Neerlandia. Jaargang 89

[p. 73]

Omroep en ‘eigenheid’ in Vlaanderen en Nederland
Brief aan minister van WVC L.C. Brinkman en gemeenschapsminister van cultuur K. Poma

‘Dan zijn we aangekomen bij de omstandigheden, dat Nederlandse waarden, bedrijven en produkten terrein verliezen.
Dat is een ontwikkeling, die niet in het belang van onze cultuur, werkgelegenheid en kennis is’.

Met vergaande instemming citeren ondergetekenden deze aanhef van het achtste hoofdstuk van de Medianota, die de Nederlandse regering op 29 augustus 1983 richtte aan de Tweede Kamer der Staten Generaal. De opmerking geldt de media-situatie in Nederland, maar is evenzeer van toepassing op Vlaanderen, waar de wassende toevloed van buitenlandse media-programma's in niet mindere mate een bedreiging vormt voor het behoud van de eigenheid.

Het terreinverlies van de Nederlandse media in internationaal verband tekent zich van dag tot dag op verontrustender wijze af; reden waarom ondergetekenden op persoonlijke titel - zij hebben elkander reeds sinds dertig jaar gevonden in hun ijver voor de culturele integratie van Vlaanderen en Nederland - de vrijheid nemen U hier enige notities aan te bieden. Op grond van een beknopte analyse van de situatie bevatten zij gedachten, welke naar onze mening behulpzaam kunnen zijn bij een pragmatische aanpak van de gestelde problematiek.

De media-situatie is in heel Europa in een opmerkelijke stroomversnelling geraakt. Bij alle verschillen tussen België en Nederland kan worden vastgesteld dat in beide landen naast de daar bestaande omroepinstellingen, die als publieke dienst zijn ingericht, ruimte gemaakt wordt voor media - ondernemingen, die dienstbaar zijn aan het maken van winst voor anderen.

Ook op het stuk van de toegankelijkheid voor de programma's van transnationale, commerciële mediaondernemingen bestaat tussen beide landen weinig verschil.

Deze gang van zaken is het gevolg van de ontwikkeling der technische middelen. Een nieuwe technologie heeft de media, en met name de televisie, grote grensoverschrijdende mogelijkheden gegeven. De voortgang van communicatiemiddelen als satelliet en kabel, gevoegd bij de mogelijkheden van ondertiteling en na-synchronisatie die taalbarrières slechten, hebben in korte tijd van televisie een even internationaal medium gemaakt als de film al was.

Het is een gegeven, dat positief kan werken op de diversiteit en kwaliteit van het media-aanbod. Maar het gevaar is groot, dat de verhevigde - en internationale - concurrentie tussen de media-ondernemingen zal leiden tot een situatie waarbij naar de gunst van de consument zal worden gedongen met vederlichte programma's van ontspannende aard, afkomstig uit landen met een grote ‘eigen’ markt, van de Verenigde Staten van Amerika, zodat de op gang zijnde vergroting van het aanbod alleen maar zal betekenen: méér van het zelfde. Er zijn voldoende aanwijzingen in de huidige situatie om aan te nemen, dat de vergroting van het aanbod niet zal leiden tot grotere verscheidenheid en hogere kwaliteit van programma's, kortom tot verfijning van het media-aanbod, maar tot vergroving.

De strijd om de gunst van de consument - noodzakelijk voor de financiering van de media - zal hard zijn.

Te duchten valt dat deze strijd zal uitvallen ten nadele van de omroepinstellingen, die de opdracht hebben de publieke dienst boven alles te stellen en ten voordele van de commercieel gerichte ondernemingen: met name die ondernemingen, welke de grootste transnationale bindingen hebben en derhalve over de ruimste financiële middelen kunnen beschikken; in casu de Anglo-Amerikaanse produktiemaatschappijen.

Ontwikkelingen in deze richting zijn vooral in Europa herkenbaar. Gegeven de financiële middelen van de op publieke dienstverlening gerichte omroepen en de marktsituatie, die in kleine landen als België en Nederland ontstaat, zullen ook de Nederlandstalige omroepen steeds meer vreemdtalige en vooral Anglo-Amerikaanse produkties gaan uitzenden.

Wij laten de beoordeling van de kwaliteit daarvan verder in het midden. Maar onontkoombaar lijkt de vaststelling, dat dit proces gaandeweg zal leiden tot terugdringen en frustreren van de eigen produktiemogelijkheden binnen Vlaanderen en Nederland en dus op den duur tot de dreiging van identiteitsverlies, en afnemen van de ‘eigenheid’ van twintig miljoen Nederlandstaligen.

Om de negatieve effecten van de stormachtige ontwikkeling op mediagebied tegen te gaan, hebben andere landen in Europa belangrijke initiatieven genomen. De Duitstalige omroepen van Oostenrijk, Zwitserland en de BRD werken steeds nauwer samen. In Frankrijk - waar overigens de media-budgetten op opvallende wijze door de overheid werden verhoogd - kwam ‘TéVé 5’ tot stand; een belangengemeen-

[p. 74]

schap van de Franssprekende Europese gebieden en Canada. Ook de Scandinavische omroepen zoeken naar wegen voor nauwere samenwerking. Daarnaast poogt RTL (Luxemburg) via transnationale verbanden een zo groot mogelijke markt te veroveren. Wat voor deze Europese landen en ondernemingen geldt, zal zeker niet in mindere mate van toepassing zijn op Vlaanderen en Nederland.

Kleinschaligheid, gecompliceerde structuur van de omroep en versnippering van financiële middelen vragen daar om bezinning op middelen om verdere verschraling van het Nederlandstalige produktie-aanbod tegen te gaan.

Terwijl zich enerzijds een schaalvergroting aftekent in de media-sector - met als positief effect de mogelijkheid om de burger meer wereldbewust te maken en met mogelijk negatief effect een verlies aan eigen identiteit - is er anderzijds een duidelijke neiging tot schaalverkleining. De media worden in toenemende mate geregionaliseerd en zelfs gelokaliseerd.

Steeds kleinere eenheden binnen de cultuur- en taalgemeenschap worden apart bediend. Ook hier helpt de ontwikkeling van de techniek mee. Er is bij de consument bijzonder veel belangstelling voor dit soort communicatie. Het is zeker waardevol, dat de burger goed geïnformeerd wordt over de zaken uit zijn onmiddellijke omgeving.

Maar ook in deze schaalverkleining schuilt de mogelijkheid van een negatief effect. Overmatige aandacht voor regio en lokaliteit kan leiden tot het bevorderen van ‘esprit de clocher’, van negatief navelschouwen. Menig waarnemer is zelfs van mening dat de ‘nationale’ media in België en Nederland niet vrij zijn van dit verschijnsel.

Het is een voor de hand liggende gedachte om zowel excessieve schaalvergroting als excessieve schaalverkleining te compenseren en in hun negatieve effecten tegen te gaan door samenbundeling van mediamogelijkheden binnen het totaal van de Nederlandse taalgemeenschap.

Nu de regeringen van Nederland en België doende zijn het traditionele media-bestel grondig te wijzigen en er zoveel partijen deze gelegenheid aangrijpen om die wijziging ten gunste van hùn organisatie, groepsbelang of -voordeel te oriënteren, achten wij het moment gekomen om U te wijzen op de belangen, die bij deze ombuiging van het omroepbestel in onze beide landen op het spel staan, met name voor wat betreft de gevolgen voor de gezamenlijkheid van de Nederlandse cultuur, zoals deze in de audio-visuele communicatie uitdrukking en verspreiding vindt.

Wij richten deze aanbevelingen tot U in onze persoonlijke naam, maar wel aan de hand van onze jarenlange betrokkenheid bij radio en televisie in het algemeen en de samenwerking tussen BRT en NOS in het bijzonder. Wij weten dat onze bekommernis gedeeld wordt door een grote groep van omroepmensen, die in de voorbije decennia hun beste krachten hebben ingezet bij het tot stand brengen van coprodukties en zo aangetoond hebben tot welke voordelen soortgelijke samenwerking kan leiden.

Goede coproduktie geeft immers meerwaarde op communicatief terrein, zeker ook financieel.

De gedachte van samenbundeling-van-middelen is allerminst nieuw en zelfs al meermalen vastgelegd in formele overeenkomsten tussen België en Nederland als het Cultureel Akkoord en het Staatsverdrag tot instelling van een Taalunie. Maar de welwillendheid waarmee deze gedachten in het algemeen de bevordering van culturele integratie van Nederland en Vlaanderen allerwegen bejegend wordt, staat in schrille tegenstelling tot de schaarste aan feitelijke resultaten.

Vlaanderen en Nederland liggen in de praktijk verder van elkaar dan veelal wordt toegegeven. Dat is naar onze mening een reden te meer voor deze taal- en cultuurgemeenschap om zich op betere samenwerking en beter samen-gaan te bezinnen, willen de meer dan twintig miljoen Nederlandstaliaen in hun eigenheid niet - verdeeld als zij zijn - teloor gaan.

Met name de elektronische media kunnen daarbij een 1 belangrijke rol spelen. Het elkaar informeren over elkaars doen en laten is uiteraard de meest wezenlijke grondslag voor het naar elkaar toe groeien. Dit ‘informeren’ is een zeer breed proces. Het gaat om ‘Nederlandse waarden, bedrijven en produkten’, zoals de Medianota het formuleert. Dat alles valt onder het ten onrechte elitair geachte begrip ‘cultuur’, dat de wezenlijke stempel en ‘eigenheid’ is van onze gemeenschap.

Intussen moet niet verheeld worden, dat ‘Cultuur’ met-een-grote-C het meest bedreigde goed is bij de op gang zijnde mutatie van de media. Bij het ‘elkaar informeren’ zullen - bij wijze van concreet voorbeeld - zowel het hele Holland Festival als het Festival van Vlaanderen uit de media verdwenen zijn alvorens één minuut minder uitgezonden zal worden van een voetbalwedstrijd Nederland-België.

[p. 75]

Wij willen overigens niet het misverstand wekken als zouden onder Nederlandse ‘Cultuur’ en ‘eigenheid’ geen programma's vallen van verstrooiende aard. Ook daar dreigt meer dan levensgroot het gevaar, dat Nederland en Vlaanderen ieder voor zich niet in staat zullen zijn het publiek voldoende televisie-programma's van eigen bodem te verschaffen op het terrein van amusement. Hier wreekt zich, dat - vooral bij de televisie - eigen produktie voor binnenlands gebruik vele malen duurder is dan aankoop op de internationale markt, terwijl totnogtoe de eigen Nederlandstalige produkties vrijwel niet door andere landen worden gekocht.

Samenbundeling van talent en middelen is hier geboden om de binnenlandse markt te kunnen bedienen.

En er is ook naar onze mening geen blijvende reden waarom Nederlandse ‘verstrooiing’ zijn weg niet zou vinden naar buitenlandse markten. Er zijn - in andere kleine landen - precedenten daarvan te over.

Het is onze stellige overtuiging, dat versterking van het eigen, Nederlandstalige programma-aanbod zijn effecten zou hebben, zowel voor de binnenlandse als voor de internationale markt.

In dit verband willen wij benadrukken, dat alom in Europa vastgesteld wordt dat de mediaconsument in toenemende mate belangstelling heeft voor en behoefte aan programma's die iets van hem vergen, zoals serieus drama, discussies, documentaires en educatieve programma's.

Samenwerking tussen de afzonderlijke omroepen binnen eenzelfde taalgebied is niet alleen omwille van ‘culturele’ overwegingen, maar vooral door financiële, technische en markteconomische overwegingen en noodwendigheden, nagenoeg onontkoombaar geworden.

Het zou een ernstige fout zijn de consument op dit stuk te onderschatten. Voor iedere publieke omroep ligt hier een uitstekende mogelijkheid om vervlakking tegen te gaan en oppervlakkigheid in het media-aanbod met succes te beconcurreren.

Het gure financiële klimaat is naar onze mening een reden te meer voor de media in Vlaanderen en Nederland om steun bij elkaar te zoeken.

In de praktijk gebeurt dit ook incidenteel. Omroepen, die voor ‘dure’ produkties staan, weten elkaar soms te vinden. De recente uitbreiding van Hilversum 4 - de aan ernstige muziek gewijde radiozender - in Nederland is mede gerealiseerd kunnen worden door intensivering van de uitwisseling van produkties met BRT 3 en andere buitenlandse omroepen. Maar zulke zaken worden te weinig gedaan en zonder stelselmatigheid. De incongruente structuur van omroepen en omroepwetgeving in België en Nederland maakt het uiterst moeilijk partners te vinden en daarmee een duurzaam samenwerkingsverband op te bouwen, dat een structuur heeft die tot permanente produktiviteit voert. Er zijn dus andere - institutionele - hulpmiddelen nodig, wil het tussen Vlaanderen en Nederland komen tot een bestendige samenwerking op mediagebied.

Aan de hand van vele jaren ervaring met incidentele coprodukties kunnen wij vaststellen dat het realiseren van kwalitatief hoogstaande en ook voor buitenlandse kijkers boeiende produkties op economisch verantwoorde wijze haalbaar is.

[p. 76]

Wij komen nu aan het wezenlijke punt van ons betoog. Er zal in de relatie tussen de Belgische en Nederlandse omroep een begin van institutionalisering moeten plaatsvinden om resultaten te bereiken op het stuk van samenwerking en integratie.

De tijd van welwillende beginselverklaringen is voorbij.

Er moeten nu zakelijke en uiterst doelgerichte overeenkomsten worden gesloten zowel tussen de regeringen als tussen de omroepinstellingen. Naar onze mening zal dan blijken dat armoede, gecombineerd met zuinigheid, een nieuwe rijkdom kan betekenen.

Op Uw tafel, Heren Ministers, ligt nog altijd het rapport van de Interministeriële Werkgroep inzake een gemeenschappelijk Belgisch - Nederlands radioprogramma, genaamd ‘DELTA’, gericht op een geïntegreerde binnenlandse en Europese markt van radioluisteraars.

Wij halen dat niet aan omdat dit plan noodzakelijkerwijze de eerste prioriteit zou moeten hebben in wat wij beogen, maar omdat in dit rapport met klem van redenen en in detail uitgewerkt staat tegen welke hoogst concurrerende prijs één uur, in een groot deel van Europa in vier talen beluisterbaar, radioprogramma te leveren valt in een goed gestructureerde en geïnstitutionaliseerde samenwerking tussen de BRT en de Nederlandse omroep (waaronder Radio Nederland Wereldomroep). Het is een schoolvoorbeeld van hoe nieuwe ideeën en nieuwe vormen van samenwerking een nieuwe rijkdom betekenen.

Het rapport is uw hernieuwde aandacht, en uw beslissing, waard.

(Terloops zij opgemerkt dat bij de ontwikkeling van de ‘Radio 5’-conceptie in Nederland, die in oktober 1985 zal worden ingevoerd, een handreiking gedaan werd aan radio Delta. Het opnemen van de eerste fase van ‘Delta’ zou niet alleen een bruikbare oplossing zijn voor het netelige ‘Delta’-zenderprobleem maar ook bijzonder geschikt zijn voor het aantrekkelijker en ‘dagvullender’ maken van Radio 5. Wederzijds profijt is de enige basis voor een goede relatie).

Gesteld mag worden dat het in de omroep niet ontbreekt aan goede ideeën over vormen van samenwerking, die ertoe kunnen leiden dat ‘Nederlandse/Vlaamse waren, bedrijven en produkten’ geen terrein verliezen, maar dat de Nederlandstaligen op mediaterrein sterker komen te staan ‘in het belang van onze cultuur, werkgelegenheid en kennis’.

Wij geven een kleine opsomming van verder voorhanden zijnde ideeën (en nieuwe zijn geenszins uitgesloten):

-	Er is het idee van een gezamenlijk programmeren van BRT en de Nederlandse omroep op het tweede Vlaamse TV-net (het zgn. ‘Canal Grande’).
-	De ontwikkeling van het derde TV-net in Nederland zou ten dele in coproduktie kunnen met de BRT en het Vlaamse TV-net.
-	Er is de mogelijkheid van verdere samenwerking tussen BRT 3 en Hilversum 4 op het stuk van ernstige muziek.
-	Een betrekkelijk eenvoudig te realiseren, maar waardevolle en effectrijke zaak is het bevorderen van de relayering in Nederland van de BRT (de TV-kanalen én het radioprogramma van BRT 3 - FM) via kabel of anderszins.
-	Het stelselmatig bevorderen - vooral bij televisie - van gezamenlijke dramaprodukties, documentaires en amusementsprogramma's en het financieel aantrekkelijk maken van dergelijke vormen van samenwerking tussen België en Nederland. Afspraken daartoe moeten niet incidenteel zijn, maar gericht op continuïteit en het opbouwen van soliede tradities.

Over deze en dergelijke ideeën en over Radio ‘Delta’ is in recente jaren vergaderd en zijn vele vellen papier bedrukt.

Er is evenwel van dit alles nog in het geheel niets tot stand gebracht. Ideeën hebben geen effect zonder een onderbouw van financiële structuren. Daarover tenslotte en bij wijze van conclusie het volgende:

Wat de juridische situatie betreft:

De wederzijdse wetgeving moet naar onze mening zodanig worden ingericht dat vormen van institutionele samenwerking tussen de BRT en de Nederlandse omroep gemakkelijker worden.

Thans zijn incidentele coproduktie-overeenkomsten zeer wel mogelijk, maar verdergaande vormen van samenwerking stuiten op de verschillen tussen het omroepbestel in Nederland en Vlaanderen. De beide regeringen zouden formele afspraken kunnen maken om in de nieuwe mediawetgeving welke op stapel staat mogelijkheden tot institutionele samenwerking te omschrijven en deze daarmee ook rechtsgeldigheid te verlenen.

[p. 77]

Er zou naar onze mening al een beduidend betere aansluiting gevonden kunnen worden tussen het bestel in Nederland en Vlaanderen door wettelijk in Nederland taken op het vlak van uitwisseling en coproduktie toe te wijzen aan de nieuw te creëren NOS (Nederlandse Omroepprogrammastichting), die als partner voor de BRT kan functioneren.

Naar onze mening zou de intentie tot samenwerking op mediaterrein, alsmede de vormgeving en de wijze van financiering daarvan, vastgelegd dienen te worden in een tussen de overheden van beide landen te sluiten Mediaverdrag naar het voorbeeld van dat van de Taalunie.

Wat de financiën betreft:

Reeds spraken de Raad van Beheer van de BRT en het Bestuur van de NOS bij een van hun jaarlijkse ontmoetingen af om in België en Nederland geld te reserveren uit de toekomstige opbrengst van de kabelauteursrechten en deze te besteden aan het bevorderen van coprodukties van BRT en Nederlandse omroep. Dergelijke afspraken zijn echter onvoldoende, mede vanwege de toenemende krapte van de omroepbudgetten. Daarom hebben wij met genoegen vastgesteld dat in de Nederlandse medianota gelden worden afgezonderd om specifieke doeleinden te verwezenlijken. Genoemd worden in deze nota: de verhoging van het aandeel der eigen - Nederlandse - produktie en het deelnemen (voor een bedrag van 7 miljoen gulden per iaar) aan de verwezenlijking van een Europees televisieprogramma en van een Nederlandstalig aandeel in de programmering daarvan.

In Cultureel en Taalunie-verdrag zijn voldoende welwillende beginselverklaringen vastgelegd om te rechtvaardigen dat thans, ten behoeve van enige integratie op het vlak van de media, zowel juridisch als financieel concrete mogelijkheden worden geschapen. Het staat’daarbij buiten kijf dat een frank of een gulden besteed aan culturele-integratie-via-de-omroep bij voorbaat brede werking en verspreiding garandeert.

Daarom is het afzonderen door de overheden van gelden bestemd voor institutionele samenwerking tussen de omroepen, dan wel voor coproduktie, een pragmatische mogelijkheid om de culturele integratie via de publieke dienst omroep van beide landen te bevorderen.

*

Summa summarum:

De stormachtige ontwikkeling en vooral ook de internationalisering van de media in het huidige tijdsgewricht vergen bijzondere aandacht van de overheid in Vlaanderen en Nederland.

1.	Gegeven is: de bedreiging van de mogelijkheden tot produktie van eigen, Nederlandstalige programma's... een bedreiging die zowel economische als culturele gevaren inhoudt, omdat zij op beide terreinen het eigene in Nederland en Vlaanderen zal terugdringen.
2.	Het is een simpele constatering, dat deze dreiging beter weerstaan kan worden door een gezamenlijkheid van 20 miljoen Nederlandssprekenden, dan door 14 miljoen Nederlanders en 6 miljoen Vlamingen apart.
3.	Door de Vlaamse en Nederlandse overheid dient daartoe een formele overeenkomst te worden gesloten inzake mediabeleid. Daarin moeten geïnstitutionaliseerde vormen van samenwerking-in-coproduktie juridisch worden vastgelegd en exact omschreven, alsmede concrete afspraken worden gemaakt om de financiering - door fondsvorming of anderszins - van de beoogde coprodukties (dan wel van gezamenlijk gebruik van omroepzenders) mogelijk te maken en veilig te stellen.

Een initiatief van de beide overheden lijkt nu méér nodig dan ooit. Wanneer dit uitblijft zullen ongetwijfeld belangstellenden uit de commerciële hoek opdringen, waarbij ons de kans gering lijkt, dat dan culturele en Nederlandstalige belangen de boventoon zullen voeren.

Een goed initiatief van de overheid in deze zal naar onze stellige overtuiging ook leiden tot een meer economische besteding van gelden die thans reeds worden uitgetrokken om de Nederlandstalige cultuur in Noord en Zuid te bevorderen.

Wij hopen daarom, dat U onze notities ernstig wilt overwegen, alvorens over te gaan tot nieuwe (wettelijke) regelingen van de omroepmaterie.

Met dank daarvoor en met onze hoogachting.

Erik JURGENS

Amsterdam

25 februari 1985.

Johan FLEERACKERS

Mortsel-Antwerpen