Neerlandia. Jaargang 89

[p. 184]

Frans-Vlaanderen en de Taalunie

Er is in het nabije verleden heel wat te doen geweest over de Nederlandse Taalunie en die belangstelling, mag ik wel zeggen, gaat noq onverminderd voort nu de Taalunie na een lange aanloopperiode, de resultaten van haar eerste operationele activiteiten kenbaar kan maken. Van de Nederlandse Taalunie werd verwacht dat zij werk zou maken van een beter gezamenlijk buitenlands taal- en cultuurbeleid van Vlaanderen en Nederland.

Nog zeer onlangs verwoordde Jozef Deleu deze verwachtingen in de ‘Vrije Tribune’ van De Standaard. ‘Ongetwijfeld’, schreef hij, ‘ligt het op de weg van de Nederlandse Taalunie, die krachtens het thans vijf jaar oude verdrag tussen Nederland en België de zorg voor onze taal, ook in het buitenland, kreeg toevertrouwd, een effectieve rol te gaan spelen. Van haar moet worden verwacht dat zij nu een passend beleid ontwikkelt’.

In haar structurele opzet bestaat de Nederlandse Taalunie uit vier organen: een Comité van Ministers, dat het beleid bepaalt, een Interparlementaire Commissie die toezicht uitoefent op het beleid, een Raad voor de Nederlandse Taal en Letteren die de adviezen over de te behandelen aangelegenheden verstrekt en een Algemeen Secretariaat, dat het beleid voorbereidt en uitvoert.

In artikel 3 van het Verdrag staan de algemene doelstellingen opgesomd die de Taalunie mettertijd zal moeten verwezenlijken. In de verdragsartikelen 4 en 5 worden deze doelstellingen nader omschreven.

De in artikel 4 vermelde aangelegenheden hebben een bindend karakter. Zij omvatten onder meer het gemeenschappelijk bepalen van de officiële spelling en de spraakkunst van de Nederlandse taal, het gemeenschappelijk bepalen van een gelijke terminologie ten behoeve van wetgeving en officiële publikaties, het voeren van een gemeenschappelijk beleid met betrekking tot particuliere initiatieven op het gebied van woordenboeken en grammatica's, het gemeenschappelijk bepalen van de toetsstenen voor het behalen van het Certificaat Nederlands als Vreemde Taal en het gezamenlijk toekennen van dit Certificaat, en het voeren van een gemeenschappelijk beleid met betrekking tot de Nederlandse taal en letteren in internationaal verband, in het bijzonder in de Europese Gemeenschappen.

In artikel 5 staan een aantal doelstellingen die niet meteen bindend zijn. Wel kunnen de Hoge Verdragsluitende Partijen, indien zij dit wensen, bijvoorbeeld gezamenlijk het onderwijs in de Nederlandse taal, letteren en cultuurgeschiedenis in het buitenland bevorderen of organiseren.

Op advies van de Raad voor de Nederlandse Taal en Letteren en de Interparlementaire Commissie heeft het Comité van Ministers niet geaarzeld reeds in 1984 en 1985 een aantal inhoudelijke dossiers die voordien door verscheidene ministeries in Nederland en Vlaanderen werden beheerd, naar de Taalunie over te hevelen.

Dit is het geval voor het Certificaat Nederlands als Vreemde Taal, de Internationale Vereniging voor Neerlandistiek, het Genootschap Onze Taal, de Vereniging Algemeen Nederlands, de boekensubsidies voor de docentschappen Nederlands extra muros (evenwel met uitzondering van Indonesië en Zuid-Afrika), de EEG-docentschappen, het Komitee voor Frans-Vlaanderen en de Stichting Ons Erfdeel.

Met deze laatstgenoemde overhevelingen bevinden wij ons duidelijk op het terrein dat u vandaag aanbelangt, namelijk de zorg voor de uitstraling van het onderwijs Nederlands in de ons omringende landen.

Door het Comité van Ministers werd besloten dat het terzake gevoerde beleid van Vlaanderen en Nederland in de komende twee jaar door de Taalunie zou worden voortgezet. Deze afspraak belet de Taalunie evenwel niet een begin te maken met de voorbereiding van een beleid dat de Neerlandistiek extra muros op een nieuwe leest moet schoeien. Dit gebeurt via inventariserende studies.

In deze voorbereidingsfase wil de Taalunie zich immers grondig laten informeren door alle particuliere en officiële instanties die sedert vele jaren met de uitstraling van de Nederlandse taal en cultuur in het buitenland zijn begaan.

Het is ook niet meer dan vanzelfsprekend dat er bij de verspreiding van het Nederlands extra muros een aantal prioriteiten, ook van geografische aard, moeten worden vastgelegd. Onze directe nabuurlanden Frankrijk, de bondsrepubliek Duitsland en Groot-Brittannië verdienen hierbii de meeste aandacht.

Het hoeft nauwelijks betoog dat voor Frankrijk onze aandacht vooral op Noord-Frankrijk is gevestigd. Omwille van de historisch nauwe banden met de Lage Landen, maar ook om sociaal-culturele en economische redenen is deze voorrangspositie van de Franse Nederlanden zeker verantwoord.

De geschiedenis is de Frans-Vlamingen niet steeds gunstig geweest. Bewuste Vlamingen weten door hun lange ontvoogdingsstrijd binnen de Belgische staat beter dan wie ook wat het betekent in verknechting en onbegrip te hebben moeten leven. Ook in Nederland breekt nu langzaam maar zeker een beter begrip door voor de taalsituatie bij onze Frans-Vlaamse zuiderburen. Getuige daarvan is de in de laatste jaren toegenomen belangstelling van Nederlandse zijde op de Frans-Vlaamse Kultuurdagen die zowel in Frans-Vlaanderen (Ekelsbeke, Belle), als in Vlaanderen (Waregem, Nieuwpoort) en Nederland, (onder meer te

[p. 185]

Hulst, Breda en Sas van Gent) worden georganiseerd. In deze context wil ik niet nalaten een huidewoord te richten tot het Komitee voor Frans-Vlaanderen, dat zich sedert zijn ontstaan in 1948 met onverdroten ijver en welslagen inspant ‘om de liefde tot, de kennis en de praktijk van het Nederlands in Frans-Vlaanderen te bevorderen’. Hetzelfde dient gezegd te worden over het vele baanbrekende werk dat de Stichting Ons Erfdeel onder leiding van Jozef Deleu sedert 1957 heeft verricht met het uitgeven van de tijdschriften Ons Erfdeel, Septentrion, het tweetalige jaarboek De Franse Nederlanden en de brochure ‘Nederlands - Het Verhaal van een Taal’. Dankzij deze wetenschappelijk en cultureel hoogstaande publikaties slaagt zij erin weerwerk te bieden tegen de nog al te vaak irredentische romantiek die over Frans-Vlaanderen wordt verteld.

Ik betuig ook mijn sympathie aan alle goedmenende verenigingen in Frans-Vlaanderen zelf, die zich beijveren voor het behoud van hun Vlaams cultureel erfgoed en het bevorderen van het Nederlands binnen de Noordfranse regio.

De Nederlandse Taalunie is ervan overtuigd dat het grensoverschrijdende culturele werk fundamenteel is bij het streven naar een Verenigd Europa, waar natuurlijke streken die eeuwenlang door afgrendelende grenzen en tolmuren waren gescheiden, mede dankzij de Europese gedachte, opnieuw naar elkaar kunnen toegroeien. Op eenzelfde manier moet de zo lang verbroken binding van Frans-Vlaanderen met Vlaanderen en Nederland op cultureel gebied kunnen worden hersteld. Het lijdt geen twijfel dat de Nederlandse Taalunie als intergoevernementele Verdragsorganisatie de Vlaamse Gemeenschap en Nederland nieuwe kansen biedt om deze culturele hereniging, óók met Frans-Vlaanderen, te bevorderen.

Op de weg naar deze hereniging liggen echter enkele voetangels en klemmen die wij met de nodige behoedzaamheid moeten vermijden. Zij liggen vooral op de weg van de taalproblematiek in Frans-Vlaanderen zelf. Zoals het ook met de andere regionale talen in Frankrijk het geval was, heeft het Nederlands in Frans-Vlaanderen sedert de annexatie onder Lodewijk XIV erg te lijden gehad onder de gestage centralistische taalpolitiek van de Franse overheid, die onder het devies ‘une nation, une langue’ het Frans als eenheidstaal aan al zijn onderdanen heeft opgelegd.

Vooral na de Franse revolutie wordt deze centralistische druk erg groot. Er volgen een aantal verbodsbepalingen waardoor de regionale talen sterk achteruitgaan. Wanneer de Academische Raad van het Noorderdepartement in 1853 verbiedt nog langer Nederlands te onderwijzen, volgt vrij snel een reactie van een groep jonge Frans-Vlaamse intellectuelen die onder leiding van jurist Edmond De Coussemaker te Duinkerke het ‘Comité Flamand de France’ oprichten. Zij zetten zich in voor het behoud van hun Vlaamse volksaard en moedertaal. Hun acties vormen het begin van de Vlaamse Beweging in Frans-Vlaanderen die mettertijd, onder impuls van voormannen als Lodewijk De Backer, Camille Looten, priester Jules Lemire, J.M. Gantois en vele anderen uitgroeide tot een regionalistische beweging met politieke dimensies.

Dit regionalisme is tot op heden blijven doorwerken en kent de laatste jaren een krachtiger bestaan dan ooit sedert de publikatie van het ‘Manifest van de Frans-Vlamingen’ dat in december 1981 te Hazebroek door de culturele en regionalistische verenigingen van Frans-Vlaanderen werd aangenomen.

Door hun optreden zijn deze regionalistische groeperingen erin geslaagd een aantal belangrijke concessies van de Franse overheid af te dwingen. Ze liggen hoofdzakelijk op het vlak van het onderwijs Nederlands in het voortgezet en hoger onderwijs, maar ook op het gebied van de media, bijvoorbeeld Radio Uylenspiegel en Westhoek-edities.

Er dient evenwel nog een lange weg te worden afgelegd vooraleer de regionalistische bewegingen hun doel zullen bereiken. Toch blijkt er de laatste tijd in Frankrijk een gunstiger klimaat te zijn ontstaan ten aanzien van de regionale talen en culturen.

De onlangs door minister Lang opgerichte ‘Conseil national des Langues et Cultures de France’ vormt in dit opzicht een nieuwe mijlpaal. Deze Raad moet een ontmoetingsoord worden waar openlijk zal kunnen worden gedebatteerd over de toestand van de taal- en cultuurgemeenschappen in Frankrijk. Hij zal tevens aan de regering maatregelen ter bevordering van deze cultuurgemeenschappen kunnen voorstellen. Het instellen van deze Raad is een vervolg op het in mei 1984 ingediende en gestrande wetsvoorstel Destrade-Jospin over de promotie van de talen en culturen in Frankrijk. Dit wetsvoorstel beoogde een nogal verregaande tweetaligheid op het juridische, administratieve en openbare vlak.

Door het uitblijven van deze wet moeten de regionalisten zich voorlopig tevreden stellen met de installatie van deze nieuwe ‘Conseil national’. Alhoewel de Franse regionalisten zelf hierover een afwachtende houding aannemen, mogen zij niet nalaten in te spelen op de hen thans geboden nieuwe kansen.

Over de politieke kant van de regionalistische aanpak kan de Nederlandse Taalunie als buitenstaander geen uitspraken doen. Ook hier deel ik de mening van Jozef Deleu in De Standaard van 19 september I.I.: ‘Als niet-Fransen moeten Vlamingen uit België en Nederlanders zich niet inlaten met de puur politieke aspekten van deze regionalisering. Zij moeten

[p. 186]

de demokratie zoals zij in Frankrijk funktioneert, respekteren en het alleen aan de Frans-Vlamingen overlaten om, in overleg met andere minderheidsgroepen, een taktiek te ontwikkelen ter realisatie van hun autonomie binnen het Franse bestel’.

Waar het echter de taalproblematiek aangaat, acht de Taalunie zich wel bevoegd tot het verstrekken van adviezen over de taalaangelegenheden in Frans-Vlaanderen.

In haar streven naar ontvoogding heerst er bij een deel van de regionalistische Frans-Vlaamse beweging een hernieuwde belangstelling voor de volkstaal, het Vlemsch. Het is mij niet onbekend dat er pogingen worden aangewend - en naar verluidt met succes - om cursussen Vlaams te organiseren. Hierbij wordt dan voor een taalparticularistische aanpak gekozen. Nog altijd heerst bij sommige Frans-Vlamingen de overtuiging dat dit Vlemsch de status van cultuurtaal bezit. Dit is manifest niet waar. Vanuit wetenschappelijk standpunt gezien leunt dit Vlemsch aan bij het Westvlaamse dialect, dat de basis van een geschreven taal ontbeert en waarbij geen afdoende normatieve grammaticaregels voorhanden zijn. Het heeft dan ook geen zin om de studie van het Vlemsch als cultuurtaal te willen propageren. Zij kan hoogstens als een tussenstadium dienen voor de studie van het Algemeen Nederlands.

De verdeeldheid omtrent de keuze van de te onderwijzen taal creëert een onnodig spanningsveld. Zij komt de inspanningen van de betrokkenen niet ten goede en dreigt de actie verloren te doen gaan. De poging om het Vlemsch te folkloriseren brengt eerder een soort inteelt teweeg, die uiteindelijk de zozeer verhoopte emancipatie van de Frans-Vlamingen in de weg staat.

In dit verband verwijs ik evenzeer naar het gezaghebbende artikel van Prof. dr. Ludo Milis in het door de Stichting Ons Erfdeel in 1981 uitgegeven jaarboek ‘De Franse Nederlanden’. Ik citeer: ‘Wil men dat op het ogenblik dat de mode van de ecologie weer naar het achterplan zal schuiven, de minderheidscultuur toch overleeft, dan zal dat alleen kunnen, wanneer ook de gestandaardiseerde vorm van de taal bekend is. Dialecten moeten natuurlijk niet verdwijnen, maar het is alleen de standaardvorm die de mogelijkheid biedt tot interregionaal en internationaal verkeer. Zonder die steun is het dialect verloren door de steeds verdergaande bevoogding, de druk en de infiltratie van de nationale taal’.

Dit betekent dat Frans-Vlaanderen resoluut moet kiezen voor het gebruik van het Algemeen Nederlands, zoniet dreigt het zich te isoleren van het Vlaams-Nederlands achterland, waar het Algemeen Nederlands als cultuurtaal reeds lang gemeengoed is.

Op goede gronden wordt er ook in de bepalingen van het Taalunieverdrag geen onderscheid gemaakt tussen Vlaams en Nederlands. Zulks is trouwens onverenigbaar met de doelstellingen die in artikel 2 en 3 van het Verdrag worden genoemd. Het Verdrag beoogt immers, voortbouwend op de resultaten van 150 jaar Vlaamse Beweging, de integratie van Nederland en de Nederlandssprekende gemeenschap in België op het gebied van de Nederlandse taal en letteren in de ruimste zin.

Nu deze integratie zo nadrukkelijk wordt nagestreefd en bij Verdrag wordt voorgeschreven, acht de Taalunie het niet opportuun om enige vorm van taalparticularisme te bevorderen.

De Nederlandse Taalunie is dan ook slechts bereid haar volle steun en medewerking toe te zeggen waar het de verspreiding en de bevordering van het Nederlands als dusdanig in Frans-Vlaanderen aangaat. Een bewuste keuze van de Nederlandse cultuurtaal in Frans-Vlaanderen opent bovendien economische perspectieven voor een intensere samenwerking met Nederland en Vlaanderen, waar zelfs stemmen opgaan voor het vormen van een ‘Euregio van het drieledige Vlaanderen’ naar het voorbeeld van de bestaande Europese modellen, bijvoorbeeld de Euregio Maas-Rijn.

Ook de Frans-Vlaamse jongere generatie ziet veel heil in deze economische samenwerking met Vlaanderen en Nederland. Dit blijkt uit een tweetal enquêtes die enkele jaren geleden bij de studenten Nederlands aan beide Rijselse universiteiten en in Noordfranse scholen werden gehouden: de nabijheid van de Belgische en Nederlandse grens staat voorop als een eerste motief om Nederlands te studeren. Zij zien de praktische kennis van het Nederlands als een grotere troef met het oog op een toekomstig beroep in de economische sector.

Dit impliceert dat het aanbod van de Nederlandse cursussen in Frans-Vlaanderen moet inspelen op deze dringende behoefte. Het komt aan de Rijselse universiteiten toe de opleiding van de studenten Nederlands te verzorgen, waarbij naast de academische vorming voldoende ruimte moet worden vrijgemaakt voor een gedegen praktische taalkennis. Op die manier kunnen deze universiteiten een aantal goedgeschoolde en competente leerkrachten afleveren die in het officiële middelbaar en hopelijk, binnen afzienbare tijd, ook in het basisonderwijs aan het werk kunnen. Hetzelfde geldt evenzeer voor de vrije cursussen, die dankzij de steun van de plaatselijke Frans-Vlaamse verenigingen en het Komitee voor Frans-Vlaanderen uitstekend werk verrichten, waardoor de belangstelling voor verdere studie van het Nederlands aan de universiteiten van Rijsel III en de Vrije

[p. 187]

Faculteit kan toenemen.

Al te vaak echter is de kloof tussen de universitaire bovenbouw van het Nederlands en de onderbouw met zijn vrije cursussen en initiatieven op het officiële vlak nog te groot.

Het opsporen van de specifieke behoeften die aan de basis leven is lang niet altijd gemakkelijk en verloopt moeizaam, omdat de onderbouw zo weinig georganiseerd of gestructureerd is. Het gebrek aan coördinatie tussen de cursussen Nederlands van hoog tot laag is groot en wij hebben hier te doen met een steeds toenemend divergerend netwerk, dat nog moeilijk te overzien valt.

Doeltreffende hulp en de nodige coördinatie kunnen slechts geboden worden als ze vertrekken vanuit een overkoepelend orgaan dat door de overheidsinstanties wordt opgezet.

Dit laatste is nu met de Taalunie een realiteit geworden. Ik geloof dat voor de Nederlandse Taalunie de mooie taak is weggelegd om in gezamenlijk overleg met de Vlaamse en Nederlandse overheid, de betrokken plaatselijke Frans-Vlaamse verenigingen en het Komitee voor Frans-Vlaanderen een efficiënt beleid uit te stippelen waardoor de studie van het Nederlands in Frans-Vlaanderen aan aanzien wint.

De Taalunie nam reeds een aantal initiatieven als voorbereiding op een toekomstig beleid.

In de loop van dit jaar liet het Algemeen Secretariaat, in uitvoering van de begroting 1985, een behoefteninventarisatie van de docentschappen neerlandistiek extra muros uitvoeren. Een begeleidingscommissie heeft de resultaten met de nodige aanbevelingen neergelegd in een rapport dat binnenkort aan de Raad voor de Nederlandse Taal en Letteren voor advies wordt aangeboden.

Het ligt in de bedoeling in de toekomst ook een behoeftenonderzoek bij het overige onderwijs Nederlands in het buitenland uit te voeren.

Op 15 januari 1985 had te Breda een eerste algemene informatieve vergadering plaats waar alle betrokken officiële instanties en particuliere organisaties, die met het Nederlands buitengaats te maken hebben, hun werking en plannen hebben toegelicht.

Op deze vergadering gaf het Komitee voor Frans-Vlaanderen er bij monde van zijn voorzitter, de heer Moeyaert, een overzicht van de werking van de vereniging en van de noden die de Frans-Vlaamse docenten bij hun onderricht van het Nederlands ondervinden. Zo blijkt er onder meer een grote behoefte te zijn aan aangepaste leermiddelen en wordt het toezenden van deugdelijk didactisch materiaal op prijs gesteld. Ook moet er dringend werk worden gemaakt van een doeltreffende publicitaire campagne voor de cursussen Nederlands in Frans-Vlaanderen, terwijl de docenten Nederlands ook baat zouden vinden bij didactische nascholingscursussen.

Deze verzuchtingen en nog andere werden ook onlangs bij een bezoek aan minister Poma door een uitgebreide delegatie van Frans-Vlaamse verenigingen toegelicht.

Ik hoop dat de Nederlandse Taalunie in de eerstvolgende jaren, ondanks haar beperkte financiële mogelijkheden, toch in staat zal zijn haar beloften en aangegane verbintenissen waar te maken. Hiervoor reken ik op de medewerking van alle betrokken officiële en particuliere instanties, inzonderheid de Vlaamse Gemeenschap, de Nederlandse overheid en het Komitee voor Frans-Vlaanderen.

Als Algemeen Secretaris van de Nederlandse Taalunie acht ik het mijn voorname taak om door een consistente en efficiënte buitenlandse taalpolitiek ertoe bij te dragen dat de Franse Nederlanden, zoals in het verleden, weer hun rol kunnen gaan spelen als een ontmoetingsgebied tussen de Romaanse en Germaanse culturen. Door wederzijds begrip en waardering voor elkaars culturele eigenheid moet het mogelijk zijn om aldus een ‘ontgrenzing van de grenzen’ te helpen verwezenlijken, waardoor de Nederlandssprekende taalgemeenschap als een waardevolle partner een belangrijke bijdrage kan leveren tot de eenmaking van Europa. Op deze wijze heeft de Taalunie ook begrip voor de bijzondere situatie van de Frans-Vlamingen en hoopt zij, met de woorden van Jacques Fermaut dat de Frans-Vlamingen opnieuw hun rol kunnen opnemen als ‘intermédiaires bienveillants pour un marché commun des cultures’ binnen het geheel van de grote Nederlandse gemeenschap over de grenzen heen.

O. de WANDEL

Algemeen Secretaris

van de Nederlandse Taalunie

Toespraak op de 38e Frans-Vlaamse Kultuurdagen te Waregem op 29 september 1985.