IJzerbekken de ‘basiskwaliteit’ bereikt worden. Dat betekent o.m. dat vis er het hele jaar moet kunnen overleven, dat de beken hun zelfreinigend vermogen kunnen herstellen. Dit zelfreinigend vermogen wordt niet alleen uitgeschakeld door een te zware verontreiniging, maar ook door al te drastische beheerswerken in en langs de beken.

Een deel van het IJzerbekken moet een waterkwaliteit halen die beter is dan de basiskwaliteit, een kwaliteit die toelaat van het oppervlaktewater drinkwater te maken. Het gaat om het hele bekken stroomopwaarts Diksmuide, het deel dat de produktiecentra van Woumen, Dikkebus en Zillebeke bevoorraadt. De betrokken overheidsdiensten beschikken echter over te weinig financiële middelen. Er is te weinig mankracht voor de controle, en er zijn te weinig kredieten om op korte termijn voldoende zuiveringsstations te bouwen. Bovendien blijken de normen die worden opgelegd bij het afleveren van lozingsvergunningen niet streng genoeg.

Natuurbehoud en landbouw

Eeuwenlang werden de natte weiden door de landbouwer op een extensieve manier gebruikt: ze werden weinig of niet bemest, en de hoge waterstand liet slechts één hooibeurt toe. De IJzerbroeken hebben daarom van nature uit een grote rijkdom aan watervogels en bloemrijke weiden. Ze vormen trouwens één van de zeldzame moerasgebieden die in Vlaanderen zijn overgebleven. Centraal daarin ligt het natuurreservaat De Blankaart te Woumen-Diksmuide. Landbouwbelangen (steeds meer willen produceren, o.m. door het gebruik van extra meststoffen en bestrijdingsmiddelen, en vooral door ontwateren, droogleggen) dreigen echter aan het voortbestaan van dit uniek polderlandschap een einde te maken.

Nochtans is De Blankaart erkend als natuurreservaat door de Vlaamse overheid, en als natuurreservaat aangekocht door de Belgische Natuur- en Vogelreservaten. De IJzerbroeken (vanaf Elzendamme) zijn erkend als zijnde van Europees belang.

Op het gewestplan staan ze als valleigebied aangeduid. Een betere bescherming is, - op papier - , niet denkbaar. En toch... Sinds 1978 werd, onder druk van de landbouwers, overgegaan tot drastische waterbeheersingsmaatregelen, waardoor het waterpeil daalde tot een onaanvaardbaar niveau.

Hengelsport en recreatie

In een propere IJzer, voorzien van plantenrijke oevers, zouden vissoorten als karper, zeelt, blankvoorn, baars, paling, rietvoorn, snoek, brasem en snoekbaars zich op-

[p. 61]

nieuw voortplanten. 1.000 kg vis per ha zou in een propere IJzer de regel kunnen zijn. Nu is het aantal vissoorten dat in het IJzerbekken kan leven, sterk verminderd. Bovendien overheerst één soort: de stekelbaars, goed voor zo'n 99% van het totale visbestand van de IJzer. Ook het aantal kg vis daalt: er zou momenteel nog 139 kg vis per ha aangetroffen worden. Het vissen is voor vele Westhoekers nog steeds een boeiende vorm van recreatie. In 1988 werden in het IJzerbekken 9.000 visvergunningen uitgereikt.

Tot de Tweede Wereldoorlog bleef de IJzer een belangrijke waterweg in de Westhoek. Nu nemen vooral kano's, roeibootjes e.a. elk jaar in aantal toe.

De IJzermonding

De IJzermonding is de enige stroommonding aan de Vlaamse kust. Door de getijdenwerking, de aanwezigheid van zoet en zout water, is er op de kleibodem een uniek natuurgebied ontstaan met typische zoutminnende planten (lamsoor, zeekraal, klein schorrekruid), vogels (scholekster, tureluur, bonte strandloper) en vissen (pos, spiering, paling).

Aan de IJzermonding is een klein natuurreservaat (10 ha) afgebakend; 6 ha wordt bij vloed dagelijks overstroomd (de slikke), 4 ha komt enkel bij stormvloed onder water (de schorre). Ook hier is het de waterverontreiniging die de belangrijkste bedreiging vormt: het plankton en de bodemfauna en -flora en bijgevolg het voedsel van de vogels, worden aangetast.

In de IJzermonding is ook een haven uitgebouwd. Het belang van de handelshaven is beperkt: in 1980 voerden 800 schepen in totaal ± 905.000 ton aan. De ladingen bestonden voornamelijk uit grind, rijnzand en zeezand. De Nieuwpoortse visserij stagneert. In de vissershaven meren nog 35 boten aan. Maar de Nieuwpoortse jachthaven, nu al de grootste van Europa, biedt plaats aan meer dan 2.000 boten, en wordt nog uitgebreid.

De Noordzee is ook voor de IJzer het eindpunt. De plaats waar het vele vuil dat zich tijdens de 76 km lange loop heeft opgestapeld, geloosd wordt. Geen wonder dus dat de IJzermonding zorgt voor een mindere kwaliteit van het zeewater aan de Westkust.

Zo bracht de IJzer in 1988 o.m. een salmonellabesmetting mee. Een zuivere IJzer is dus ook belangrijk voor het kusttoerisme.

Het behoud van het landschap en het herstel van een zuivere IJzer worden dé uitdaging naar het jaar 2000 toe. Een grensoverschrijdende aanpak is hierbij echter vereist.

Tot aan de grens met België blijft de IJzer een grote beek

Grensoverschrijdend project

In 1981 werden in Frankrijk door het ministerie van Leefmilieu ‘riviercontracten’ opgemaakt. Deze contracten stelden als doel dat alle partijen, betrokken bij het beleid van een waterloop, zich ertoe zouden verbinden de herwaardering van deze waterloop, het herstel van de waterkwaliteit en het verdere beheer ervan te behartigen.

[p. 62]

De IJzer is over heel de wereld bekend geworden tijdens de Eerste Wereldoorlog: het is aan de IJzer dat de Duitse opmars werd gestuit

[p. 63]

Eén van deze riviercontracten werd het contract ‘Kwaliteit voor de IJzer’. Stuwende kracht achter dit project was het Comité d'Aménagement Rural de la Flandre Occidentale (CARFO). CARFO is een vereniging van de plattelandsgemeenten in het achterland van Duinkerke die de problemen gemeenschappelijk wenst aan te pakken.

Binnen CARFO werden 4 werkgroepen opgericht rond de volgende thema's: 1) de waterkwaliteit; 2) milieutoestand; 3) informatie; 4) Frans-Belgische samenwerking.

Ze hadden gezamenlijk als doel: 1) de waterkwaliteit te verbeteren; 2) te sensibiliseren en te informeren omtrent de doelstellingen van het contract; 3) landschapswaardering en toerisme te ontwikkelen; 4) rivieren te onderhouden en het vissen mogelijk te maken; 5) toezicht te houden op de rivieren, en de werking van het contract duurzaam te maken.

Een globale aanpak van bron tot monding stond dus centraal in dit project. Daar een rivier zich niet laat inpakken door grenzen, nam CARFO contact op met Samenlevingsopbouw Veurne-Diksmuide (SOVD). SOVD is een vereniging die inwoners uit de Westhoek wil stimuleren om zich actief in te zetten voor de ontwikkeling van hun buurt en streek. Centraal in de werking staat de plattelandsproblematiek. Deze vereniging wordt gedragen door vrijwilligers.

Aan Belgische zijde werd het project ‘Kwaliteit voor de IJzer’ voorgesteld aan de vele beleidsmensen, administraties en diensten die betrokken zijn bij de IJzer (provinciebestuur, maatschappijen voor waterzuivering en watervoorzieningen, gemeenten, polderbestuur, milieuraden en -verenigingen,...). Bij een eerste bijeenkomst van deze verschillende instanties in februari 1988 te Wormhout (Frans-Vlaanderen) stelde CARFO het ‘riviercontract’ voor. Dit werd positief onthaald en op een volgende ontmoeting in het najaar van 1988 werd afgesproken om een educatief programma op te starten. Dit resulteerde in een rondreizende tentoonstelling ‘IJzer-Yser’ die reeds voor de eerste keer aan het publiek werd voorgesteld op 25 maart 1989 te Nieuwpoort, ter gelegenheid van de openingszitting van de Frans-Vlaamse Veertiendaagse. De tentoonstelling zal verscheidene plaatsen in de Westhoek en Frans-Vlaanderen aandoen. Ze werd zo opgebouwd dat ze de bezoeker brengt van bron tot monding. Tijdens deze afvaart wordt ingegaan op de geschiedenis, de diverse functies en de problemen van de waterkwaliteit en - hoeveelheid van de IJzer. Naast de tentoonstelling is er ook een initiatief voorzien met het oog op de scholen. Elk land legt hierbij eigen klemtonen gezien de verschillen in het onderwijs. Wel zijn er verschillende uitwisselingsmomenten tussen Vlaanderen en Frankrijk op het gebied van onderwijs in verband met dit project. Aan Vlaamse zijde voorziet men in september '89 een lesbrief over het IJzerbekken en een leskoffer met werkboekje.

Verheugend is dat het project tevens twee keer de Vlaamse en Franse administratieve diensten, bevoegd voor water, samenbracht. De wetgevingen werden toegelicht en uitvoerig besproken. Een aantal knelpunten werd een eerste maal doorgenomen, en een eerste afspraak werd gemaakt. Zo te zien zet het aanvankelijk beperkte initiatief aan tot initiatieven op hoog niveau.

Een vlotte samenwerking rond de gemeenschappelijke Frans-Vlaamse aanpak van de IJzerproblematiek is er nog niet. Aan Franse zijde zijn alle voorwaarden vervuld om tot zo'n samenwerking te komen. In Vlaanderen zoekt men nog naar een officiële gesprekspartner. SOVD speelt in afwachting coördinator. Het is aan de inwoners van de Westhoek om in dit project te blijven geloven, aan de officiële deelnemers om hun verantwoordelijkheid te nemen.

Verdere informatie in verband met tentoonstelling, brochure of lespakket kan verkregen worden bij: Samenlevingsopbouw Veurne-Diksmuide, lepersesteenweg 56, B-8178 Woumen (Diksmuide), tel. [phone] (vanuit Nederland: 09/32/51 54 51 97).

Filip BOURY,

stafmedewerker Samenlevingsopbouw

Veurne-Diksmuide.