Neerlandia. Jaargang 93

[p. 10]

Wie zijn wij (niet)?

‘Der Mensch ist im Grunde Mensch durch die Sprache’
W. von Humboldt
‘Chaque homme est semblable à tous les autres, semblable à quelques autres, semblable à nul autre’
Clyde Kluckhohn

Wie de nationaliteitenproblematiek min of meer van nabij volgt, kan niet voorbij aan de toenemende belangstelling in wetenschappelijke - en andere kringen voor het concept ‘nationale identiteit’ en de ermee verband houdende processen. In het kader van de Nederlands-Vlaamse samenwerkingsthematiek is de ‘identiteitskwestie’ niet zonder belang. In deze bijdrage willen we enkele facetten belichten die deze stelling schragen.

Daarvoor is een kort gehouden - en veeleer abstracte - verkenning in het thema ‘nationale identiteit’ aangewezen. Dit willen we doen aan de hand van een drietal vragen: 1/ Waarom is er een groeiende belangstelling voor de identiteitsproblematiek?; 2/ Wat gaat er schuil achter het begrip ‘nationale identiteit’; 3/ Hoe en waarom gebeuren identificatieprocessen? Toegegeven: het zijn indringende vragen, waarop we in het bestek van dit artikel geen pasklare antwoorden kunnen geven, onafgezien of die er wel zouden zijn (wat we ten zeerste betwijfelen). Het worden dus antwoorden die veeleer wegwijzers willen zijn in een landschap dat nog grotendeels onbekend gebied is en waar mystiek nog welig tiert, ondanks de inspanningen van sociale en menswetenschappers.

Een identiteitskrisis

Antropologen, sociaal-psychologen, politicologen, futurologen, sociologen en andere ‘-ogen’ laten geen moment onbenut om er op te wijzen dat de huidige maatschappij wereldwijd een diepgaande identiteitscrisis meemaakt. Voor hen is het een logisch verschijnsel in een samenleving-in-snelle-verandering. En veranderingen zijn er bij de vleet. De zogenaamde ‘ontwikkelingslanden’ (alsof niet elk land in ontwikkeling is) doen krampachtige pogingen om het Westers model bij te benen, met meestal een complete miskenning van de eigen waarden en patronen. Allerhande ‘authenticiteitscampagnes’ zijn slechts mythische lapmiddelen om de geforceerde industrialisering naar in de ‘eerste wereld’ uitgedokterde normen (een andere naam voor ontwikkeling) een aanvaardbaar geacht gezicht te geven. In de Westerse wereld zorgt de elektronische revolutie voor maatschappelijke grondverschuivingen. Kortom: oude zekerheden en klassieke verhoudingen staan op de helling. De vroegere verkeersregels in het sociale leven bieden niet langer een beschermend houvast. In de vaktaal gebruikt men het begrip ‘vervreemding’ om dit verlies van eigenwaarde (individu) en vertrouwde nestwarmte (groep) aan te duiden.

Een maatschappij waarin fundamentele veranderingen plaatsvinden, wordt dus automatisch geconfronteerd met een identiteitscrisis. Hoe fundamenteler de veranderingen, hoe diepgaander de identiteitsbevraging (zowel voor het individu als voor de betrokken maatschappij of groep).

In onze steeds ingewikkelder en abstracter wordende wereld, zoekt het individu alternatieven om zichzelf te kunnen zijn. De meest logische stap is het verkleinen van de schaal. Kleine(re) groepen verstikken de individuele identiteit niet. Zo veronderstelt men ten minste. Ervaringen met (religieuze) communes tonen af en toe het niet-noodzakelijk zo zijn van die vooronderstelling. Tijdens de jaren zestig, de periode van de jongerencontestatie tegen de ‘vervreemdende consumptiemaatschappij’, wees de praktijk de weg aan het beleid. Het kwam onder meer tot uiting in de opbloei van de nieuwe sociale bewegingen die in vele gevallen aansluiting vonden met de regionale (nationale) minderheidsbewegingen; het emotioneel scanderen en promoten van ‘back to nature’, ‘small is beautiful’ en soortgelijke slogans; de terugtred uit de officiële samenleving en het opzetten van alternatieve circuits (een typisch voorbeeld was de hippycultuur. Zij zocht naar eigen wegen om de identiteits-behoefte te bevredigen. In 1967 kwamen de diverse hippykernen bijeen voor ‘the gathering of the tribes’ (het grote stammenoverleg)).

Zoals gezegd volgde het beleid, o.a. via het opzetten van decentralisatiepolitieken, de herwaardering van de gemeenten en het promoten van de regionale ontwikkeling.

De economische mutatie (vanaf 1974 zichtbaar en onder de naam ‘crisis’ geboekstaafd) gaf de identiteitsproblematiek een nieuwe wending. De onbegrensde welvaartsdroom bleek wel degelijk een droom. De welvaartstaat stootte op ecologische grenzen. Samen met de veralgemeende introductie van nieuwe computervindingen veroorzaakte het onevenwichten op de arbeidsmarkt. De verschuivingen hadden tevens hun weerslag op de gevoeligheden, mentaliteiten en waarden bij de bevolking (zoals uit de studie van die zgn. socio-culturele stromingen blijkt). De versplintering van de samenleving, in de betekenis van individualisering, zou een zichtbare uiting zijn van dit proces. Langs de andere kant zoekt men naar zekerheden. De vernieuwingsdrang uit de voorbije decennia heeft plaats gemaakt voor behoudzucht.

[p. 11]

In afwachting van meer Europese integratie worden de nationale identiteiten met veel vlagvertoon beleden. Maar nationale identiteiten zijn niet noodzakelijk culturele identiteiten.
En culturele identiteiten: wat zijn dat?

Wat men algemeen met identiteitscrisis aanduidt, is dus veeleer een zoektocht naar het herschikken van de identiteiten. De hiërarchie (iedereen heeft immers verschillende identiteiten, vermits iedereen lid is van verschillende groepen) is aangetast. Waar het in de jaren zestig nog beperkt bleef tot de kritische randgroepen in de maatschappij, is de huidige malaise omvattender en algemener. Het is in deze brede context dat het debat over de ‘nationale identiteit’ gesitueerd moet worden. Vandaar deze uitweiding om ons op de kern van de zaak te kunnen concentreren.

Nationale identiteit

De mens is een sociaal wezen. Hij leeft in groepen. Elke groep heeft zekere kenmerken die haar van andere groepen onderscheidt. Waar het verschil verschijnt, is er identiteit. De nationale identiteit is dan de totaliteit van (materiële en immateriële) kenmerken die eigen zijn aan een natie in vergelijking met andere naties. Bij deze oppervlakkige beschrijving horen een aantal kanttekeningen.

Elke natie heeft een objectieve identiteit. In dit verband is het weinig relevant een onderscheid te maken tussen zogenaamde volksnaties (die nog niet toe zijn aan een eigen staatsvorming) en staatsnaties.

De nationale identiteit is een overkoepelende identiteit: ze omvat andere identiteiten, zowel functionele (b.v. de culturele, de economische, de sociale, de politieke,...) als territoriale (b.v. regionale en plaatselijke). Ze is uiteraard begrensd door de uitgestrektheid van de natie. Op zich is de nationale identiteit dan weer onderdeel van andere: b.v. continentale, de menselijke, de aardse...

Het is een collectief fenomeen. Het heeft geen zin om de nationale identiteit in een opsomming te vatten, tenzij men in algemeenheden wil blijven steken. Een

[p. 12]

fragmentarisch beeld verwerft men 1/ via de studie van de materiële en immateriële produkten van de natie (gebruiken, zeden, voorwerpen, symboliek,...) 2/ via vergelijking: meer of minder... In de volksmond (maar helaas niet alleen slechts daar) komt deze tweede methode neer op heterostereo- (beelden over andere naties) en autostereotypering (beelden van de eigen natie).

De nationale identiteit, als complexe resultante van het gemeenschapsleven in interactie met natuurlijke elementen, is een dynamisch gegeven. Wat vandaag is, hoeft morgen daarom niet meer zo te zijn.

Dit alles maar om aan te duiden dat het concept ‘nationale identiteit’ als objectief gegeven weinig operationeel is. ‘Volksaard’, ‘volkskarakter’, ‘etnische identiteit’ en aanverwante begrippen zijn dat evenmin.

De nationale identificatie

Belangrijker zijn de processen die op de nationale identiteit steunen en nauw verband houden met het nationalisme. In het algemeen gaat men er vanuit dat een gemeenschappelijk groepsleven slechts mogelijk is met een minimum aan ‘community support’. Het veronderstelt een band van het individu met de groep waartoe hij behoort. Dit opwekken en stimuleren van het gemeenschapsgevoel gebeurt via een identificatieproces. Om de groepscohesie te realiseren zet men zich af tegenover andere groepen. In het onderscheid zoekt men de eigenheid. Bij de natievorming wordt de klemtoon gelegd op wat het meest kenmerkend verschil is met de andere naties. Hier speelt de opvatting van het begrip ‘natie’ dus wel een fundamentele rol. In gevallen waar de staatsvorming de natievorming voorafging (in nagenoeg alle staten, ook Nederland) beklemtoont men het staatsverband. Om er een emotionele grondslag aan te geven vertaalt men de eigenheid verder in collectieve rituelen en symbolen. Waar de natievorming de staatsvorming voorafgaat (in dit geval verkeren thans bijvoorbeeld Quebec, Baskenland, Catalonië en Vlaanderen) smeedt men de bewustwording met culturele eigenheden (met de taal als belangrijkste instrument).

Belangrijk bij dit alles is dat de nationale eigenheid meestal gevonden wordt via strijd: een Nederlands nationaal gevoelen kwam er na de 80-jarige oorlog, pas na de Eerste Wereldoorlog kan men spreken van een Belgisch nationaal gevoel bij de brede lagen van de bevolking en Vlaanderen vond de identiteit in de strijd tegen de Francofone overheersing. Het identiteitsbewustzijn komt dus negatief tot stand, door het zich afzetten tegen andere groepen. (In de marge wijzen we op de nationale opwellingen na overwinningen [militaire vroeger, sportieve nu]). De zoektocht naar een antwoord op de vraag ‘wie zijn wij?’ is in de praktijk zoeken naar ‘wie zijn we niet’ en meteen is de titel toegelicht.

De objectieve identiteit mag dan wel een feit zijn, de subjectieve identiteit - via de identificatie - is het gevolg van een nationale ontwikkeling. Het identiteitsbewustzijn is het resultaat van cultivering. Het oproepen van de identiteitsvraag wordt beantwoord door een zelfbeschermingsreflex. Hoe groter de nood aan zelfbescherming, des te groter de respons zal zijn. Deze vaststellingen laten toe een duidelijkere verklaring te geven voor het toenemend refereren aan de nationale (of een onderdeel ervan, zoals de culturele) identiteit. De afbrokkeling van de nationale staten is in Europa feitelijk al enkele decennia aan de gang. De nationale marge krimpt door regionale en inter-/ supranationale ontwikkelingen. Het regionaal ontwaken en internationale machtsverschuivingen tasten de oppermacht van de natie-staat geleidelijk aan. De nationale staat is met andere woorden in het defensief gedrongen. Hetzelfde kan gezegd worden van de nationale identiteit. De weerbots is thans merkbaar o.a. in de hernieuwde belangstelling voor de identiteitsproblematiek. Hoewel de evolutie dus al enkele decennia aan de gang is, was het wachten op enkele katalysatoren die de publieke opinie vatbaar maakten voor de thematiek. Die katalysatoren zijn - wat West-Europa betreft - de etnische minderheden enerzijds en de Europese eenmaking anderzijds. De aanwezigheid van en het begin van organisatie en etnische identificatie bij de etnische minderheden wordt door Jan Modaal als een bedreiging van zijn eigenheid ervaren. Zij passen niet in het gangbare beeld van zijn identiteitsbeleving. In economisch onzekere tijden wordt deze bedreiging nog versterkt. Anderzijds heeft de voortschrijdende Europese eenmaking de vraag opgeworpen naar het voortbestaan van de eigen identiteit in een ruimer verband. Kleine culturen zouden verstikt worden door de grotere buren. ‘1992’, een magische datum die in geen enkele officiële speech of nota meer ontbreekt, heeft een nationale paniekreactie veroorzaakt. De verwijzingen naar de noodzakelijk geachte bescherming van de culturele identiteit (als commercieel instrument?) zijn niet meer bij te houden. Specifiek voor de Vlaamse situatie komt daar nog bij dat in Vlaanderen het identificatieproces nog volop aan de gang is. Nederland mag dan al een ‘voltooide staatsnatie’ wezen, Vlaanderen is nog maar sedert 1980 officieel in een staatsvormingsproces verwikkeld. Het Vlaming-zijn mag dan al stilaan een vanzelfsprekendheid zijn, het Vlaamsbewustzijn is dit nog niet. Het eigen identiteitszoeken, de identiteitsdrang, is er een belangrijk officieel streven, zoals

[p. 13]

blijkt uit de opeenvolgende beleidsverklaringen van de Vlaamse regering.

Een slippertje?

Dit brengt ons tot het aanwijzen van enkele gevaarpunten. Niemand zal wellicht het belang en de rijkdom van een eigen identiteit ontkennen. Uit het verleden doemen echter voorbeelden op waartoe een overdreven identiteitsbeleving leiden kan. Natiocentrisme, of het zichzelf als natie hoger inschatten dan andere groepen, is een gevaarlijk fenomeen. Het wijst op geslotenheid en een negatieve meerwaarde-gevoelen. Ten aanzien van etnische minderheden is de grens met het racisme vlug overschreden. Tegenover de internationale ontwikkelingen kan zelfbescherming gemakkelijk verglijden in afsluiting en nationale bekrompenheid.

Het hoeft echter niet zo ver te komen. Het is wel goed mogelijke evoluties voor ogen te houden bij het bespelen van de identiteitssnaar. De spelers (nationale bewegingen, demagogen en beleidsmensen) dienen vooral te beseffen dat een en ander nauw verband houdt met de collectieve emotionaliteit. En met emoties weet je maar nooit!

Nederlands-Vlaamse identiteit(en)

Tot slot willen we de aangebrachte elementen verweven tot enkele bedenkingen die een gedachtenwisseling over de Noord-Zuid-verhouding in relatie met het identiteitsbegrip verder kunnen stofferen.

Nederland en Vlaanderen hebben elk een eigen nationale identiteit en wensen die als dusdanig te behouden en te cultiveren. De Nederlandse identiteit is van staatsnationale aard, de Vlaamse van volksnationale oorsprong.

Tussen Nederland en Vlaanderen bestaat er ongetwijfeld een gemeenschappelijke identiteit. Zij is in wezen van culturele aard. De meest zichtbare veruitwendiging ervan is de taal. De gemeenschappelijke identiteit is vooralsnog vooral een objectief gegeven. De subjectieve beleving ervan is op het huidig ogenblik niet veralgemeend. Het blijft beperkt tot een relatief kleine groep voortrekkers.

De bewustwording om ‘iets’ met de gemeenschappelijke culturele identiteit aan te vangen is groeiende in officiële kringen. De inspiratiebron is negatief: een verdedigingsreactie tegen de veronderstelde opslorping van de eigen identiteit door de internationale massacultuur en/of grotere, dominante culturen enerzijds en de vrees voor aantasting van het cultureel systeem door ontwakende ‘etnische minderheden’ op het nationaal grondgebied anderzijds.

De officiële pleidooien voor een verdediging van de gemeenschappelijke identiteit zijn schoolvoorbeelden van onduidelijkheid en vaagheid. Nergens is duidelijk gemaakt welke cultuurwaarden en -produkten men wil beveiligen. Men blijft steken in vage, alle richtingen open latende, verklaringen.

Tussen officiële theorie en dito praktijk ligt daarenboven een hemelsbrede kloof: luister naar mijn woorden, maar kijk niet naar mijn daden. De eigengereide acties van zowel de Nederlandse als de Vlaamse overheid (of de niet-acties, zoals het Vlaams aankoopbeleid inzake kunstwerken bijv.) zijn praktijk, ondanks de mooi klinkende verklaringen voor een gemeenschappelijk optreden. Wij hebben de indruk dat de praktijk kadert in een niet uitgesproken restauratiepolitiek ten voordele van de nationale staat.

Een doelmatige ‘bescherming’ van de Nederlandse culturele identiteit veronderstelt een gemeenschappelijk Nederlands-Vlaams beleidsprogramma op twee vlakken: 1/ het opzetten en uitvoeren van een bewuste identificatiecampagne om het cultuurbewustzijn te stimuleren (o.a. via symboliek, media, onderwijs, en andere kanalen) en 2/ het tot stand brengen van beschermingsmaatregelen en -mechanismen in de internationale, in casu Europese, wetgeving. (Dat de belangen van de Nederlandse identiteit gelijklopend zijn met die van andere kleine culturen (al of niet van nationale minderheden) dient positief benaderd door het uitbouwen van een gemeenschappelijke en gecoördineerde actie terzake).

Op beide actieterreinen kunnen pressiegroepen die zich bekommeren om de Nederlands-Vlaamse samenwerking een aanzienlijke inbreng hebben. Zoals uit voorgaande bemerkingen moge blijken zal het ontwikkelen van een dergelijk beleidsprogramma immers niet direct van een leien dakje lopen.

Er dient hoe dan ook over gewaakt dat onder het mom van identiteitsbeveiliging het beleid de culturele identiteit niet hanteert als een instrument om de eigenheid te betonneren en andere, vreemd geachte, cultuurelementen uit te sluiten. Cultuurincest en -inteelt zijn niet direct bronnen van rijkdom. Daarom dienen de negatieve inspiratiebronnen omgebogen tot positieve uitgangspunten bij het zoeken naar geschikte instrumenten en methoden in een noodzakelijk geworden gemeenschappelijk cultuurbeleid. Het bewustzijn van de culturele eigenheid ligt op de rechte weg naar internationalisme. De andere weg is nationale bekrompenheid, geplaveid met eng-nationalistische reflex...

Pascal VAN LOOY

educatief stafmedewerker

Vormingscentrum Lodewijk Dosfel