Neerlandia. Jaargang 90

[p. 140]

De cultureel-politieke betrekkingen tussen Vlaanderen en Nederland

Dr. E. Nordlohne, raadsadviseur op het Nederlandse Ministerie van Onderwijs en Wetenschappen, opende pp 30 juni j.l., in naam van minister Deetman, in het Utrechtse Maarsen, de 35ste ‘Vakantiecursus voor Belgische schoolhoofden en onderwijzers’. Deze cursus over de Noordnederlandse cultuur voor leerkrachten uit Vlaanderen werd in huize Doornburgh gehouden. Tegelijkertijd kwamen Nederlandse leraren van het basisonderwijs en het voortgezet onderwijs in cursusverband in Vlaanderen bijeen. Nadien is in Nederland ook nog een cursus gehouden voor Vlaamse directeuren en leraren bij het secundair onderwijs. Dr. Nordlohne noemde de cursussen de middelen bij uitstek om naar gezamenlijke wegen te zoeken, die Noord en Zuid hebben te gaan. Hij beperkte zich niet tot het gebruikelijke openingswoord, maar hield een buitengewoon interessante inleiding onder bovenstaande titel.

Dr. Nordlohne begon zijn referaat met een verwijzing naar de plaats van samenkomst: Huize Doornburgh. Het is een merkwaardig huis, aan de Vecht. En daarmee duikt u meteen in een stukje cultuurgeschiedenis van Noord-Nederland, aldus de inleider. Een gerestaureerd huis, dat eens, enkele eeuwen terug bewoond is geweest door Amsterdamse patriciërs. De rijke Amsterdamse kooplieden kochten allemaal, als ze tenminste rijk genoeg waren, hier een lap grond, een flink eind van de stad vandaan, om er een huis te bouwen, met een mooie tuin eromheen, en om er 's zomers te wonen. Het huis moest het aanzien van de familie weerspiegelen, en werd dus groot opgezet en door architecten met naam ontworpen.

Er hebben hier aan de Vecht heel wat van die grote ‘buitens’ gestaan, en gelukkig zijn er nog altijd enkele bewaard gebleven. Door families worden ze niet meer bewoond. Ze hebben een andere bestemming gevonden, als kantoor, of rusthuis, als stadhuis of conferentie-oord.

De rijke kooplieden, de patriciërs, hebben in belangrijke mate het culturele klimaat van de Noordelijke Nederlanden bepaald. Amsterdam werd in de zeventiende eeuw een grote stad, en naar de maatstaven van die tijd, een wereldstad, door de scheepvaart, de handel, het bankierswezen. De Hollanders in de zeventiende eeuw waren de vrachtvaarders van Europa, en Amsterdam was het middelpunt. En toen na verloop van tijd andere landen en andere steden Holland en Amsterdam gingen evenaren en overvleugelen, bleef toch veel kapitaal in de stad en werd er op een makkelijke manier veel geld verdiend, ook in de achttiende eeuw. De stoutmoedige vaarders werden de financiers van de internationale handel, en de bankiers van vorsten, ook van de jonge republiek der Verenigde Staten van Amerika.

Aan al dat kapitaal kwam een eind toen Napoleon Bonaparte hier de baas werd. Amsterdam werd dan wel tot de derde stad van het Franse keizerrijk verklaard, na Parijs en Rome, maar aan die titel van derde stad had Amsterdam natuurlijk niets. De voortdurende oorlogen van Napoleon met Engeland verjoegen de schepen van de zee, het continentale stelsel gaf de doodsteek aan de internationale handel, het kapitaal ging verloren, Amsterdam kwijnde en heel Holland kwijnde mee.

Na Napoleon ging op een nieuwe manier het politieke en economische leven verder, met koning Willem I als een man die in de Nederlanden de stoot heeft willen geven tot nieuwe opbloei van scheepvaart en handel, en van nieuwe industrie bovenal. In het Noorden ging dat allemaal erg moeizaam. Het geslacht der wagende kooplieden was uitgestorven, aldus de inleider.

In het Zuiden vond de koning voor zijn economische politiek heel wat meer weerklank. Hij heeft in feite de grondslag gelegd voor de moderne Belgische fabrieksnijverheid, voor de ontwikkeling van de steenkoolwinning en de metaalindustrie in de Borinage en het Maasdal.

Zo werd het territoriaal kleine België in de vorige eeuw een grote mogendheid op economisch gebied, het werd het grootste industrieland op het vasteland, de smidse van Europa. En daarmee heeft de koning, die zo graag het Nederlands in zijn gehele rijk wilde bevorderen, tegelijk de economische grondslag gelegd voor de Franstalige overheersing in België.

Een merkwaardige paradox.

Andere factoren hebben de invloed van het Frans in België ook bevorderd. Maar de overheersing van het Frans had in België niet zulke grote kansen gekregen, als de moderne industrie niet in Wallonië van de grond was gekomen. Vlaanderen bleef achter. Nu zijn de bordjes verhangen, nu is het Vlaanderen dat de economie van de Belgische samenleving schraagt, en is Wallonië een zwakke stee geworden. De eenheidsstaat, die België in 1830 werd, met de unitaire taalpolitiek, is inmiddels geëvolueerd tot een soort federatie, en aan de overheersende positie van het Frans in de gehele Belgische staat is nu echt een einde gekomen.

Langs verschillende wegen

De ontwikkelingen in Nederland en in Vlaanderen zijn dus langs verschillende wegen gelopen. In elk op-

[p. 141]

zicht. Dat heeft er onder andere toe geleid dat de belangstelling van Nederlanders en Vlamingen voor elkaar in de loop van de eeuwen erg gering was geworden. In feite gingen de mensen in de twee staten, in Nederland en België, met de ruggen naar elkaar toe leven. De staatsgrens van 1839 werd ook een belangstellingsgrens, en met de groei van de betekenis van de staatsinvloed op elk terrein van het maatschappelijk leven gingen Noord en Zuid steeds verder uit elkaar. Voegt men daar dan nog bij, dat België in de Eerste Wereldoorlog werd betrokken, en Nederland niet, dan is het helemaal duidelijk, dat denken en voelen in beide landen steeds verder uit elkaar gingen groeien.

De inleider hechtte eraan dit nog eens duidelijk te onderstrepen, want bij heel wat Vlamingen leeft het gevoel dat de Noordnederlanders zich om de strijd van de Vlamingen tegen de overheersing van de Franstaligen niet bekommerd hebben. Te beginnen met een vraag.

Wat maakt mensen tot één volk? Op die vraag wordt vaak geantwoord, dat een gemeenschappelijke taal de mensen tot één volk samenbindt. Dat antwoord klinkt geloofwaardig, maar het is toch een verkeerd antwoord. Mensen voelen zich één volk, als zij zich met elkaar verbonden voelen. En dat gevoel van verbondenheid vloeit niet in de eerste plaats voort uit een gemeenschappelijke taal, maar uit het bewustzijn, dat er gezamenlijk is geleden voor een gemeenschappelijke zaak.

Het besef bijvoorbeeld, dat men om dezelfde redenen vreemde invloeden heeft afgewezen; het besef dat men om dezelfde gevoelens een vijand moest weerstaan; het besef dat men gezamenlijk grote dingen heeft gedaan, en in de toekomst ook gezamenlijk grote dingen wil verrichten. Gemeenschappelijk leed, verbroedert de mensen, want dan herkent men de ander als zijn gelijke. Dan gedraagt men zich jegens de ander als zijn naaste, en zo ervaart men de ander als zijn naaste.

Dr. Nordlohne vervolgde: ‘U moet de geschiedenis van Noord en Zuid toetsen aan deze vorm van gezamenlijk leed, en dan begrijpt u waarom het Noorden niet diep heeft meegeleefd met het Zuiden. Om het eens overdrachtelijk te zeggen, het Zuiden stapte in 1830 in een andere boot, en Noord en Zuid dobberden los van elkaar op de grote zee der wereldgeschiedenis, elk in een wat andere richting.’

Gemeenschappelijk leed brengt mensen tot elkaar. Het gemeenschappelijk leed van de Tweede Wereldoorlog heeft Noord en Zuid dichter tot elkaar gebracht. Na de Tweede Wereldoorlog waren er tussen Noord en Zuid geen spanningen meer, maar veeleer ontsprong het gevoel dat wij elkaar nodig hebben,

[p. 142]

en dat wij veel ellende van voor de oorlog hadden kunnen voorkomen als wij meer met elkaar hadden samengewerkt. Geen omzien in wrok dus, in 1945, maar zoeken naar meer gezamenlijke wegen.

Na 1945

Na de Tweede Wereldoorlog hebben Nederland en België elkaar gezocht. Wij hebben elkaar ook gevonden. Er zijn op een groot gebied samenwerkingsverbanden tot ontwikkeling gekomen: de Benelux, het Pact van Brussel uit 1948, en ook het Belgisch-Nederlands Cultureel Verdrag, van 1946. In het kader van dit verdrag gebeuren tal van dingen zoals deze vakantiecursus.

Een cultureel verdrag, zoals Nederland er met veel vreemde mogendheden heeft gesloten, is een raamovereenkomst. Dat wil zeggen, dat er alleen in wordt afgesproken, dat men op bepaalde terreinen van cultuur en onderwijs tot contacten en uitwisselingen wil komen die beide partijen wenselijk achten. Om een cultureel verdrag inhoud te geven, om het raam op te vullen, moeten er twee dingen gebeuren: er moet een commissie worden gevormd met personen uit de beide landen die op het gebied van cultuur en onderwijs goed thuis zijn, én er moet in beide landen geld op de rijksbegroting worden uitgetrokken, om de initiatieven van de gemengde commissie te kunnen betalen.

Het hangt helemaal van de commissie af, en van de bereidheid om geld uit te trekken, of een cultureel verdrag wat voorstelt of niet. Er zijn culturele verdragen, waar men zelfs niet is toegekomen aan het samenstellen van een gemengde commissie. Zo is er het cultureel verdrag tussen Nederland en Colombia, dat in feite een dode letter is gebleven. Maar dat is wel een uitzondering. De regel is, dat er een gemeenschappelijke commissie wordt gevormd, en dat leden van die gemengde commissie elkaar één of twee keer per jaar ontmoeten. Er is niet zo veel fantasie voor nodig om te begrijpen dat dit een moeizame en trage manier van werken is. Zeker, als men er eigenlijk ook niet veel geld aan wil besteden. Veel gunstiger is het verlopen met het Belgisch-Nederlands Cultureel Vedrag, dat in 1986 veertig jaar bestaat en springlevend is. De commissie ter uitvoering van het verdrag heeft altijd, aan beide zijden, bestaan uit personen die in het eigen land een vooraanstaande plaats innamen, en die concrete voorstellen deden, waar geld voor was, en waar de beide regeringen mee ingenomen waren.

Spelling

Op het cultureel verdrag met België kwam na enige jaren, in 1958, een aanvulling. Die aanvulling betrof de spelling van het Nederlands. Afgesproken werd toen, dat de twee verdragsluitende partijen, België en Nederland dus, met elkaar overleg zouden plegen over alle maatregelen betreffende de schrijfwijze van de Nederlandse taal. ‘Met elkaar overleg plegen’..., het is nog altijd wat vrijblijvend, het addendum verplichtte niet tot gemeenschappelijke besluitvorming. Maar ja, men spreekt zo'n intentie niet uit, als men niet ernstig de behoefte zou hebben gevoeld aan wat meer gemeenschappelijkheid. Bovendien, er was al wat daaraan vooraf gegaan, namelijk de opstelling van de Woordenlijst van de Nederlandse taal door een gemengde Belgisch-Nederlandse commissie voor de schrijfwijze van het Nederlands. Het groene boekje als werkstuk van deze commissie werd in 1954 gepubliceerd.

Het boekje is niet in elk opzicht een succes. Het boekje laat in veel gevallen twee, soms zelfs drie keuzemogelijkheden open. Het boekje sanctioneerde in feite de verschillen in opvatting over de schrijfwijze van bastaardwoorden. Er is een behoudende en een progressieve schrijfwijze. Nu eens werd de progressieve schrijfwijze, dan weer de behoudende schrijfwijze aanbevolen. Het boekje mist eenheid van beginsel. Kennelijk was men in 1953, toen men aan de lijst werkte, nog niet in staat, mentaal bedoel ik, om eigen opvattingen minder absoluut te stellen. De Vlamingen hadden nog een trauma van de Franstalige overheersing, en dachten er niet over om een woord als cultuur met een c te schrijven, en de Noordnederlanders hadden nog een trauma van de Duitse bezetting, en dachten er niet over om cultuur met een k te schrijven.

Cultuur en Kultur waren in de opvatting van Noordnederlanders die de bezetting bewust hebben meegemaakt, elkaars tegenstellingen geweest. De tijd schrijdt voort. Het cultureel verdrag functioneert nog steeds, en voor dat punt van de spelling is zelfs een grote stap vooruit gezet.

De Taalunie

Die kwestie van het beleid ten opzichte van de spelling is tegenwoordig een aangelegenheid waar België en Nederland met elkaar bindende afspraken over hebben gemaakt. Dat is gebeurd in het verdrag tot instelling van een unie op het gebied van de Neder-

[p. 143]

landse taal. Het verdrag is in 1980 gesloten, en werd terstond serieus aangepakt. Van 1980 af is stap voor stap gewerkt aan de totstandkoming van de Nederlandse Taalunie. Eerst moesten de parlementen in beide landen het verdrag goedkeuren, dat wil zeggen, in België door de Vlaamse Raad. Daarna werden de ratificatie-oorkonden uitgewisseld, en tenslotte moesten de organen van de Taalunie worden bemand. Dat heeft wat tijd gekost, zodat het tot 1984 heeft geduurd voordat de Taalunie echt operationeel werd. Welnu, sedert 1984 wordt stelselmatig gewerkt aan de verwezenlijking van de grote doelstelling van de Taalunie, en die doelstelling is: de integratie van Nederland en de Nederlandse gemeenschap in België op het gebied van de Nederlandse taal en letteren in de ruimste zin. Die doelstelling staat met zoveel woorden geschreven in artikel 2 van het verdrag. En dan worden in volgende artikelen de doelstellingen uitgewerkt, en wordt er zelfs een programma genoemd van dingen die de tweepartijen gemeenschappelijk zullen gaan doen.

Tot de dingen die tot het programma behoren die moeten worden uitgevoerd behoort - en ik citeer - ‘het gemeenschappelijk bepalen van de officiële spelling en de spraakkunst van de Nederlandse taal’.

Gemeenschappelijk bepalen. Het mag dus niet meer gebeuren dat België of Nederland eenzijdig de spelling in het Nederlands vaststellen. België deed dat in 1864, toen bij Koninklijk Besluit de spelling De Vries en Te Winkel verplicht werd gesteld, voor het onderwijs in de staatsscholen en voor stukken die van de regering uitgaan. Nederland besloot daartoe pas 19 jaar later, in 1883. Toen was er dus eenheid van spelling, maar die eenheid in spelling werd weer doorbroken door Nederland, toen in 1934, de regering eenzijdig besloot tot invoering van de vereenvoudigde spelling, de spelling-Marchant.

Dit soort eenzijdigheden behoort tot het verleden. De Nederlandse Taalunie heeft een Vlaams-Nederlandse werkgroep ingesteld die een inventaris maakt van de problemen in de spelling die nodig om een oplossing vragen. Er wordt verder een onderzoek ingesteld naar de onvolmaaktheden van het Groene Boekje; de inconsequenties, de leemten, enzovoort. Als de inventaris en het onderzoek zijn afgesloten is het woord weer aan het Comité van Ministers, het hoogste orgaan van de Taalunie. Dat moet dan zeggen hoe het verder moet. Het zou denkbaar zijn, dat het comité dan een commissie benoemt die concrete voorstellen zal doen. En als er dan een maatschappelijk draagvlak voor die voorstellen zal blijken te bestaan, zullen de regeringen van Vlaanderen en Nederland aan de voorstellen een wettelijke grondslag kunnen geven.

Het ideaal is duidelijk: Nederland en Vlaanderen één in taal en letteren. Wij willen kracht voor eendracht, óók bij de spelling. De spelling van 20 miljoen Nederlandssprekenden in West-Europa, aan de mondingen van Rijn, Maas en Schelde.

Tot slot vatte dr. Nordlohne zijn betoog in enkele hoofdpunten voor zijn gehoor samen.

-	De Hollandse geest werd gevormd door mensen die verwant waren aan scheepvaart, handel en bankwezen.
-	De Belgische geest werd gevormd door mensen die de industrie schraagden.
-	Hollanders en Vlamingen gingen eigen wegen, en misten eeuwenlang gemeenschappelijk leed.
-	Gemeenschappelijk leed verbroedert; de Tweede Wereldoorlog bracht ons gemeenschappelijk leed.
-	Nederlanders en Vlamingen hebben als 20 miljoen Nederlandstaligen een gemeenschappelijk cultureel belang: de taal en de letteren en wij zijn ons daarvan bewust geworden.
-	Het Belgisch-Nederlands Cultureel Verdrag en de Nederlandse Taalunie zijn instrumenten voor behartiging van onze gemeenschappelijke culturele belangen. Beide instrumenten functioneren.

G. GROOTHOFF