Neerlandia. Jaargang 91

[p. 43]

Erasmus-herdenking

In 1986 werd herdacht dat 450 jaar geleden Erasmus (1469-1536) overleed. De gemeente Rotterdam en de Rotterdamse Erasmus-Universiteit hebben met lezingen, concerten en tentoonstellingen opnieuw de aandacht gevestigd op de betekenis van de Rotterdamse humanist. Het museum Boymans van Beuningen exposeerde ruim tachtig tekeningen, gravures en schilderijen. De Rotterdamse Gemeentebibliotheek had een tentoonstelling van werken van en over Erasmus georganiseerd. De Erasmuscollectie van deze bibliotheek is de omvangrijkste en kostbaarste ter wereld. In totaal omvat zij ongeveer 5.000 banden. De helft wordt gevormd door publikaties van Erasmus zelf, 500 boeken bewerkte hij en 2.000 werken schreven anderen over zijn leven en ideeën.

Verschillende uitgevers hebben door nieuwe uitgaven en herdrukken de betekenis van Erasmus in het licht gesteld. Zo verscheen er een herdruk van Brieven van Erasmus, gekozen, vertaald en toegelicht door O. Noordenbos en Truus van Leeuwen met een voorwoord van prof. Huizinga en een inleiding van J. Sperna Weiland (Aulaboek). Over deze brieven, waarvan er hier 51 werden uitgekozen, schreef Sperna Weiland terecht: ‘Uit zijn brieven treedt Erasmus ons tegemoet als een man die heeft geleefd met die ironie, levensernst, vrijheidszin, tolerantie en vredelievendheid, die wij in onze tijd zo hard nodig hebben en waaraan het ons te vaak ontbreekt’. De hier vertaalde brieven hebben deels een persoonlijk karakter, deels handelen zij over actuele problemen en zijn als zodanig bestemd om in ruime kring te doen circuleren.

Ook De klacht van de vrede en De lof der zotheid werden herdrukt (beide bij Donker, Rotterdam). Van de bekende Erasmusbiografie van Huizinga kwam inmiddels een achtste druk uit. Spijtig dat twee andere belangrijke publikaties over de Rotterdamse humanist nooit herdrukt zijn: de psycho-analytische studie van de psychiater V.W.D. Schenk ‘Tussen duivelgeloof en beeldenstorm; een studie over Jeroen Bosch en Erasmus van Rotterdam’ (Amsterdam, 1946) en de biografie van Bart de Ligt^1..

In het afgelopen herdenkingsjaar verscheen er een voortreffelijke biografie van C. Augustijn, hoogleraar kerkgeschiedenis aan de Vrije Universiteit te Amsterdam (uitgave Ambo, Baarn). Reeds eerder publiceerde Augustijn Erasmus en de Reformatie (1962) en Erasmus, vernieuwer van kerk en theologie (1967). De auteur heeft er allereerst naar gestreefd de resultaten van het Erasmus-onderzoek van de laatste tijd in de verschillende landen op elkaar af te stemmen. Voorts schonk hij vooral aandacht aan de positie van Erasmus in de jaren tussen 1500 en 1520. in deze periode was Erasmus geen eenzame figuur, maar maakte hij deel uit van de wereld der humanisten, waarin hij een sleutelpositie innam. Augustijn is vooral geïnteresseerd in de rol van de bijbelse humanisten in de noordelijke landen. Niet alleen bespreekt de auteur de bekendste geschriften van Erasmus, m.n. het Enchiridion, de Lof der zotheid en de Colloquia, hij wijdt ook de nodige aandacht aan de invloed van Erasmus en aan zijn conflict met Luther. Augustijn concludeert dat de ideeën van Erasmus vooral in de zestiende eeuw veel betekend hebben maar een Erasmus-renaissance nooit heeft plaats gevonden. Wèl merkt hij op, dat de laatste twee decennia een herleving van het Erasmus-onderzoek te constateren valt.

De werkkamer van Erasmus in het huidige Erasmus-museum te Anderlecht (Brussel).

1. Ik verwijs ook nog naar Schenks artikelen ‘Touwtrekkerij om Erasmus’, Rekenschap, juni 1957 en ‘Erasmus' karakter en ziekten’, Rekenschap, september 1969. De lijvige studie van Bart de Ligt ‘Erasmus begrepen uit de geest der renaissance’ (Arnhem, 1936), is ten onrechte enigszins vergeten. Vgl. mijn artikel ‘Erasmus, Bart de Ligt en Oost-Europa’, Tijd en Taak, 21 november '86.

[p. 44]

Zeven Erasmusspecialisten onder voorzitterschap van prof. J. Sperna Weiland stelden een fraai boekwerk samen in groot formaat en rijk geïllustreerd, getiteld ‘Erasmus, de actualiteit van zijn denken’ (Walburgpers, Zutphen).

Lezenswaard is dit boek ook door het feit, dat elke auteur een bepaald aspect van leven en werk van Erasmus behandelt. G.Th. Jensma geeft allereerst een algemeen beeld van de humanist. W.P. Blockmans vraagt aandacht voor de politieke theorie van Erasmus. J. Sperna Weiland behandelt de denkbeelden van ‘de prins der humanisten’ over opvoeding en onderwijs. S. Dresden analyseerde de wetenschappelijke activiteiten van de Rotterdammer. J. Nuchelmans schreef over Erasmus en de muziek, A.M. Koldeweij over Erasmus en de beeldende kunst, waarbij aandacht wordt geschonken aan de vele portretten die van Erasmus zijn gemaakt^2.. Er schuilt veel waarheid in de conclusie van Jensma in diens bijdrage: ‘De mensen die menen dat men met Erasmus nooit weet waar men aan toe is, dat hij een vat vol tegenstellingen is, hebben gelijk. Maar misschien vergeten ze wel eens te gemakkelijk dat het de bedoeling was, dat men over zijn philosophia Christi niet uitgesproken raakte’.

De Erasmusherdenking in Rotterdam viel samen met de uitreiking van de Erasmusprijs aan de Tsjechische dissident Václav Havel. Václav Havel werd geboren in 1936 in Praag. Hij nam deel aan de activiteiten van Charta '77 en kreeg in het Westen ook bekendheid door zijn toneelstukken. Onlangs werden van Havel zijn gevangenisbrieven ‘Brieven aan Olga’ en zijn ‘Poging om in de waarheid te leven’ in vertaling uitgegeven. De Erasmusprijs is aan Havel toegekend omdat zijn toneelstukken en essays worden gedragen door de idealen van de Europese cultuur, waaronder de zorg voor de mensenrechten en de humanistische waarden. In zijn in Praag geschreven dankwoord merkt Havel o.m. op: ‘Erasmus wordt terecht gezien als de grote - en misschien wel de laatste - personificatie van Europese integriteit. Hij reisde door heel Europa, richtte zich tot geheel Europa, ging gebukt onder de problemen van heel Europa’.....Europa bestaat hoofdzakelijk uit kleine landen, waarvan de geestelijke en politieke geschiedenis uit duizenden draden is gevlochten tot één enkel weefsel’. En Havel besloot: ‘Tot slot wil ik er graag op wijzen dat deze dag, waarop een klein Westeuropees land

Beeld afkomstig van het in 1600 in Japan in beslag genomen Hollandse schip ‘De Liefde’. Het stelt Erasmus voor, die als onbekende god in een Japanse tempel werd opgesteld, in 1962 schonk Japan aan de stad Rotterdam een replica van het in Tokio bewaarde beeld.

- vierhonderdvijftig jaar na de dood van de grote Europeaan die dit land aan de wereld schonk - zijn hoogste culturele prijs voor het eerst toekent aan iemand uit een klein Oosteuropees land, ook een bewijs vormt van mijn stelling over een hernieuwd Europees bewustzijn...’.

Er zijn in dagbladen en tijdschriften verschillende herdenkingsartikelen geschreven. Ik noem slechts een enkele. NRC-Handelsblad wijdde in zijn nummer van 6 november een hele bijlage aan de Rotterdammer. In het tijdschrift van het Humanistisch Verbond ‘Rekenschap’ (Utrecht) van september, schreef R. van der Hoeven-Koning over ‘Erasmus als literator’. Ook in het buitenland is de 450ste sterfdag van Erasmus aanleiding geweest tot herdenkingen. Het artikel van Ursula Liebertz-Grün ‘Jedermanns Fremder, Erasmus von Rotterdam’ in het bekende dagblad ‘Neue Zürcher Zeitung’ (11 juli 1986) getuigt van de grote belangstelling die er in Zwitserland nog altijd bestaat voor de in Bazel gestorven Nederlandse filoloog, ethicus en theoloog. Voor de schrijfster blijft Erasmus actueel: ‘Heutzutage, da ein atomarer Völkermord und -selbstmord die gesamte Menschheit und die gesamte von Menschen hervorgebrachte Kultur mit all ihren Werten und Errungenschaften zerstören könnte, ist des Erasmus Friedensliebe aktueller denn je...’.

Evenals in 1969 hebben Nederland en Vlaanderen Erasmus herdacht. Erasmus, die in zijn laatste levensdagen terugverlangde naar de Lage Landen, naar zijn geliefde Brabant, heeft zijn vaderland niet teruggezien. Ondanks kritiek op zijn landgenoten schreef hij, op het hoogtepunt van zijn roem over ‘Mea Hollandia’: Mijn Holland. Het Nederlands, zijn moedertaal, verleerde hij niet. Erasmus is in 1536 in Bazel gestorven. Gelukkig wordt zijn werk in Nederland en België nog altijd gedrukt en gelezen en is hij steeds weer onderwerp van beschouwingen en discussies zoals in het afgelopen herdenkingsjaar. In Nederland is men sedert 1969 bezig met de mammoetuitgave van zijn volledige werk in ongeveer vijftig delen. Reeds eerder waren in België onder redactie van prof. Aloïs Gerlo van de Vrije Universiteit te Brussel 3.157 brieven in Franse vertaling uitgegeven: ‘La correspondance d'Erasma. Traduction intégrale’ (Bruxelles, 1967 tot heden). Voorts noem ik nog ‘The poems of Desiderius Erasmus’, uitgegeven door C. Reedijk (Leiden, 1956).

Er is nog een ander blijvend monument, dat de band van de ‘prins der humanisten’ met de Lage Landen symboliseert: het Erasmusmuseum in Anderlecht, waar talloze getuigenissen herinneren aan het levenswerk van een uitzonderlijke, intrigerende en controversiële persoonlijkheid.

P. KRUG

2. Ik herinner eraan, dat in 1969 de Vlaamse Erasmusspecialist prof. A. Gerlo zijn boek publiceerde ‘Erasme et ses portraitistes, Metsijs, Dürer, Holbein’.