Neerlandia. Jaargang 90

[p. 33]

de nederlanden in de wereld

De Nederlanden in Madrid

Sinds de latere Middeleeuwen zijn de inwoners van onze Lage Landen opvallend mobiele mensen geweest. De sporen ervan kunnen we vinden op vele plaatsen in Europa, waar ze via handelscontacten, door kunde in allerhande takken van de nijverheid of omwille van hun kunstprestaties naartoe trokken of geroepen werden.

Deze rusteloze bedrijvigheid liet een aantal vestigingen na, waarvan er een paar tot op de dag van vandaag voort zijn blijven bestaan. Eén ervan is San Giuliano dei Fiamminghi te Rome, een 11e-eeuws opvangcentrum voor bedevaarders. Het kwam een kleine tien jaar geleden extra in de kijker doordat de Belgische staat toen nog 35 miljoen frank over had om deze oude pleisterplaats aan de Via del Sudario te helpen restaureren.

Minder bekend - en alsnog géén object voor overheidsgeld van onze landen uit - is het feit dat ook in Madrid nog zo'n relict van onze uitzwerming ‘buitengaats’ staat: het voormalig Hospedal de Los Flamencos en de Capilla van dezelfde naam.

De geschiedenis van San Andrés vangt eind 16e eeuw aan met een emigrant uit de toenmalige grootste havenstad van de Nederlanden, Karel van Antwerpen, een handelaar. De emigratie van handelaars uit onze streken naar het Iberische schiereiland was al een hele tijd aan de gang, naar verluidt zelfs nog voor de Habsburgers het bij ons voor het zeggen kregen, maar kwam pas goed op dreef tijdens het bewind van Karel V en bereikte een hoogtepunt onder Filips II. Deze emigranten maakten deel uit van een groep waarin ook kunstenaars, ambtenaren en militairen te vinden waren. Door de interne uitbouw van de pas verworven Spaanse koloniën en de daardoor ontstane emigratie uit Europa, voornamelijk uit Spanje zelf, kwamen er in het moederland veel plaatsen vrij, met name in de handelssector. Daar genoten de ingezetenen van de Zeventien Provinciën zelfs een voorkeurbehandeling.

Carlos de Amberes - om hem bij zijn aangepaste Spaanse naam te noemen - raakte in Madrid blijkbaar in goeden doen, want op 6 augustus 1594 besloot hij per testamentaire beschikking dat na zijn overlijden op zijn onroerend goed in de San Marcosstraat een liefdadige instelling diende te worden gevestigd, bestaande uit een ziekenhuis en een kapel, waar hulp kon worden geboden aan alle zieke of behoeftige personen die afkomstig waren uit de Zeventien Provinciën van de ‘Paisos Bajos’. Het testament is verleden op 9 oktober 1601 en werd uitvoerbaar na de dood van Carlos de Amberes te Madrid, in 1604.

De uitvoering van zijn laatste wil werd in oktober 1606 ter hand genomen door Michel de Frène, een officier van de lijfwacht van de koning, die meteen de verbouwing van het geërfde pand aanpakte. Zo ontstonden het ziekenhuis en het erbij horende gebedshuis, die de namen kregen van respectievelijk ‘Hospedal de San Andrés de la Nación Flamenca’ en ‘Capilla de San Andrés de los Flamencos’. Over deze kapel weten we dat ze in november 1607 ingewijd werd, hetgeen naar het zich laat aanzien, ook bij benadering de datum aangeeft waarop de hele instelling begon te functioneren. Als beschermheilige werd Sint-Andreas gekozen, niet toevallig ook de patroon van Bourgondië.

Hiermee was een basis gelegd om hulp te bieden aan de ‘pobres peregrinos’ (behoeftige emigranten) van de Nación Flamenca (lees: de toenmalige Nederlanden, dus ook de Romaanse ‘staten’ ervan). Concreet betekende de hulp dat daar kon worden gegeten, gedronken en geslapen en dat voorts een aalmoezenier - statutair uitdrukkelijk een ingezetene van de Nación Flamenca - geestelijke hulp verlenen kon. De stichting werd onder de bescherming van de toenmalige Spaanse koning Filips III geplaatst - en voorts onder diens opvolgers. Zoals gepland kwam rond deze stichting een Raad van Bestuur (Junta)

[p. 34]

tot stand, waarvan de eerste taak was voor de Diputatión de San Andrés de la Nación Flamenca statuten uit te werken. De 24 leden waren allen emigranten uit de Lage Landen, zoals die er toen nog ‘de jure’ uitzagen (vanuit Spaans standpunt, want de ‘de facto’ afsplitsing van de Noordelijke Provincies was nog geen erkend gegeven). Interessant hierbij is te vermelden dat de Madrileense stichting geen alleenstaand geval was: ook in steden als Cadiz, Barcelona, Sevilla en Malaga zijn er sporen gevonden van ‘Vlaamse’ nederzettingen, per geval naar eigen behoeften, met telkens een priester uit de eigen gemeenschap als begeleider. Want het ‘rechte’ katholieke geloof is wél een punt hierbij, en daar maakte de Madrileense junta geen uitzondering op: de leden moeten ‘catolicos apostolicos romanos’ zijn en de rector-beheerder is een priester. Voorts wordt strak de hand gehouden aan de afkomst van de leden: ze moeten uit de Zeventien Provinciën van de Nederlanden komen (Deberan ser precisamente de las XVII provincias de los Estados y Paises Bajos) of de nakomelingen daarvan zijn (o descendientes de ellos).

De Stichting Sint-Andreas der Vlamingen te Madrid.

De vestiging van de San Marcosstraat werd zo te zien een succes. Zo komen we te weten dat een groot aantal in Spanje gevestigde landgenoten belangrijke giften aan San Andrés geven. De opvallendste - tot op onze dagen althans - is een schilderij van P.P. Rubens, ‘De marteldood van de H. Andreas’, die door ene Jan van Vacht werd geschonken. Het werd door de Vlaamse meester in Spanje zelf geschilderd toen hij als diplomaat aan het Madrileense hof verbleef (1623-1630); het hing lang aan het hoofdaltaar van de ‘capilla’, maar werd om veiligheidsredenen en om gerestaureerd te worden in 1949 naar het Prado verhuisd, waar het nog steeds hangt. We kunnen gerust aannemen dat deze schenking geen geïsoleerd geval was en dat de economische opgang van de ‘Nederlandse’ kolonie een weerslag had op de draagkracht van de Fundacion.

Er kwam evenwel een kentering in de bloei van de Vlaamse gemeenschappen in Spanje. Eerst ondergingen ze de gevolgen van het economische en politieke verval van het gastland, dat zich reeds begon af te tekenen onder Filips II, maar steeds duidelijker trekken ging aannemen onder Filips III, Filips IV en Karel II; vervolgens kwam de vrede van Utrecht (1713), waarbij de Zuidelijke Nederlanden naar de Oostenrijkse Habsburgers overgingen en waardoor de ruim anderhalve eeuw durende banden met het Spaanse kernland verzwakten; eerderal moest Spanje het verlies van het nu welvarend geworden Noorden ook internationaalrechtelijk incasseren (1648). Dit werd voor vele landgenoten een reden om naar de Lage Landen terug te keren; zij die bleven, gingen op in de Spaanse maatschappij - een normaal te noemen proces -, en maakten daardoor ook de algehele neergang van hun nieuwe vaderland mee. Voor de Junta van de Fundacion San Andrés kwam hierbij ook een dwingende keuze: namelijk afzien van de ‘echte’ autochtone leden uit de eigen groep, de Nación Flamenca, en systematisch overgaan naar afstammelingen van hen, die zich nog konden beroepen op hun (Zuid)-Nederlander zijn en vaak nog als zodanig herkenbare achternamen droegen. Onder hen viel de familie Stuyck, koninklijke tapijtwevers, speciaal op. Het was ook een aanleiding voor de Spanjaarden om greep te krijgen op San Andrés. Dit gebeurde een eerste keer in 1720, toen Filips V een Spaans priester als rector-beheerder benoemde, hetgeen duidelijk in strijd was met de statuten, die ongewijzigd bepaalden dat zo'n persoon afkomstig diende te zijn uit de Zeventien Provinciën. Na een maneuver met een ontbinding van het Bestuur, bleef na protesten alles bij het oude, doordat de koning in 1721 op zijn beslissingen terugkwam. Dit kan gelden als een teken dat er nog actieve mensen achter

[p. 35]

de Stichting stonden, die blijkbaar gesteld waren op het eigen karakter ervan.

Ook in 1850 deed de Spaanse regering een greep naar de Stichting door zich te beroepen op een nieuwe wet inzake openbare en particuliere instellingen; de Fundación zou een gewone openbare liefdadigheidsinstelling worden. Gelukkig kwam een nieuw element in de toestand meespelen: het Belgische Ministerie van Buitenlandse Zaken was namelijk attent gemaakt op het bestaan van een instelling waar landgenoten (althans ten dele) mee te maken hadden, dank zij een studiereis die een Gentenaar, de heer Hoys, in 1844-45 gemaakt had en waarbij hij het bestaan van dergelijke huizen had ontdekt. De Belgische zaakgelastigde in Madrid was derhalve gewapend om, met een aantal Spaanse families van Zuidnederlandse oorsprong, de instelling in goede banen te houden.

De bloeiperiode was echter duidelijk voorbij, want kerk en ziekenhuis werden dermate bouwvallig dat gedeelten daarvan in 1850 instortten, hetgeen een gerede aanleiding was om bij de grootste urbanisatieplannen van Madrid in de jaren 1860, het geheel te onteigenen bij een heraanleg van de Calle San Marcos. Nogmaals was pressie nodig van de kant van de Belgische ambassadeur om de daartoe verschuldigde sommen in het bezit te krijgen, hetgeen pas in 1872 gebeurde. Het is een bewijs van de veerkracht van het toenmalige bestuur van San Andrés dat met dit geld een totaal nieuw gebouw werd opgezet. Het kwam ruim één kilometer verderop in de Calle de Claudio Coello te staan, van het centrum weg, niet ver van de brede ringlaan in het oosten van Madrid, de Paseo de la Castellana, waar ook de Belgische ambassade is gelegen.

Het gebouw waar we het over hebben is dus het huidige pand van de Fundación, waar we voortaan aan zullen refereren; hoe het zich qua omvang verhoudt tot de oudere vestiging is ons niet bekend, maar het grondidee bleef behouden: een aantal vertrekken die als administratie- en opvangruimte konden dienen, met daartegenaan een kapel, die op de straat uitkomt. De nieuwe gebouwen werden in 1878 ingehuldigd in aanwezigheid van koning Alfons XII, de Belgische Ambassadeur, baron Greindl, en een aantal families die nog steeds de herinnering aan hun oorsprong uit onze streken hadden bewaard.

De schermutselingen blijven echter niet uit, ditmaal rond de persoon van de rector-beheerder. In de late 19e eeuw noteert men er nog een Hoornaert als man van bij ons, maar sindsdien zijn pogingen om een Spanjaard in die functie te krijgen maar niet uit de lucht, ook al worden ze tijdelijk vernietigd door de Spaanse Raad van State. Dit standpunt zegeviert in 1934, als de Junta Provincial de beneficiencia de Madrid de allernieuwse statuten goedkeurt: volgens het nieuwe artikel 30 is er geen verplichting meer een persoon uit de vroegere Zeventien Provincies aan te duiden, maar alleen een aanbeveling, namelijk ‘siendo condición estimabile que la Junta tendrá en cuenta el que sea oriundo de una de las diecisiete provincias de los Estados y paises Bajos que hoy perteneren a las Naciónes de Francia, Bélgica y Holanda’. Wat uit deze tekst opvalt en ook uit andere plaatsen van deze statuten is het blijvend verwijzen naar de ‘antiguas provincias de los Paises Bajos’ en de vertaling ervan in de huidige staatkundige herverdeling. Op diverse plaatsen in dezelfde statuten wordt verwezen naar mogelijke tussenkomsten van de consulaten van Frankrijk, België en Nederland, in art. 25 onder meer.

In art. 7 trouwens wordt vermeld dat de ambassadeurs van Frankrijk, België en de Nederlanden, als-

‘De Marteling van St.-Andreas’ door P.P. Rubens.

[p. 36]

ook andere gevolmachtigde ministers van die landen, lid zijn van de Diputación de San Andrés, voor zover ze uit hoofde van hun functie in Spanje zijn geaccrediteerd en voor zover ze... katholiek zijn. Is hierin soms een oorzaak te vinden voor het feit dat de ambassadeur der Nederlanden - en in een eerder stadium naar het schijnt, die van Frankrijk - geen interesse meer betoond hebben voor San Andrés? Belangrijk is hierbij te noteren dat de statuten van december 1934 nog steeds geldig zijn, maar daar komen we op terug.

De Spaanse burgeroorlog ging ook aan San Andrés niet ongemerkt voorbij. Hier opnieuw was het de Belgische ambassade die de stichting onder de arm nam door de extraterritorialiteit van de gebouwen te eisen en ook te verkrijgen. Dit bijzondere statuut kwam vluchtelingen ten goede, die een schuilplaats zochten in de kerk aan de Calle Claudio Coello, onder de bescherming van de Belgische vlag, die boven het gebouw wapperde. Dit was een bron van nieuwe moeilijkheden met de regering, maar uiteindelijk wist de Stichting aan inbeslagneming, blokkering van tegoeden op de bank, dreiging tot weghalen van het schilderij van Rubens en nog meer te ontsnappen. Het is de verdienste van ambassadeur burggraaf de Berryer geweest dat deze roerige tijden redelijk ongeschonden doorgekomen werden. De inslag van een granaat die de koepel van de kerk vernietigde en het schilderij beschadigde, moest daarbij evenwel voor lief genomen worden.

De naoorlogse decennia zijn voor San Andrés een periode van sluimerend bestaan: de kerk is nog toegankeljik, maar wordt hier en daar door instortingen bedreigd, er is geen geld in de kas en de gebouwen, die al lang hun functie van opvang voor behoeftigen en zieken verloren hebben, dienen alleen nog maar tot het houden van vergaderingen en voor de jaarlijkse samenkomst van de Belgische kolonie in Madrid.

Buiten de beperkte groep in Madrid raakt de Stichting evenwel niet helemaal in de vergetelheid: een paar ambtenaren van Buitenlandse Zaken - én in Brussel én ter plaatse - blijven ervoor ijveren, ieder op zijn manier en vanuit zijn functie. Ook op de tweejaarlijkse samenkomsten van de commissie ter uitvoering van het Belgisch-Spaans cultureel akkoord wordt gepraat over mogelijke formules. Eén ervan bestaat erin dat de gebouwen zouden worden afgebroken en de grond ingeruild voor een toe te kennen stuk in de universitaire wijk, met het doel aldaar een ‘Colegio Mayor’ op te richten, dat studenten zou kunnen herbergen en waar ook tentoonstellingen en voordrachten zouden worden gehouden. Deze formule deed het een tijdje in de plannen, maar werd dan afgevoerd toen bleek dat de optie op het terrein verlopen was. Soortgelijke plannen werden gesmeed voor de Calle Claudio Coello zelf maar dit werd doorkruist door de bescherming van het gebouw dat voortaan het label ‘monumento nacional’ draagt, in een poging de 19e-eeuwse relicten van de Serranowijk te redden.

Inmiddels komt ‘De Marteldood van Sint-Andreas’ naar Antwerpen voor de grote Rubens-tentoonstelling n.a.v. het Rubensjaar 1975. Dit wekt de nieuwsgierigheid van een aandachtig bezoeker, die beroepshalve wel eens naar Madrid moet: het is de verdienste van Dr. Jur. H. Ie Page als gevolg daarvan een aantal personaliteiten in Vlaanderen erop te wijzen dat daar in Madrid iets voor ons ligt te sluimeren. Hiermee komt de Orde van den Prince/Antwerpen III mede in het strijdperk. Maar de reacties van de aangezochte verantwoordelijken zijn niet bemoedigend. Wél stelt rond die tijd kamerlid W. Kuypers een schriftelijke vraag over San Andrés aan de Minister van Buitenlandse Zaken én in de Cultuurraad voor de Nederlandse Gemeenschap (zoals dat toen heette; dec. '79). Zijn partijgenoot A. De Beul doet vijf jaar later hetzelfde in de Vlaamse Raad (maart '85). De antwoorden wijzen vooral op het feit dat San Andrés een Stichting naar Spaans recht is.

Ook het docentschap Nederlands aan de Madrileense Universidad Complutense vestigt met nadruk de aandacht op een instelling die een sterke ruggesteun voor het onderwijs van het Nederlands zou kunnen zijn. Als gevolg trouwens van contacten met docent Hans Tromp (en andere ter zake bevoegde personen in Madrid) belandt het dossier ditmaal bij een ANV-werkgroep, De Nederlanden in de Wereld met name. Die neemt dan weer diezelfde afdeling van de Orde van den Prince onder de arm, ditmaal als onderdeel van een project om - bij wijze van proef - Spanje als doelland te kiezen om meer gezamenlijke export van Lagelandse cultuur te promoten.

Het wordt een nieuwe reeks contacten, ditmaal met inschakeling van het kersverse Commissariaat-Generaal voor de Internationale Culturele Samenwerking, en ook ter plaatse in Madrid. Alles blijft evenwel rond hetzelfde draaien: de Stichting is op sterven na dood, omdat de doelstelling, die van caritatieve aard is, niet meer aangepast is, en omdat er geen fondsen zijn om wat dan ook aan te vangen. De wil om daar iets aan te doen, bestaat: men verzekert de geïnteresseerden uit onze contreiën dat er aan nieuwe statuten gewerkt wordt; de wijziging is trouwens een hele klus, want van een caritatieve stichting een culturele maken is in Spanje overheidszaak, althans wat uiteindelijke toestemming betreft. Maar de Spaanse verantwoordelijke die daarvoor de opdracht heeft, blijft moeilijk

[p. 37]

te vinden voor een gesprek. Het is tenslotte een Spaanse zaak én juridisch én uiteindelijk ook inhoudelijk, ook al komt het aanbod van buiten uit.

De hierop intredende stagnatie wordt doorbroken door Europalia '85, die zorgt voor een explosie van Spaanse ‘happenings’. In het pakket van dit tweejaarlijkse (vooral Brusselse) festival zit ook San Andrés, ditmaal benaderd door Commissaris-Generaal Herman Liebaers, die er onmiddellijk een zeer preciese doelstelling aan vastknoopt: het opvangen van beursstudenten uit België, voornamelijk voor geschiedkundig speurwerk. Hiermee zitten we volop in de discussie over (mogelijke) nieuwe doelstellingen voor de Fundación. De kans geven aan beursstudenten is op zich uiteraard prijzenswaardig, vooral als daardoor een te lang braak gelaten terrein in het bronnenonderzoek ontgonnen wordt.

Het ware evenwel jammer dat San Andrés een sluimerende en ietwat introverte Academia Belgica zou worden. Ook in de steun aan het docentschap Nederlands in Madrid (sinds kort fors uitgebreid, met name van één tot drie jaar studie) zit muziek: studenten zouden vlot Nederlandse boeken moeten kunnen lenen en Nederlandse en Vlaamse films in originele versie moeten kunnen bekijken. Deze doelgroep is beperkt, maar vormt een goede springplank naar een ruimer publiek: andere vormen van kunst, voor het merendeel dus niet taalgebonden, kunnen naar Madrid gehaald worden, én in uitvoering van het cultureel akkoord én met steun van mecenassen. Voorts kan de Fundación nog als draaischijf dienen voor andere plaatsen in Spanje, waar onze cultuur gebracht kan worden. Deze inhoudelijke opvulling moet uiteraard de goedkeuring wegdragen van het Spaanse Bestuur en kan onmogelijk eenzijdig opgedrongen worden. Er zijn aanwijzingen dat ‘la nación Flamenca’ door de Junta niet minimaal geïnterpreteerd wordt (en dit kan kortsluitingen veroorzaken in het Vlaanderen van vandaag). De verwijzing naar de achtergrond van de Fundación bij zijn stichting, met de ‘Flamencos’ als ingezetenen van de Zeventien Pro vinciën kan aantrekkelijker en historisch correcter, maar moet dan ook geaccepteerd worden en van onze kant - de Benelux laat ons zeggen - ook daadwerkelijk ingevuld.

Er waaide ons uit Madrid ook wel iets over een wens tot het verlenen van een Europese dimensie...

We kunnen het ene doen zonder het andere te laten: door de cultuur uit de Lage Landen - via het venster van San Andrés - naar Spanje te brengen, geven we tevens de hele vervlochtenheid mee waarin ons cultureel gebeuren in de Europese context zit. In veel culturele produkten uit zijn oude aanhorigheden (en zijn voormalig strijdterrein!) zal Spanje zelfs zijn eigen beeld in de spiegel zien. Voor Nederland en België (en het ‘nieuwe’ Vlaanderen daarin) kan het een boeiende oefening zijn om zichzelf - in een poging tot synthese of in relevante deeltjes daarvan - aan een oude cultuur en een groot taalgebied te laten kennen. En dit kan eigenlijk het best nog met een verwijzing naar het Europese verband waarbinnen zich het maatschappelijk-cultureel gebeuren in onze landen afspeelt.

Frits PITTERY

Waar San Andrés de los Flamencos nog ter sprake komt:

-	Twee artikelen van Juliaan Pauwels: * ‘De Autotoerist’, 29 sep. '80, p. 1112-1113. * ‘Belext’, ts. van BZ (België), 1971, nr. 2, p. 5-7.
-	Een verwijzing van A. Verthé in deel 3 van zijn ‘Vlamingen in de wereld’ (Zele, 1976), p. 182 (in de ruimere context van Nederlandse vestigingen in Spanje).

Parlementaire vragen

-	van W. Kuijpers: * aan de Minister van Buitenlandse Zaken, 20 dec. '79 (Vragen en Antwoorden Cultuurraad, nr. 7, 19 feb. 1980, p. 75-76); * aan de Minister van de Nederlandse Gemeenschap, 20 dec. '79 (Vragen en Antwoorden, nr. 15, 17 juni '80, p. 165).
-	van A. De Beul in de Vlaamse Raad (Vragen en Antwoorden Vlaamse Raad, nr. 13, 13 maart 1985).
-	Een vermelding in het Verslagboek van het Colloquium over ‘Gemeenschappelijke Vlaams-Nederlandse Internationale Culturele Samenwerking’, ANV/ANC, 1983, p. 85.
-	Interviews met Herman Liebaers in * ‘De Standaard’, 18 sep. '85, speciaal supplement Europalia, p. 1. * ‘Topics’, 25 sept. '85. * ‘Knack’, 9 okt. '85.
-	Catalogi * Rubenstentoonstelling, Antwerpen 1977, p. 249. * Luister van Spanje en de Belgische steden (Europalia Spanje), 1985, deel II, p. 573-574.