Neerlandia. Jaargang 92

[p. 90]

De Nederlanden in het Europa van morgen

De wisselwerking tussen de Benelux en de Europese Gemeenschap is steeds groot geweest. De Benelux is immers vaak het laboratorium en het model van de Europese integratie genoemd. Over die wisselwerking tot op heden en in de toekomst wil ik het hier hebben. In dat verband moet ook aandacht besteed worden aan de vraag: hoe zal het Europa van Morgen er uit zien? En aan de vraag: hoe kunnen de Nederlanden in dat Europa van Morgen hun culturele identiteit behouden?

Benelux als inspiratiebron

Eerste Minister Martens heeft kort geleden in dezelfde context op indringende wijze belicht hoe onze landen en Luxemburg al die tijd een bron van inspiratie voor de E.G. zijn geweest. ‘Bron van inspiratie’ was de titel van zijn betoog op 12 maart 1987 voor de Belgisch-Luxemburgse Kamer van Koophandel voor Nederland en de Nederlandse Maatschappij voor Nijverheid, en het lijkt me dat de Benelux zichzelf met recht zo mag betitelen. Impliciet is de voorlopersrol van de Benelux voor de E.E.G. trouwens neergelegd in art. 233 van het E.E.G.-verdrag.

Maar, de scheppers van de Benelux wisten maar al te goed dat iedere schepping voor 10% uit inspiratie en voor 90% uit transpiratie bestaat. Zij verkozen in 1943 de oprichtingsbijeenkomst van de Benelux plaats te laten vinden tijdens een informeel diner - tot de dag van vandaag een vaak toegepaste techniek - in een zaal van het Londense Savoy met de toepasselijke naam ‘Patience’! Inspiratie en geduld gekoppeld, uiteraard, aan doorzettingsvermogen en politieke wil, blijven onveranderd van node op weg naar die nieuwe fase in de Europese integratie, de voltooiing van de interne markt in 1992. De tijd van stagnatie ligt gelukkig nu achter ons. De Europese Akte en de recente besluiten van de Europese Raad hebben het élan teruggegeven aan het Europese eenwordingsproces en ik geloof te mogen zeggen dat onze beide landen ook in de achter ons liggende periode, geheel in de lijn van de goede traditie, hun stimulerende, inspirerende invloed hebben uitgeoefend.

Europa is, na een periode van winterslaap, ‘terug van weggeweest’ en op ons rust nu de taak te zorgen dat het tempo dat we in de afgelopen tijd hebben helpen creëren, behouden blijft. Grote veranderingen komen op ons af. We zullen er inventief op moeten inspelen.

We zullen een antwoord moeten vinden op de wereldwijde technologische, handelspolitieke en monetaire vragen en uitdagingen. Europa zal steeds sterker de gevolgen gaan ondervinden van de prestaties van de landen in Azië, Japan, China, de NICS. Speciale aandacht wil ik vragen voor de zeer dynamische ontwikkeling op het gebied van de moderne communicatiemiddelen. Het Europa zonder Grenzen heeft behoefte aan snelle verbindingen en mag in dat opzicht geen centimeter achterblijven bij haar concurrenten.

Europa zal zijn betrekkingen met de VS, zowel op veiligheidsgebied als op handelsgebied, veilig moeten stellen voor de komende jaren waarin zulke grote veranderingen spelen. Nog maar enige jaren terug dachten veel Europeanen dat Europa gedoemd was achter te blijven bij de Verenigde Staten, Japan en de zich dynamisch ontwikkelende landen in Azië. Dat pessimisme is nu doorbroken en vóór ons ligt nu de taak om het herwonnen zelfvertrouwen ook waar te maken.

Aandachtspunten

Dit alles betekent dat er een aantal gebieden zal zijn waarop wij onze aandacht met voorrang moeten richten.

Er gaat een schok door Europa. Van het belangrijke doel dat wij ons gesteld hebben, de voltooiing van de interne markt 1992, blijkt een sterk dynamisch effect uit te gaan. Het is alsof aan de Europese integratie eindelijk weer een duidelijke richting gegeven wordt. Juist de Benelux zal aan deze ontwikkelingen dankzij de schat aan ervaring met onze eigen integratie, veel kunnen bijdragen. Het vrije grensverkeer is tussen ons immers al een feit en dan laat ik verder maar onvermeld hoe wij onze voortrekkersfuncties ook krachtig inhoud geven via het zogenaamde overleg van Schengen, waardoor wij al in 1990 met de Bondsrepubliek en Frankrijk tot een volledig vrij personenverkeer dienen te komen.

Overigens bergt het magische getal 1992 ook een risico in zich, nl. het risico van teleurstelling. Het is aan de politiek om een dergelijke situatie te voorkomen. Voorop zal daarbij steeds gemeenschapszin, idealisme en dadendrang moeten staan. Juist die mentaliteit en eigenschappen zal de Benelux moeten uitstralen, met het gezicht naar buiten, midden in het web van de Europese integratie en niet langs de zijlijn. Over idealisme gesproken, het over de grenzen heen kijken, geldt vooral ook de Derde Wereld. Men zal het met me eens zijn dat op dit gebied de Benelux veel zal kunnen bijdragen aan een verantwoord ontwikkelingsbeleid op Europees niveau.

Van het Europa van Morgen mag dynamiek verwacht worden. Allerlei Europese programma's doelen daarop. Ik wil wijzen op de programma's op het gebied van onderzoek en ontwikkeling, op het gebied van

[p. 91]

onderwijs. Wat betreft dat laatste vraag ik aandacht voor het Erasmus-programma, dat de mobiliteit van de Europese studenten en docenten wil verhogen. Was er in het afgelopen jaar 10 miljoen Ecu beschikbaar voor deze uitwisseling, in het komende jaar zal dat 30 miljoen Ecu zijn. Het is verheugend dat er tussen enige Nederlandse en Vlaamse universiteiten al interuniversitaire programma's ontwikkeld zijn in het kader van Erasmus, maar het zijn er naar mijn gevoel nog te weinig. Juist tussen Vlaanderen en Nederland, een gebied met één taal en één gemeenschappelijke cultuur, moeten deze programma's snel van de grond komen komen.

De interne markt eist dwingend een snelle voortgang op de weg naar de economische en monetaire unie. Ook in de mondiale verhoudingen is het belang van versterkte monetaire samenwerking tussen de landen van de E.G. onomstreden. Je ziet uit diverse hoofdsteden de laatste maanden politieke signalen komen die blijk geven van een besef van deze noodzaak. Grote vraag daarbij is of we door moeten gaan op het pad van de geleidelijke ontwikkeling of daarentegen weer een kwantum jump moeten maken zoals we dat voor het laatst met de invoering van het E.M.S. hebben gedaan.

Ook hier kunnen onze partnerlanden nog het nodige nut hebben van de ervaring binnen de Lage Landen. Ik denk met name aan de monetaire eenheid die België en Luxemburg nu al ruim een halve eeuw in de BLEU vormen. Afgezien daarvan lijkt me alle aanleiding aanwezig om te trachten waar mogelijk het denk- en besluitvormingsproces te bevorderen.

Bij al deze, in het dagelijks leven van de burger diep ingrijpende veranderingen en ontwikkelingen is een centrale vraag hoe de band met die burger te bewaren, gevoelens van vervreemding en ontheemding te voorkomen. Juist naarmate de europeanisering voortschrijdt en veelvuldig op nieuwe terreinen van nationale overheidszorg een Europese bevoegdheid tot stand komt, wordt deze identiteitsvraag des te dwingender.

Cultuur

Meer en meer wordt de stelling gehoord dat naarmate de landen van de E.G. meer economische, politieke, monetaire en fiscale zeggenschap naar Brussel afstoten, het cultureel eigene steeds belangrijker wordt. Ik geloof dat daar veel waars in zit. De schaalvergroting op ieder terrein van het maatschappelijk leven, symbolisch tot uitdrukking gebracht in het magisch getal 1992, zal vermoedelijk de sociale en culturele verscheidenheid van Europa evenmin onberoerd laten. Kleinere cultuureenheden zoals de onze worden in toenemende mate blootgesteld aan de invloed van cultureel machtiger landen. Van de ruim 28 miljoen boeken die in Nederland worden verkocht, is 1,5 miljoen Engelstalig. Slechts een zeer gering percentage van de nationale TV- en radioprogramma's is van eigen bodem. Op zichzelf hoeft dit niet verontrustend te zijn. De internationalisering van de nationale cultuur heeft zeer positieve kanten: het verruimt de blik, vergroot de markt, en kan stimulerend en kwaliteitverhogend werken op nationale cultuuruitingen. Maar deze ontwikkeling is tegelijkertijd een uitdaging. Een uitdaging aan de vitaliteit van de eigen cultuur. Een uitdaging ook aan de nationale overheid. Immers, ook bij gelijke kwaliteit zijn de kleinere landen over het algemeen in het nadeel. De boeken-, toneel- en filmproduktie zijn hiervan evidente voorbeelden. De eigen taal, de meest belangrijke cultuurdrager, heeft zijn vitaliteit te danken aan de ontplooi-

P.R.H.M. van der Linden

[p. 92]

ingsmogelijkheden van zijn literaire verschijningsvormen. De Nederlandse taal wordt gesproken door meer dan 20 miljoen mensen, maar vertalingen van onze literatuur staan in geen verhouding tot onze getalsmatige sterkte en ons politiek-economisch gewicht. Naast goed onderwijs is erkenning en waardering door het buitenland een noodzakelijke voorwaarde voor het voortbestaan en de ontwikkeling van de eigen taal en literatuur. De Europese integratie biedt ook op dit punt mogelijkheden. Het slechten van de grenzen voor de amusements- en cultuurindustrie geeft ons de mogelijkheid op markten te verschijnen waar we voorheen nauwelijks opvielen. Maar ook het omgekeerde is waarschijnlijk het geval. Er moet dus naar bondgenoten, naar medestanders worden gezocht.

Nederland en de Vlaamse gemeenschap in België hebben parallelle culturele belangen, zij zijn deelgenoten in het zelfde erfgoed: de Nederlandse taal. Acht jaar geleden hebben de Nederlandse en Belgische regering het Taalunieverdrag gesloten waarbij zij aan de Taalunie belangrijke beleidsbevoegdheden hebben overgedragen op het gebied van taal en letteren. Art. 2, lid 1 zegt dat het doel van het verdrag is ‘De integratie van Nederland en de Nederlandse gemeenschap in België op het gebied van de Nederlandse taal en letteren in de ruimste zin.’ Einde citaat.

Het belang van de Taalunie ligt echter niet slechts in het bilaterale vlak maar evenzeer daarbuiten. Zoals de heer Tindemans eens zei: ‘Het is slechts in een Europa van internationale dimensie dat de Taalunie haar rechte betekenis zal verwerven’. Men kan het ook anders zeggen, een volwaardige Europese unie kan slechts tot stand komen als een aantal geestelijke barrières verdwijnen en als culturen niet in een smeltkroes terecht komen maar ook naar buiten toe als culturele identiteiten herkenbaar blijven. Voor politici is het nuttig erbij stil te staan dat de culturele factor in de buitenlandse politiek geleidelijk aan sterker wordt naarmate de politieke factor op het hogere platform van de E.G. terecht komt. Als we niet zorgen dat de volkeren elkaar cultureel verstaan en respecteren, dan kunnen we de politieke éénwording wel vergeten. Met het Taalunieverdrag van 1980 hebben wij een goede uitgangspositie om de uitdaging van het Europa van ‘1992’ op dit punt aan te gaan.

De vraag, en die zal zeker in kringen van het ANV niet onbekend zijn, waarvoor wij ons in het toekomstige Europa zien geplaatst, is of er op basis van taal- en cultuurverwantschap op méér gebieden samenwerking kan worden gezocht. Vierhonderd jaar gescheiden ontwikkeling hebben onze beide landen mentaal niet dichter bij elkaar gebracht. Idealisme alleen zal niet voldoende zijn. Om prof. Kossman te citeren in ‘Ons Erfdeel’: ‘Eenheid groeit niet; eenheid wordt gemaakt’. Het gaat dus om een cultuurpolitieke keuze die ons allen raakt als burger, maar ook als natie; de bereidheid uit te gaan van één gemeenschappelijke cultuur. Maar naar analogie van de Wet Gemeenschappelijke Regelingen, die zowel in België als in Nederland zoveel geïnstitutionaliseerde samenwerking tussen de lagere overheden mogelijk maakt, zou met het oog op de plaats van de Nederlanden in het Europa van na 1992 moeten worden nagegaan welke concrete samenwerkingsvormen tussen Nederland en België, respectievelijk tussen Nederland en Vlaanderen, mogelijk en wenselijk zijn. De Taalunie is een voorbeeld; gemeenschappelijke media zoals de tot nu toe weliswaar mislukte Radio Delta of een gemeenschappelijk cultureel Engelstalig tijdschrift zijn andere voorbeelden. Thans wacht op ratificatie het Benelux-verdrag grensoverschrijdende samenwerking, dat de publiekrechtelijke samenwerking, over de grens heen, tussen gemeenten en provincies van onze beide landen rechtstreeks mogelijk maakt (Tractatenblad 1986, nr. 160). Hiermede zullen de grensgebieden geleidelijk in elkaar overvloeien. Een belangrijke bijdrage aan een evenwichtiger Europa.

Ik had eigenlijk ook nog wat willen zeggen over ons begrip van Europa. Meer en meer wordt E.G. en Europa als synoniem gebruikt. Dat is mij goed, zolang wij ons er van bewust blijven dat in culturele zin Europa niet tot het grondgebied van de twaalf is beperkt.

P.R.H.M. VAN DER LINDEN

Staatssecretaris van Buitenlandse Zaken

VITALE GRIJSAARD
‘Bijna honderd jaren jong is het Algemeen-Nederlands Verbond, dat het initiatief heeft genomen tot de vandaag te houden conferentie. De keuze van het thema “De Nederlanden Nù” toont reeds aan hoezeer de eerbiedwaardige grijsaard nog midden in het leven staat. Het verzoek aan mij, evenwel, om wat te zeggen over “De Nederlanden in het Europa van Morgen” geeft daarenboven blijk van een vitaliteit en toekomstgerichtheid die slechts zeer weinigen op zo'n hoge leeftijd gegeven is. Ik prijs, kortom, het ANV met de keuze van zijn onderwerp’.
(Uit de inleiding van Staatssecretaris van Buitenlandse Zaken P.R.H.M. van der Linden, voor de Conferentie ‘De Nederlanden Nù’, in de Ridderzaal te Den Haag, op 19 april 1988).