Neerlandia. Jaargang 90

[p. 29]

Zuidnederlanders in de Republiek

Tussen 1572 en 1630 vond een aanzienlijke uittocht plaats van inwoners uit de Zuidelijke Nederlanden. Hun besluit om huis en haard te verlaten werd in hoofdzaak ingegeven door het ongunstige maatschappelijke klimaat van onvrijheid, religieuze repressie en militaire onrust. Tesamen met de verslechterende economische toestand vormden deze omstandigheden de voornaamste verklaring voor de emigratie.

De overkomst van deze mensen naar de Noordelijke provincies blijkt voor de opbloei van de Republiek der Verenigde Provinciën van grote betekenis geweest te zijn. Over hoeveel mensen ging het eigenlijk? Wat was hun invloed op de ontwikkeling van het Noorden? Deze vragen waren het voorwerp van de vijfde Pacificatielezing die op 9 november 1985 plaats vond te Gent onder de titel ‘De Zuidnederlandse immigratie (1572-1630), een vergeten bladzijde uit de geschiedenis van de Nederlanden’. Gastspreker was de Nederlander Johannes Briels, die reeds uitvoerig over dit onderwerp publiceerde. Zo verscheen van hem in 1978 een eerste studie over de Zuid-



nederlandse immigratie in de periode 1572-1630, die in 1985 werd uitgediept in zijn werk ‘Zuidnederlanders in de Republiek’. Bij die jongste publikatie staan wij hier even stil.

Klemtoon

Met zijn bijdrage wil Dr. J. Briels de Zuidnederlandse immigratie in Noord-Nederland de plaats in de geschiedenis toekennen waarop zij, gezien de feiten, recht heeft. Ook tijdens zijn uiteenzetting op de Pacificatielezing uitte de Nederlandse historicus nogmaals zijn ontevredenheid over de manier waarop recente publikaties dit aspect van de geschiedschrijving behandeld hebben. Met name de Nieuwe Algemene Geschiedenis der Nederlanden werd op dat vlak, naar de mening van de spreker, te licht bevonden.

Als ondertitel voor zijn werk koos de auteur: ‘Een demografische en cultuurhistorische studie’. Meteen zijn de beide hoofdaccenten aangegeven. Deze vragen naar kwantiteit en kwaliteit van de inwijking zijn lange tijd het voorwerp geweest van een kerkhistorische controverse die haar wortels heeft in de 19de eeuwse nationaalreligieuze historiografie. Het is de bedoeling van Dr. Briels dit sterk ideologisch gekleurde tweegevecht te doorbreken met een eigen gefundeerd antwoord.

Demografie

Eerst het vraagstuk van de omvang van de Zuidnederlandse immigratie. De beschikbare gegevens - deels van literaire, deels van archivalische aard - zijn in een globaal chronologisch kader ondergebracht. Voor de emigratie uit de Zuidelijke Nederlanden ligt de nadruk op de jaren 1566-1589. Wat de immigratie naar het Noorden betreft, op de jaren 1572-1630. Dat rond 1600 aan de Zuidnederlandse immigratie een einde zou gekomen zijn is volgens de auteur immers onjuist. Uit de bronnen blijkt dat de immigratie omstreeks 1572 op gang kwam en in de jaren 1585-89 weliswaar een hoogtepunt bereikte, maar uitlopers had tot de jaren twintig van de 17de eeuw. Stelselmatig wordt voor 52 Zuidnederlandse en 23 Noordnederlandse steden een over zicht gegeven van het beschikbare cijfermateriaal. Op deze wijze krijgt de lezer in de eerste twee hoofdstukken een overzicht van de stand van het onderzoek. Daarbij geeft de auteur ook een appreciatie van de verscheidene bronnenreeksen; hun bruikbaarheid en vergelijkbaarheid.

Na het overzicht van emigratie en immigratie per stad komt Dr. J. Briels in een derde hoofdstuk tot een nieuwe hypothese met betrekking tot het totale volume van de Zuidnederlandse immigratie. In dat verband wijst de auteur op twee vaak geciteerde hypothesen. Er is allereerst de stelling van de calvinistische kerkhistoricus Van Schelven die de inwijking vanuit het Zuiden op 60.000 schatte en vooral het religieuze motief naar voren schoof. Twintig jaar later, in 1938, publiceerde de katholiek Rogier een artikel waarin deze inwijking werd geminimaliseerd tot 15.000 en waarbij vooral het economisch motief van de emigratie de hoofdrol kreeg. Volgens Dr. Briels zijn beide stellingen nu geheel onhoudbaar geworden.

De beschikbare gegevens voor de stad Antwerpen, vermeerderd met de cijfers voor Brugge en Gent, geven alleen reeds een overschot van zo'n 14.000 op het traditionele quantum van Van Schelven.

Door extrapolatie van het cijfermateriaal voor 52 Zuidnederlandse en 23 Noordnederlandse steden komt Briels tot het cijfer 124.000. Maar er is meer. Eerst is er de raming voor een veertiental kleinere steden en plaatsen die niet in zijn werk werden opgenomen. Daarnaast is er ook de niet onaanzienlijke indirecte immigratie via Duitsland en Engeland. Ten slotte is er ook de beperking die het aanwezige bronnenmateriaal aan de onderzoeker oplegt. Op grond van deze overwegingen komt Dr. Briels tot een totale emigratie van 175.000 in de periode 1540-1630.

Daarvan trokken zo'n 30.000 naar Engeland en 30.000 naar Duitsland. Ongeveer 150.000 zochten hun toevlucht in de Noordelijke provincies van de Nederlanden. Van deze 150.000 kwamen zo'n 35.000 op indirecte wijze, via Engeland en Duitsland, de Republiek binnen.

Deze conclusie is voor de auteur echter niet meer dan een nieuwe, weliswaar gefundeerde, werkhypothese. De verdere evolutie in het historisch onderzoek op dat terrein zal moeten uitwijzen of deze schatting stand kan houden. De Nederlandse historicus is met dit vraagteken achter zijn eigen conclusie alleszins zijn critici een stapje voor.

[p. 30]

Betekenis

Fundamenteler dan de kwestie van de omvang van de inwijking is voor Dr. J. Briels de vraag naar de betekenis van de immigratie voor het maatschappelijke leven in de Republiek. Meer bepaald staat daarin de vraag naar het belang van de immigratie voor de ontwikkeling van de reformatie in het Noorden centraal.

De auteur onderzoekt in dat verband twee stellingen die tot voor kort gemeengoed waren in een bepaalde gereformeerde geschiedschrijving. De eerste stelling ziet de kerkhervorming van de 16de eeuw als een exclusief Noordnederlands verschijnsel waarbij de Zuidelijke Nederlanden verdwijnen als kerkhistorisch component. Een tweede stelling identificeert het calvinisme met de geest van vrijheid en tolerantie die tijdens de ‘Gouden eeuw’ de naam en faam van de Republiek der Verenigde Provinciën maakte.

Het historisch onderzoek heeft volgens Dr. Briels deze nationaal-religieuze voorstellingen van de geschiedenis sinds enige tijd volledig achterhaald. Volgens deze traditionele voorstelling had het Zuiden gecapituleerd voor de Spanjaard, een zogezegd bewijs dat de Reformatie daar nooit veel had voorgesteld. Het ‘handjevol’ hervormden bekeerde zich weer tot de Roomse Kerk en een aantal halsstarrigen verliet het Zuiden. Dit was de basis voor de idee dat de politieke vrijheid die vanaf 1572 werkelijkheid zou geworden zijn in het Noorden, gedragen werd door een calvinistische expansie die haar voedingsbodem vond in de eigen aard van de bevolking van de Noordelijke provincies.

De recente bevindingen van historici geven echter een ander beeld. Tot in de jaren negentig van de 16de eeuw lag het zwaartepunt van de hervormde kerk in de Zuidelijke Nederlanden. Daar vormde zij in veel steden de meerderheid of een aanzienlijke minderheid. Geruime tijd geleden werd bewezen dat de hervormden in de jaren tachtig van de 16de eeuw in Antwerpen meer dan de helft van de bevolking uitmaakten en dat het grootste deel van deze mensen in een tijdspanne van tien jaar de stad verliet om zich in de Repubiek te vestigen. Het is een groep die naar omvang te vergelijken is met de totale bevolking van de stad Leiden in 1622.

Verwijt

Dr. J. Briels verwijt de Noordnederlandse kerkhistorische literatuur niet de nodige consequenties te trekken uit dit soort gegevens. Hoewel in een aantal handboeken een ander beeld wordt opgehangen is het nu duidelijk dat het calvinisme in het Noorden nog niets betekende omstreeks 1566. Zelfs in 1572 kan daar zeker geen sprake zijn van een calvinistische volksbeweging. Wel had in het Noorden, net zoals in het Zuiden, de christelijk-humanistische vernieuwingsdrang sinds het begin van de 16de eeuw een grotere weerklank gevonden. Dit was echter verre van een reformatorische afscheidingsbeweging. Recent onderzoek heeft trouwens uitgewezen dat het godsdienstig klimaat grotendeels Rooms bleef in het Noorden tijdens de 16de en een flink stuk van de 17de eeuw. Een krachtige reformatorische stroming zoals in het Zuiden, in welke zin dan ook, ontbrak volkomen.

Het onderzoek naar de troebelen van 1566-1567 in enkele Hollandse steden (Haarlem, Leiden, Delft) bevestigt het voorgaande. De onlusten vonden hun oorsprong in de politieke tegenstellingen tussen patriciaat, die de magistraat beheerste, en de burgerij die de mannen voor de schutterij leverde. Zij vonden plaats tegen de achtergrond van economische crisis waarbij het misnoegde proletariaat een handig instrument werd in de handen van calvinistische agitatoren. De calvinistische predikanten maakten dan ook gebruik van deze explosieve situatie om hun mensen aan te sporen hun eisen inzake religie kracht bij te zetten. Maar ondanks het geweld van de Beeldenstorm (1566) bleef de reformatorische beweging nog een te verwaarlozen factor in het stedelijke krachtenveld van het Noorden. Uit een en ander blijkt trouwens dat de Beeldenstorm, zowel in Noord als Zuid meer een uiting was van sociale frustratie dan wel van overdreven geloofsijver. De beroering van deze jaren was het begin van een partijstrijd tussen patriciaat en burgerij die enkele jaren later zijn vervolg zou krijgen. Hadden de calvinistische agitatoren in 1566 gefaald, in 1572 zouden zij er wel in slagen om de situatie naar hun hand te zetten. Van 1567 tot 1572 verslechterde de economische toestand zienderogen. De belastingsplannen van Alva lokten ondertussen heftig verzet uit. De verhouding tussen de overheid en de schutterij was gespannen vanwege de ontwapening van deze laatste in 1567. De magistraat weigerde de schutterij in zijn oude staat te herstellen. En wat zou de schutterij doen als de geuzen voor de poorten stonden? Te midden van deze gespannen verhoudingen in vele steden werd in april 1572 onverwachts het havenstadje Brielle bezet door de Watergeuzen. Zij deden hun oproepen aan de steden om aan te sluiten bij de partij van Oranje niet aan de magistraat maar rechtstreeks aan de schutterij. Het lot van de steden lag in handen van de burgerij. Vanaf nu zouden steeds meer steden van Holland en Zeeland voor het Spaanse bewind verloren gaan en - al of niet onder dwang - de zijde van de Staten kiezen.

De opstand zou, aldus Dr. Briels, in Holland en Zeeland nooit vaste voet gekregen hebben zonder de geuzentroepen. Ook het calvinisme zou nooit de kans gekregen hebben zich te ontplooien als de geuzen niet de weg vrijgemaakt hadden. Zodra de steden de geuzenbenden of Staats garnizoen toegelaten hadden organiseerden de meegekomen predikanten de calvinistische elementen. Hierbij maakten ze gebruik van de sociale en politieke onrust in de steden om de overdracht van kerken af te dwingen. Bij de steevaste weigering van de overheid die daar telkens op volgde, ontketenden zij on-

[p. 31]

lusten, geholpen door de geuzentroepen. Hierna volgde automatisch een verbod op de vrije uitoefening van de Roomse godsdienst. Hoewel er nochtans geen sprake was van een calvinistische volksbeweging slaagden de calvinisten er op deze wijze in om een kerkhervorming door te voeren die hen de feitelijke alleenheerschappij verzekerde. De vraag dringt zich op hoe het calvinisme, dat voorlopig numeriek weinig voorstelde in het Noorden, niet de algemene sympathie van de bevolking genoot en ook de steun van de magistraat moest ontberen, zich niettemin in de samenleving wist te handhaven. Het antwoord ligt bij de grote politiek van dat ogenblik. Door Willem van Oranje werd aan het calvinisme, dat gesteund werd door het geuzenleger, een officieel statuut verleend om louter machtspolitieke redenen.

Tolerantie

Met dit voor ogen komen we bij de tweede stelling die Dr. J. Briels onderzoekt. Met name de vraag of de befaamde tolerantie in de Republiek wel een kind van het calvinisme kan genoemd worden zoals dat het geval is in de Gereformeerde geschiedkundige traditie. Volgens de auteur is er alle reden om de thesis van de ideologische verwantschap tussen calvinisme en tolerantie met grote scepsis te bezien. De opstand tegen Spanje was niet bedoeld om de calvinistische kerk in het zadel te helpen, maar was ingezet om de algemene vrijheid en de politieke zelfbeschikking van de Nederlanden te verwezenlijken. Daarbij was de gedachte van de ‘borgherlycke verdraegsamheit’ ontstaan als vrucht van een christelijk-humanistische vernieuwing en als exponent van een groeiende secularisatie van de staat.

Het was deze geest die de Staten van Holland op 20 juli 1572 inspireerde tot hun verklaring dat zowel katholieken als niet-katholieken het recht toekwam om zonder dwang van buitenaf hun geweten te volgen en in het openbaar hun godsdienst te beleven. Deze poging om tot een vergelijk te komen tussen alle gezindheden werd afgewezen door de calvinisten die de hegemonie voor zichzelf opeisten en zich daarbij gesteund wisten door Willem van Oranje, de belangrijkste politieke leider, en door de militaire macht van het geuzenleger.

Vanaf maart 1573 werd de calvinistische kerk de enige publiek toegelaten kerk. Katholieken, lutheranen en doopsgezinden mochten voortaan niet meer in vrijheid hun godsdienst belijden. Dit besluit steunde op geen enkele reële basis daar de calvinisten slechts een minderheid vormden op dat ogenblik. Alleen Oranjes nood aan de organisatorische en militaire slagkracht van de calvinisten had dit alles mogelijk gemaakt.

Het extreem doorvoeren van het besluit van 1573 zou echter een onhoudbare situatie met zich hebben meegebracht. Daarom werd gepoogd de theorie met de praktijk te verzoenen: iedere burger kreeg de vrijheid van geweten waarvoor de staat zich garant stelde. Het was dit regelend principe dat ingeschreven werd in het verdrag van de Unie van Utrecht in 1579. De politieke leiders achtten een publieke kerk slechts nuttig omdat zij dienstig was voor de politieke stabiliteit van het land. Godsdienstkwesties leiden gemakkelijk tot staatkundige verdeeldheid en dit was wel het laatste waar de jonge Republiek behoefte aan had. Op grond van deze politieke overweging werd de bewegingsvrijheid van de niet-calvinisten beperkt. De vrijheid die de katholieken werd toebedeeld was het meest beperkt. Zij waren immers nog steeds in de meerderheid en ondanks hun trouw aan de Staten toch geestelijk verwant met de vijand.

Maar ook omwille van economische belangen werd de religieuze tolerantie een onderdeel van het overheidsbeleid. Omdat de Republiek door handelsbelangen en kooplieden werd gedomineerd en niet door een blinde religieuze ijver, moest zij wel religieus tolerant zijn. De Republiek was voor haar voortbestaan geheel afhankelijk van een bloeiende economie. De confessionele verdraagzaamheid was overigens onvermijdelijk in de actieve immigrantenpolitiek die de Republiek voerde. Tolerantie was dus niet alleen een politieke maar ook een economische noodzaak.

Vluchtelingenkerk

Genoot de calvinistische kerk enerzijds wel het meeste van deze tolerantie, dan legde zij anderzijds de meest intolerante houding aan de dag. Dr. Briels ziet hiervoor twee redenen. Op de eerste plaats haalde zij uit haar statuut van officiële publieke kerk de idee dat de godsdienstvrijheid alleen aan haar toekwam. Haar theocratische opvattingen waren bovendien gericht op het verwerven van autonomie tegenover de staat die zelf aan haar schatplichtig zou zijn en haar standpunten als richtsnoer zou nemen. Het conflict tussen kerk en staat zou dan ook groeien uit de angst van de politieke gezagsdragers voor een nieuwe inquisitie van calvinistische origine.

Een tweede reden is volgens Dr. Briels meer sociologisch te noemen. Tot omstreeks 1618 was de calvinistische kerk in het Noorden een ‘vluchtelingenkerk’. Zij bestond voornamelijk uit Zuidnederlandse immigranten die vanaf 1577 massaal naar het Noorden waren uitgeweken. Onder haar lidmaten bevonden zich slechts in mindere mate autochtone hervormden. De calvinisten uit het Zuiden waren dogmatisch zeer goed onderlegd, beschikten over uitstekende predikanten en kaders, en erkenden alleen het kerkelijk gezag boven alle andere gezag. Deze immigranten waren terecht gekomen in een milieu dat nog in meerderheid Rooms was en in een door de staat getolereerde confessionele verscheidenheid daar waar zij dachten de alleenheersende ‘vrijheid’ van het calvinisme te kunnen verwezenlijken. In het immigrantenmilieu moeten hierom fundamentele frustraties bestaan hebben die een uitweg zochten en vonden in een spontane gehechtheid aan de calvinistische leer, haar bedienaren en structuren. Men vond er, aldus Dr. J. Briels, niet alleen zekerheid op het religieuze vlak maar ook een collectieve geborgenheid en gelegenheid om samen het heimwee naar het verleden te beleven. De keerzijde hiervan was duidelijk. Men verabsoluteerde het eigen geloof en toonde zich principieel onverdraagzaam tegenover andere religies. Bovendien toonden zij een uitgesproken sociale agressiviteit omdat de samenleving in het Noorden en haar staat grotendeels ongevoelig bleven voor dat wat hen vanuit de calvinistische theologie als richtsnoer werd voorgedragen. Dit alles verhinderde dat het calvinisme uitgroeide tot een echte volkskerk. Tot omstreeks 1618 bleef het primair een immigrantenkerk. De strijd tussen de zogenaamde Contraremonstranten en Remonstranten die tijdens het Twaalfjarig Bestand (1609-1621) losbrandde over de goddelijke voorbeschikking liep in grote trekken langs de breuklijn tussen deze immigrantenkerk en de autochtone calvinisten. De Contraremonstranten werden geleid door de uit Brugge afkomstige theoloog Frans Goemare en bestond voor het grootste deel uit Zuidnederlandse ballingen. De remonstrantse stroming onder leiding van de Noordnederlander Jacob Arminius

[p. 32]

vond haar aanhang voornamelijk onder de autochtone bevolking.

De strijd tussen deze twee kerkelijke stromingen was niet uitsluitend een tweegevecht over religieuze principes of meer algemeen gesproken, over de verhouding tussen kerk en staat; het was boven alles ook een strijd tussen dogmatisme en gezond verstand. De actie van de Contraremonstranten was gericht op het verwerven van maatschappelijk gezag en wilde de autonomie van het staatsgezag elimineren. Deze visie op de kerkorde werd door hen rechtstreeks gekoppeld aan de leer van de predestinatie en samen tot orthodoxe leer verheven. Een krachtig politiek tegengewicht had de ambities van de Contraremonstranten lange tijd verhinderd en zo de noodzakelijke tolerantie en de daarbij horende onafhankelijkheid van de staat veilig kunnen stellen. De Contraremonstranten zagen echter hun kans schoon toen bleek dat er verschillen in politieke visie waren en er verschuivingen in de machtsverhoudingen naar voren kwamen. Toen de politieke breuklijn binnen de staat zich definitief aftekende verbonden zij zich met de sterkste partij die omwille van eigenbelang niet onwelwillend stond tegenover de kerkelijke eisen. De Contraremonstranten deden dan ook met succes een greep naar de macht. Met de aanvaarding van de besluiten van de Synode van Dordrecht in 1618 trad een theocratisch bestel in werking. Hierdoor kreeg het orthodoxe calvinisme vanwege de staat een nog officiëler karakter dan wat daarvoor het geval was geweest. De Remonstranten en zij die meenden dat de Kerk aan het gezag van de Staat onderworpen diende te zijn, werden niet alleen tot ketters verklaard maar ook tot vijanden van de staat uitgeroepen.

Macht

Nu het zich had verbonden met de politieke en maatschappelijke instellingen, had het calvinisme zijn greep op de samenleving aanzienlijk versterkt. Vanaf 1618 was het zonder meer voordelig tot die kerk te behoren. Wie de officiële religie niet beleed, kon niet in aanmerking komen voor een

Dr. J. Briels

openbare functie of een openbaar ambt. Deze rechtsongelijkheid zal zonder enige twijfel het aantal lidmaten van de calvinistische kerk aanzienlijk hebben doen toenemen. De Synode van Dordrecht betekende voor het katholicisme de nekslag. Hoewel het katholicisme in het Noorden reeds enige tijd uit het openbare leven was verdwenen, bleef tot omstreeks 1618 een meerderheid roomsgelovig. Nu was de katholieke kerk niet meer opgewassen tegen de sociale druk zodat omstreeks 1656 nog slechts 47% van de bevolking katholiek kon genoemd worden.

Hoewel de calvinistische dictatuur het slechts een zevental jaren uithield, betekende de Synode van 1618 het startpunt voor een versnelde calvinisering van het Noorden. De calvinistische theocratie zou uiteindelijk uitgeschakeld worden door haar gematigde humanistische tegenstanders. Haar wantrouwen in de menselijke rede, haar verwerping van de vrije wil, was een anachronisme geworden in het licht van het oprukkende optimisme en rationalisme van de 17de eeuw.

Volgens Dr. J. Briels is het dan ook onjuist te spreken van een calvinistische dominantie in de cultuur van de Gouden Eeuw. Dominant was volgens hem wel het ‘experiment rond de tolerantie’, gebaseerd op een vertrouwen in de mens en zijn eigenheid. Een experiment dat noodzakelijk en vruchtbaar zou blijken voor het voortbestaan van de Republiek. Dat de Zuidnederlandse immigratie niettemin een belangrijke factor was voor de opgang van de Republiek staat alleszins vast voor Dr. Briels. De grondslagen waarop de cultuur van de Gouden Eeuw rustte, vonden onmiskenbaar hun oorsprong in Noord én Zuid.

Nog steeds verschijnt historische literatuur die geen rekening houdt met de bevindingen van het recente onderzoek op het terrein van de Zuidnederlandse immigratie. Met zijn bijdrage heeft Dr. Briels een werk afgeleverd waar men in historische kringen niet meer naast kan kijken.

‘Zuidnederlanders in de Republiek’ is in opzet, structuur en taalgebruik meer gericht op een ‘historisch onderlegd’ publiek. Het uitgebreide tekstkritische apparaat en de aanzienlijke bibliografie geven een goed overzicht van de stand van het onderzoek. Deze ‘zware’ funderingen zullen wel niet vreemd zijn aan de kritiek die Dr. Briels kreeg bij zijn vorige uitgave over de Zuidnederlandse immigratie. Beide werken hebben nochtans in grote mate dezelfde inhoud en een vergelijkbare indeling.

Wij menen dan ook dit nieuwe werk een meer academische versie van de eerste uitgave te mogen noemen. Dit doet niets af aan de waarde van deze publikatie, wel integendeel. Het is juist de academische wereld die op wetenschappelijk gefundeerde wijze de poort op het verleden dient te openen voor de ganse samenleving. Laten wij hopen dat het thema dat Dr. J. Briels zo indringend naar voren heeft gebracht voortaan de aandacht krijgt die het werkelijk verdient, niet het minst vanwege de academici.

Dirk METSU

BRIELS (J.), Zuidnederlanders in de Republiek (1572-1630). Een demografische en cultuurhistorische studie verscheen bij uitgeverij Danthe te Sint-Niklaas, telt 371 pp. en kost 1070 BF. (ISBN 90 6467 062 5)