Neerlandia. Jaargang 92

[p. 140]

Grensoverschrijdende samenwerking tussen Zeeuws-, Oost- en West-Vlaanderen

De grens met België manifesteert zich in Zeeuws-Vlaanderen op een zeer eigen wijze. Zeeuws-Vlaanderen maakt als het ware deel uit van het aangrenzende Vlaanderen en dat kan zeker niet gezegd worden van de relatie van Zeeuws-Vlaanderen met overig Nederland. Want na half twaalf 's avonds tot vijf uur 's morgens kan een Zeeuws-Vlaming overig Nederland slechts bereiken indien hij over Belgisch gebied reist. Door de waterscheiding is ons gebied letterlijk gescheiden van overig Nederland. En geen wonder dus dat de Zeeuws-Vlaming vanouds sterk georiënteerd is op het buurland en het omgekeerde geldt trouwens ook.

Buurland vlakbij

Door de perifere ligging van ons gebied zijn veel voorzieningen gemakkelijker voor ons bereikbaar in België. Antwerpen, Gent en Brugge zijn steden die binnen tien minuten tot een uur bereikbaar zijn en zij bieden een groot pakket aan voorzieningen. Dat varieert van uitstekende medische verzorging, onderwijs, theater en muziekuitvoeringen, tentoonstellingen tot en met een aantrekkelijk winkelbestand.

Maar omgekeerd komen de Belgen ook graag naar Zeeuws-Vlaanderen. Tijdens marktdagen in Terneuzen, Hulst en Sas van Gent bijvoorbeeld tel je meer Belgische auto's dan Nederlandse. Sluis is een trekpleister voor winkelende Belgen en men zoekt graag de gezelligheid van onze Zeeuws-Vlaamse stadjes. Zeeuws-Vlaanderen en Belgisch Vlaanderen zijn op elkaar gesteld en ingesteld.

Nederlanders wonen en werken in België en Belgen wonen en werken in Nederland. Daarbij zijn zeker concentratiegebieden aan te wijzen en het zal u niet verwonderen dat met name de Kanaalzone een erg gemengde bevolking heeft. Een klein voorbeeld hoe dat dan ligt in de bedrijven. Bijvoorbeeld bij het graanverwerkende bedrijf Cerestar in Sas van Gent hebben 100 medewerkers ofwel 35% de Belgische nationaliteit. En bij een andere grote fabriek in Sas van Gent, de Glasfabriek, zijn dat er 80, dat is ook 35% van het totale personeelsbestand. We vinden de Belgen in alle functies. Zeeuws-Vlaanderen en vooral de Kanaalzone functioneert in feite als één grote woningen arbeidsmarkt, en tevens als één verzorgingsgebied in zeer ruime zin.

Op dit moment zou ik graag de gemeente Sas van Gent bij u introduceren.

Per 1 januari 1988 8.900 inwoners, waarvan 685 met de Belgische nationaliteit. Er zijn vier kernen: Sas van Gent, zwaar geïndustrialiseerd; Westdorpe, agrarisch; Philippine, voormalige thuishaven van mosselvissers en thans met een 7-tal mosselrestaurants een culinaire trekpleister; en de Zandstraat met 240 inwoners een echte ‘kleine kern’ die met schooltje, kerk en dorpshuis goed functioneert.

Sas van Gent heeft ca. 20 km grens en grenst aan de gemeenten Zelzate en Assenede. Op de contacten die Sas van Gent heeft met deze beide buurgemeenten zal ik straks ingaan, maar ik zal dat doen in het kader van de contacten van de overige grensgemeenten. En als we dan zo algemeen spreken, dan kunnen we zeggen dat op dit moment die contacten zich vooral beperken tot de belangen van wat ik noem het geschetste verzorgingsgebied: de zo te noemen consumentenbelangen. Maar er zijn natuurlijk in zo'n grensgebied veel meer en veel omvattende zaken die nodig aandacht behoeven en ik wil daar aan het eind van mijn betoog graag op terugkomen. Het gaat dan om economische aangelegenheden, het milieu en zaken van waterkwaliteit. Mogelijkheden tot bindende afspraken, laat staan samenwerking, zijn hier nog ver weg.

Enquête

En waar houden de gemeenten zich nu dan wel mee bezig? Ik heb een kleine enquête gehouden onder de gemeenten die direct aan Vlaanderen grenzen en de vragen betroffen dan: Heeft u informele contacten, of afspraken of samenwerkingsvormen? En in hoeverre zijn dan andere contacten wellicht formeel geregeld, juridisch onderbouwd? Hoe staat het met uw contacten met de gemeentebesturen over de grens? Ziet u het ontbreken van wettelijke kaders in bepaalde gevallen als een werkelijk probleem?

Ik zal niet in extenso ingaan op alle onderdelen, maar in grote lijnen er toch wat van zeggen. Het blijkt dan dat de informele contacten, die men met een buurgemeente heeft, zich vooral richten op uitwisselen en gezamenlijk deelname aan sport en culturele manifestaties. De ene gemeente gaat daarin wel wat verder dan de andere.

Zo zien we bijvoorbeeld dat Hulst als gemeentebestuur vaak acte de présence geeft bij officiële gelegenheden en evenementen. Hulst heeft met name ook in de informele contacten vaker zaken die uitmonden in een werkgroepje, waarin bestuurders en ambtenaren met elkaar de zaken bepraten. Als voorbeelden worden qenoemd ruilverkaveling, huisvuilverwerking, de kabeltelevisie en het onderling afstemmen van rampenplannen.

Overleg met de buurgemeenten heeft in Aardenburg bijvoorbeeld geleid tot een gezamenlijke toeristische

[p. 141]

route, de Smokkelroute, en in Sluis tot overleg over een toeristisch fietspad langs de kust. Sluis heeft in de informele sfeer veel overleg met de gemeente Knokke-Heist over toeristische aangelegenheden. En Aardenburg heeft dat met de gemeente Damme.

Maar hoe dan ook, wat men ook doet, formeel is er maar bar weinig geregeld. ‘We doen het wel onder een pilsje’, kreeg ik te horen bij een van de gemeenten. In feite is dat ook de ervaring in Sas van Gent. Namelijk dat je in een gesprek onder een kopje koffie of een pilsje, zonder dat er nu direct overeenkomsten moeten worden getekend, vaak veel verder komt. Wat is dan wel formeel geregeld?

In de gemeente Sluis heeft men te maken met een natuurgebied - Het Zwin - dat grensoverschrijdend is. En daar is dan een regeling waarbij de Commissaris van de Koningin en de Gouverneur waken over het wel en wee van het gebied en waarbij is vastgelegd wie er in actie komt bij welke verstoring of calamiteit in dit natuurgebied.

Aardenburg wist mij te vertellen dat men al een eind op streek is met vaste afspraken over het gebruik en bruikleen van materieel van de brandweer van Aardenburg en Maldegem over en weer.

Ook elders in deze streek wordt brandweerhulp over en weer geboden zonder financieel beding: dus zonder verdere verrekeningen en ook zonder verzekering. Dan is eigenlijk het lijstje al afgelopen. Behalve dan dat het zeer vermeldenswaard is dat in Sas van Gent sprake is van gestructureerd gecoördineerd bejaardenwerk. Dat is een constructie van enerzijds een stichting aan Nederlandse kant en een vereniging aan Belgische kant. Die zijn op een gegeven moment tegelijkertijd opgericht en een overeenkomstclausule is tussen beide ingebouwd. De hele procedure om hiertoe te komen, was lang en ingewikkeld en is tot op heden nog niet nagevolgd. Aan de wortel ervan lag het feit dat met name de gemeente Sas van Gent te weinig bejaarden had om bepaalde welzijnszaken te kunnen uitvoeren. Samen met een buurgemeente in België waren er voldoende bejaarden om die activiteiten te kunnen gaan doen.

En hoe staat het dan overigens met de contacten als gemeentebestuur, het bespreken van zaken die eigen zijn aan de gemeente? Mij is gebleken dat men in Aardenburg het actiefst is. Elk kwartaal komt men bij toerbeurt bijeen met de gemeenten Maldegem, St.-Laureins en Damme. Men heeft dan vooral uitwisselingen op bestuurlijk gebied. Men praat over procedures en dergelijke. Zoals: ‘Dit is een probleem, hoe wordt dat bij jullie aangepakt?’ ‘Hoe kan dat een verlengde krijgen over de grens?’ Maar ook de gezelligheid wordt niet geschuwd en er is steeds een excursie naar een of ander bedrijf of instelling. Op waardige wijze wordt zo de bijeenkomst dan gesloten. Sluis heeft gestructureerd één keer per jaar contact met het gemeentebestuur van Knokke-Heist en daar heeft men het vooral over recreatiezaken. Maar, zegt men, de gezelligheid staat hierbij toch voorop. Met de buren Damme en Maldegem heeft men incidentele contacten. Hulst heeft incidentele contacten met vier buurgemeenten. Wel worden volgens afspraak de raadsstukken uitgewisseld en heeft men sinds 1978 een afspraak, ‘dat men elkaar bij calamiteiten wederzijds hulp zal verlenen’ (overigens zonder financiële regeling).

De overige gemeenten, Sas van Gent incluis, hebben - zonder vaste planning - incidenteel contacten met de gemeentebesturen van de buurgemeenten. Daar moet ik dan wel bij aantekenen dat over actuele concrete zaken regelmatig overleg is met één of meer leden van een gemeentebestuur of dat er ambtelijk

[p. 142]

overleg is. Uit de eigen praktijk van Sas van Gent wil ik daarvan wel wat voorbeelden geven.

Zo zijn er contacten tussen de comptabele en gemeenteontvangers uit de Vlaamse buurgemeenten over het invorderen van belastingen via een briefje of een telefoontje. Formeel zou zo iets via de Officier van Justitie moeten en Buitenlandse Zaken. Even soepel gaan we te werk als het gaat om informatie over klanten van de gemeentelijke sociale dienst. We schrijven in zo'n geval rechtstreeks de burgemeester van de betrokken gemeente aan en dan komt het best in orde. Directies van middelbare scholen in België geven vrijwillig door welke leerlingen uit onze gemeente hun school bezoeken en de brandweer treedt waar nodig ook in het grensgebied op en daar wordt niet veel ophef over gemaakt. Net als de overige Zeeuws-Vlaamse gemeenten neemt Sas van Gent jaarlijks deel aan de herdenkingsbijeenkomst voor gevallenen te Maldegem in België. En omgekeerd zijn er bij de dodenherdenking op 4 mei in Sas van Gent vertegenwoordigers van verzetstrijders uit België. Het E.C.I.-jeugdschaaktoernooi wordt om het jaar in het Belgische Eeklo en in het Nederlandse Sas van Gent gehouden. De politie heeft periodiek overleg in Sas van Gent. Dan gaat het hier om recherche-teams uit België en Zeeuws-Vlaanderen die dan mondeling gegevens uitwisselen. Ik kan u zeggen dat ik eens bij zo'n bijeenkomst geweest ben, en dat dit bijzonder nuttig is. Men houdt elkaar goed op de hoogte en geeft elkaar ook zeer de ruimte.

Opmerkelijk is ook in Sas van Gent, dat de Vereniging Zelzaatse Radio-omroep in België zeven Nederlanders telt, die op zaterdag en zondag uitzendingen verzorgen voor Sas van Gent. Dat doen ze dan onder de naam ‘Sas van Gent - centraal’ en ook de gemeente heeft daar wekelijks de mogelijkheid tot het geven van informatie. Ik kan u zeggen dat ik ook wekelijks een vraaggesprek heb met een van de verslaggevers. Daar kan ik dan via de Belgische zender diverse gemeentelijke zaken kwijt.

Mijn laatste vraag aan de grensgemeenten was, of men echte problemen ondervond door het ontbreken van wettelijke kaders. Een ding was daarbij heel opmerkelijk: ‘Daar hebben we nooit wakker van gelegen. Want als je het dan toch samen eens bent over de oplossing van het probleem, dan gebeurt dat toch wel; wettelijk of niet’. Aldus een van de gemeenten. Uiteindelijk kwam men in deze gemeente toch wel tot eenzelfde conclusie als in andere gemeenten: als het echt gaat om veel verdergaande zaken, als het gaat om bevoegdheden en er financiële consequenties aan vastzitten, dan zou een wettelijk kader toch wel erg nuttig zijn. Praktisch voorbeeld dat werd genoemd was het aansluiten van Belgische woningen in het grensgebied op Nederlandse riolering. Dat gebeurt nu wel, maar er is eigenlijk niets rond geregeld. ‘Vriendendienst’. Ook voor de aanleg van kabeltelevisie geldt dit. Die zaken houden natuurlijk niet direct op bij de grens. Samenwerking tussen de V.V.V.'s in België en Nederland. Dat gaat op basis van vrijwilligheid en uitwisseling. Maar je zou daar toch ook wel iets gestructureerds aan willen geven. Vuilstort en vuilverwerking. Dat is ook een zaak die velen bezighoudt. En hoe regel je zaken tussen bibliotheken onderling, omdat dat in België op een andere leest geschoeid is, en vooral omdat het om andere bedragen gaat dan in Nederland het geval is.

Problemen

Hetgeen ik hier belicht, behoort tot de dagelijkse gang van zaken in een gemeente. Maar een gemeente in de grensstreek heeft ook te maken met grotere problemen, waarvoor nu geen kader is om met de buurgemeenten (of regio) in goed overleg te treden. Problemen die namelijk niet onder een pintje zijn op te lossen, maar waarvoor nu juist het Benelux-akkoord het instrument moet kunnen zijn.

Staatssecretaris mevrouw De Graaff-Nauta, heeft tijdens het symposium ‘De betekenis en effecten van de grens’, vorig jaar in september in Sas van Gent gehouden, de grensgemeenten opgeroepen te gaan onderzoeken wat zij in het belang van de ontwikkeling van hun eigen streek aan de Benelux-overeenkomst kunnen hebben. De theorie moet praktijk worden, daar gaat het om bij deze overeenkomst.

Werkelijke knelpunten liggen in een grensgebied als de Kanaalzone op het gebied van de economische ordening. Het milieu, de waterkwaliteit, verkeer en vervoer, ruimtelijke ordening. De Kanaalzone van Terneuzen tot Gent is op te vatten als één gebied. Dat heeft direct invloed op de wegenstructuur en ontsluiting. Centraal ruimtelijk probleem is het functioneren van het zeehavengebied voor wat de transport- en overslagfunctie betreft en de betekenis als industriegebied. Direct hiermee verbonden is het milieubeleid. En voor al deze zaken geldt nu dat de grens letterlijk en figuurlijk bij Sas van Gent ligt.

Het voert te ver om de gevolgen van andere beleidsopvattingen in België voor met name het Nederlandse deel van de Kanaalzone te schetsen, maar toch iets daarover. Daar waar in Nederland strikt de hand wordt gehouden aan de naleving van de milieuwetten, wijst de praktijk uit dat daar in België ruimer over gedacht wordt. En waar in Nederland grote bedragen moeten

[p. 143]

worden uitgegeven ter beteugeling van de geluidshinder, zijn deze lasten bij onze zuiderburen onbekend. Dit terzijde.

Al met al is het nu wel zo, dat bij het op diepte brengen van het Nederlandse Kanaal, berging moet worden gezocht voor zwaar vervuild slib (klasse 4). Vervuiling die voor het overgrote deel moet worden toegeschreven aan de activiteiten aan Belgische zijde. Onderzoek heeft dit bevestigd. Slib dat niet in zee, de Westerschelde of op een stortplaats mag worden geborgen. Beide Kanaalgemeenten, Terneuzen en Sas van Gent, is ‘verzocht’ om dit slib te bergen. In Sas van Gent zou dit onder water moeten gebeuren in een kanaalarm. Een besluit hierover is nog niet genomen.

Een andere aangelegenheid waar wellicht het Beneluxverdrag zijn waarde kan bewijzen, is de waterkwaliteit. Er is sprake van een aanzienlijke grensoverschrijdende verontreiniging. En dan niet alleen in de grote wateren, maar ik doel hier op polderwater en riolering. Nu zijn we in Zeeuws-Vlaanderen voor de drinkwatervoorziening grotendeels aangewezen op Belgisch polderwater. Vandaag de dag worden in dit water door een viertal woonkernen in België 8000 inwonerequivalenten ongezuiverd geloosd, en bovendien doet de intensiever wordende landbouw een duit in het zakje. De nitraatcijfers bijvoorbeeld liggen ver boven de norm. Nu ligt bij Tractaat van 1975 vast, dat het polderwater niet verder zal vervuilen. Nu de vervuiling niettemin is voortgeschreden, blijkt het in feite niet mogelijk om de overeengekomen waterkwaliteit te bereiken, anders dan met grote kosten en tegemoetkomingen van Nederlandse zijde. De watermaatschappij zal nota bene moeten gaan zorgen voor een bijdrage in de kosten van afvoer van mest en de opslag van die mest!

Om bij de gemeente te blijven, via Sas van Gent wordt polderwater en rioolwater uit België doorgevoerd naar het lozingspunt op de Westerschelde. Dit is geregeld per Tractaat van 1845, waar dan sprake is van ‘onbezoedeld’ polderwater. Maar anno 1988 is dit water niet meer zo onbezoedeld en mag het dus volgens de Nederlandse milieuwetten niet ongezuiverd worden geloosd.

Nu er voor Nederlands water te Terneuzen een zuiveringsinstallatie wordt gebouwd, rijst er een probleem. Over de capaciteit van deze installatie is er overleg geweest met de betrokken Belgische gemeenten. Geen zorg, er zou tijdig een eigen waterzuivering worden gebouwd. Maar tot op heden is deze niet gerealiseerd, maar op de lange baan geschoven. Bovendien is het een aangelegenheid van de gemeenschapsminister van Volksgezondheid en Leefmilieu en staan de gemeenten buiten spel. Het is gezien de gedachte dimensionering van de waterzuivering niet mogelijk om ook nog eens het water van 350 ha uit België te gaan zuiveren. Er is nu aan alle kanten onzekerheid ontstaan. Het ziet er naar uit, dat straks toch ongezuiverd water in de Westerschelde terecht komt. En betaalt men dan verontreinigingsheffing? Bovendien zou het ongezuiverde water via een open sloot en een brandvijver in een woonwijk van Sas van Gent worden doorgevoerd. Het is duidelijk, dat we in onze gemeente niet op zo'n open riool zitten te wachten, mede gezien de inspanningen die de gemeente doet om wat dat betreft orde op zaken te stellen.

Besluit

Biedt het Benelux-verdrag hier mogelijkheden? Het zal duidelijk zijn dat onderzijds er zeer veel behoefte is aan bestuurlijke samenwerking op genoemde terreinen. Nu kunnen we alleen maar allervriendelijkst met gemeente- en polderbesturen praten, waarbij op onderdelen soms een oplossing komt. Bestuurlijke overeenkomsten kunnen echter niet worden afgedwongen. De samenwerking moet op basis van vrijwilligheid tot stand komen, democratisch gecontroleerd en niet in strijd zijn met de wettelijke regels in betrokken landen.

Ik zie het dus enigszins zwaar in. Samenwerking is alleen maar te verwachten over zaken van gemeenschappelijk belang van gemeenten. En zoals gezegd, de bestuursstructuur gooit vaak roet in het eten.

Het Beneluxverdrag zal in de praktijk van de grensgemeenten in eerste instantie bruikbaar kunnen zijn op het vlak van de gezamenlijke voorzieningen en hulpverlening en eenvoudige zaken van ruimelijke ordening. Veel hiervan wordt nu reeds geregeld in onderling overleg. Wel is er behoefte aan verbreding van dit soort overeenkomsten met financiële paragrafen, duidelijkheid over bevoegdheden en om continuïteit te garanderen.

Om af te sluiten, er zijn ook ongeschreven regels. Tussen Vlaanderen en Zeeuws-Vlaanderen werden en worden zaken graag bij een pintje geregeld. Een kwestie van mentaliteit en die verander je niet zo gauw. Ik denk dat er nog veel water door het Kanaal zal stromen, alvorens het Benelux-verdrag in de bestuurspraktijk van onze regio die betekenis zal hebben als de opstellers en ondertekenaars van het verdrag voor ogen heeft gestaan.

mevr. ing. J.M.H.M. VAN REST burgemeester van Sas van Gent