Neerlandia. Jaargang 91

[p. 19]

Geweld en perspectiefloosheid

In dit artikel zal ik proberen een korte beschrijving te geven van de relatie tussen het hedendaags nihilisme en de overmaat aan actueel geweld. Hiertoe is het noodzakelijk even terug te grijpen op een stukje cultuurgeschiedenis. Ik denk hier aan de veranderingen die zich rond de Eerste Wereldoorlog in het westerse denken hebben voltrokken. Aan een lange periode van cultuuroptimisme en van betrekkelijke vrede kwam een eind en een tijdperk van twijfel en verwarring begon. Op het moment dat velen zich vlak voor de poort van Utopia waanden, viel de deur met een dreun in het slot.

Min of meer typerend voor deze verandering in het westerse levensgevoel was de ontwikkeling van de romanliteratuur, met name die van de staats- of toekomstromans. De utopische staatsromans (Morris, Bellamy e.a.) moesten plaats maken voor de toekomstromans waarin een weinig opwekkend maatschappijbeeld (Huxley, Orwell) of een ophanden zijnde ondergang van de wereld wordt geschilderd (Nevil Shute, etc.). De toekomst is verleden tijd geworden, stelde prof. dr. Fred Polak daarom terecht. ‘Zonder ooit heden te zijn geweest’, zouden we er met de woorden van de dichter A. Roland Holst aan toe kunnen voegen. Voorzover er in de moderne toekomstromans nog van een toekomst sprake is maakt de schrijver zich daarbij weinig illusies. Vandaar de hier en daar gebruikte term ‘anti-utopie’. Men beeldt het tegendeel van een ideale toekomst uit. Voor een boek als Orwells ‘1984’ is dit misschien nog een te gunstige kwalificatie. Hierin beschrijft hij immers een samenleving van het niets, een maatschappij zonder ideologie, zonder beginselen en zonder traditie. Macht en geweld zijn hier zaken die uitsluitend om der wille van hen zelf gebruikt worden.

Mensen zonder relatie

In sommige opzichten klopt Orwells nihilistische presentatie van de toekomst met het beeld van onze eigen samenleving. Veel mensen zijn het spoor bijster geworden doordat allerlei zekerheden verloren zijn gegaan en het bestaande normen- en waardenstelsel niet meer of slechts heel gebrekkig functioneert. Bij alle materiële verworvenheden ontbreekt het aan een geestelijk perspectief (geloof, ideaal) dat zin en richting aan het leven kan geven. In veler ogen gaapt slechts de leegte. Een student die onlangs in een discussie met mij van een ‘gat’ in ons bestaan sprak gaf niet alleen zijn eigen mening maar naar achteraf bleek ook die van vele studiegenoten weer.

Daar komt nog bij dat allerlei traditionele bindingen (gezin, buurt, etc.) zijn weggevallen zonder dat daar voldoende nieuwe psychische of sociale verworvenheden voor in de plaats zijn gekomen. Dichter-bioloog Dick Hillenius sprak in dit verband van een onzekere of beter niet bestaande relatie van de mens met zijn omgeving. Een situatie die volgens hem bij de dieren absoluut abnormaal is, maar bij de mensen de meest gewone zaak van de wereld is geworden. Door de toenemende ingewikkeldheid en onoverzichtelijkheid van de moderne samenleving is de vervreemding nog toegenomen. Velen krijgen daardoor het gevoel buiten spel te staan. Tenslotte zijn er het hoge tempo van de maatschappelijke ontwikkelingen en het ‘leven in meervoud’, het moeten functioneren in diverse groepen met verschillende en soms zelfs conflicterende normen, waardoor bij velen eveneens gevoelens van onbehagen en verwarring worden opgeroepen.

Agressie en geweld zijn reacties van mensen die niet meer weten waar ze aan toe zijn. Innerlijke spanningen worden op die manier afgeleid en naar buiten gebracht. Volgens Freud is een bestaan zonder zinvolle normen op den duur ondragelijk. Zijn leerling Erich Fromm meent dat de sterfelijke mens per definitie naar zingeving streeft en dat hij gemakkelijk tot daden van destructie en zelfdestructie komt als deze ontbreekt. In de moderne romanliteratuur is er eveneens bij herhaling een relatie gelegd tussen het tragische gevoel van machteloosheid van de moderne mens en zijn voorkeur voor geweld. Zie o.a. het gruwelijke maar indringende ‘The Painted Bird’ van J. Kosinski.

Het is redelijk te veronderstellen dat deze mechanismen ook in onze tijd werkzaam zijn en dat een aanzienlijk deel van het in onze samenleving aanwezige onbehagen en geweld op rekening van het gebrek aan toekomstperspectief, het niet meer of slechts gebrekkig functioneren van het vigerende normenstelsel komt.

Tegen de heersende opvatting dat een en ander vooral of zelfs uitsluitend een gevolg van de economische omstandigheden is, pleit ook het feit dat de explosieve groei van de gewelddadigheid en van andere crisisverschijnselen zoals de onrustbarende groei van het aantal zelfdodingen al voor de jongste economische recessie is begonnen.

Messianistische bewegingen

Behalve tot individueel geweld kan de geestelijke malaise ook gemakkelijk tot collectief geweld cq ongewenste politieke ontwikkelingen leiden. O.a. door de Engelse historicus N. Cohn is er op gewezen dat de existentiële onzekerheid - het zich niet geborgen

[p. 20]

voelen - de belangrijkste impuls voor het ontstaan van messianistische massabewegingen met een gevaarlijk heilskarakter vormt. Als de normen verloren gaan en de mensen niet meer weten waar ze aan toe zijn, dreigen er bloedige uitbarstingen. Economische factoren, zoals armoede en werkloosheid, spelen volgens de onderzoeker een tweederangs rol. Ze fungeren als katalisator, ze kunnen het proces bevorderen of afremmen maar het zijn en blijven de gevoelens van ontworteling en ontreddering die het proces op gang brengen. Cohn illustreert zijn theorie met een groot aantal historische voorbeelden (zie N. Cohn, ‘Europa, Inner Demons inspired by the Witchhunt’, Londen 1975). Ook ander onderzoek heeft aannemelijk gemaakt dat het vooral de geestelijke nood is die de mens naar een nieuw Jeruzalem doet verlangen (S. Friedländer, Asch, enz.). Hoe groter de ontreddering, hoe absoluter de hoop op een totale verlossing. Als kern en fundament van het bestaan worden bedreigd, is de mens tot elke verandering bereid. M.a.w. hij zal elke ontwikkeling steunen die tot herstel van zijn verloren zelfidentiteit kan leiden.

In die situatie ontstaan ook de behoeften aan zondebokken. Deze kunnen de mens niet alleen helpen bij zijn oriëntatie in een schier onverstaanbaar geworden wereld, ze bieden ook een prachtige uitlaat voor de eigen spanningen en frustraties. Zo ontstaat de ‘outgroup’ (Joden, communisten, kapitalisten), op wie alle onbehagen kan worden afgereageerd. Tegelijkertijd neemt de emotionele identificatie met de eigen groep toe en de neiging om het politieke gebeuren op rationele wijze te benaderen af. Een ontwikkeling die vanzelfsprekend het ontstaan en de groei van totalitaire bewegingen bevordert.

Honger naar heelheid

Dat het bovenstaande geen grauwe theorie is maar gemakkelijk (harde) werkelijkheid kan worden, moet voor ieder die niet horende doof en ziende blind is, duidelijk zijn. Peter Gays' hoofdstuk over de ‘honger naar heelheid’ in diens ‘Weimar Culture’ (1968) zou ook voor onze tijd maar dan niet alleen voor Duitsland geschreven kunnen zijn. Hoewel de huidige situatie zeker minder explosief is dan in de jaren '20 in Duitsland, bestaat er nu evenals toen een geestelijk klimaat van onzekerheid en ontworteling waarin racisme en andere totalitaire ideeën (annex politiek geweld) gemakkelijk tot wasdom kunnen komen. De verrechtsing bij een deel van de jeugd waarover o.a. door J. Janssen in zijn artikel ‘Een wissel op rechts’ (in ‘Jeugd en samenleving’, sept. 1982) is gerapporteerd, alsmede het straatgeweld van sommige, ook zg. linkse jongerengroepen, zijn hier duidelijke tekenen aan de wand.

Tenslotte mag worden aangenomen dat het gebrek aan toekomstperspectief ook zijn weerslag heeft op de internationale politieke verhoudingen. Interne en externe spanningen beïnvloeden elkaar wederkerig, het gebrek aan vertrouwen in eigen waarden bepaalt in aanzienlijke mate het denken en gedrag van de politici. Gevoelens van onmacht en frustratie worden in de richting van een mogelijke ‘vijand’ afgeleid. O.a. door de voormalige Amerikaanse ambassadeur van de Ver. Staten in de Sovjet Unie, George F. Kennan, is er op gewezen dat dit zowel in Oost als in West het geval is. Ook de Sovjet Unie kampt momenteel met een groot aantal ‘interne’ problemen zoals toenemend alcoholisme, werkschuwheid, criminaliteit, geringe politieke betrokkenheid en dgl.; evenals elders ontbreekt het hier blijkbaar aan een visie die de mensen kan inspireren.

Het gevaar bestaat dat de interne en externe spanningen zo hoog oplopen dat de tot dusverre in acht genomen veiligheidsmarges worden overschreden en de zaak uit de hand gaat lopen. Zelfs mag hier de mogelijkheid van een oorlog als een collectieve zelfmoordpoging, dus als ‘escape’ uit acute psychische spanningen en moeilijkheden niet helemaal worden uitgesloten. De Cuba-kwestie leert dat deze spanningen zo ondragelijk kunnen worden dat men een ‘oplossing’, zelfs als deze de mogelijkheid van een totale vernietiging impliceert, prefereert boven het voortduren van de onhoudbaar geworden psychische druk (uit onderzoek is gebleken dat tijdens de Cubacrisis de wens om los te branden bij veel Amerikaanse piloten zeer sterk was. De gedachte dat het uitbreken van een oorlog tussen de V.S. en de Sovjet-Unie wel eens het einde van alles zou kunnen betekenen, bleek bij velen minder te werken dan de crisissituatie die door het voortduren van de spanning bij hen was opgeroepen).

Dat men ook in de Sovjet-Unie niet onkundig is van dit gevaar bleek me op een internationale conferentie waar een van de Sovjet-vertegenwoordigers n.a.v. een desbetreffende discussie opmerkte: ‘Als de mensen niets meer hebben om voor te leven, zijn ze tot alles in staat’. Een opmerking waar ik, gezien het voorgaande weinig aan toe te voegen heb. Alleen de zinsnede, dat ze niet alleen voor de doorsnee burger maar ook voor regeringsleiders geldt.

Uitweg

Er is hier maar één uitweg mogelijk: het ontwikkelen van een nieuw geestelijk besef dat een voldoende

[p. 21]

tegenwicht biedt tegenover onze onverzadigbare zucht tot technische en economische zelfbevrediging. Het is duidelijk dat ook het onderwijs hier een bijdrage zal moeten leveren. Niet in die zin dat de school de leerlingen de zin van het leven zal kunnen leren. Wel kan ze de leerlingen meer bewust maken van de problemen door hen meer over de fundamentele levensvragen te laten praten en hen te wijzen op de grote voorbeelden uit de geschiedenis. Hiermee is niet alleen de actuele betekenis van de existentiële vorming maar ook van het vak geschiedenis aangetoond. Zoals o.a. door E.H. Erikson is aannemelijk gemaakt, zal de opgroeiende mens meer identiteitsproblemen vertonen naarmate hij zich minder in de tijd kan oriënteren. Anders gezegd, om zich staande te kunnen houden in onze tijd, is een historisch besef nodig dat verder gaat dan vandaag of gisteren.

Daarnaast is er een behoefte aan een meer adekwate politiek-sociale en vooral culturele vorming. Hoe hoger de boom des te dieper de wortels dienen te gaan. Dit geldt ook in overdrachtelijke zin. Tenslotte dient een verruiming van de achtergronden van ons weten ten aanzien van het menselijk gedrag te worden nagestreefd. Op die wijze kan waarschijnlijk een grotere, meer bij de huidige situatie passende veranderingsbereidheid en -geschiktheid worden bereikt. Meer in het algemeen kan men zeggen, dat er behoefte is aan een opvoeding die minder dan nu op de vraag ‘how to produce’ en meer op de vraag ‘how to live’ is afgestemd.

Te stellen dat een dergelijke opvoeding er al aan zit te komen zou van te groot optimisme getuigen, maar wel zijn er enkele tekenen in die richting. Zoals het besluit van een der Westduitse universiteiten om voor medische studenten een gedegen politieke en sociaal-culturele opvoeding verplicht te stellen en het voorstel van de Groningse hoogleraar dr. H. Wijnberg om te komen tot meer algemene doctorale examens waarin een meer evenwichtige verhouding tussen natuuren menswetenschappen bestaat. Twee zwaluwen maken nog geen zomer maar duiden wel op de komst van wat ander weer.

S.C. DERKSEN