Neerlandia. Jaargang 89

[p. 16]

De Maatschappij tot Nut van 't Algemeen
Tweehonderd jaar van veelvuldig historisch gelijk

Op 16 november 1984 is de Maatschappij tot Nut van 't Algemeen 200 jaar oud geworden. Dat is gevierd in de Ridderzaal te 's-Gravenhage, een zaal die niet zomaar ter beschikking staat. Er moet dus wel iets verdienstelijks aan de Maatschappij op te merken zijn. Bovendien was Prinses Juliana, beschermvrouwe van de Maatschappij, een ruim deel van de dag aanwezig en kwam ook de Koningin nog op bezoek. In dit artikel zou ik aan willen tonen dat de Maatschappij niet alleen iéts verdienstelijks had, maar véél. Er zou een slagzin verdedigd kunnen worden die luidt: tien maal historisch gelijk en zelden ongelijk.

Het stichtingshuis te Edam.

De Maatschappij wordt algemeen gezien als een vrucht van de Verlichting, en niet ten onrechte. De oprichters gingen uit van de optimistische gedachte dat kennis niet alleen macht zou zijn, maar ook zedelijkheid en weerbaarheid. Vermeerdering van kennis onder het volk zou voorts het besef doen toenemen van de harmonie der dingen, waaruit bijna vanzelf het op elkaar kloppen voortvloeit van christelijke godsdienstigheid, zedelijk persoonlijk gedrag, waaronder matigheid, en gepast gedrag in het maatschappelijk verkeer; met daarin voor ieder een plaats en een boterham.

Men zou kunnen zeggen dat deze visie, zij het minder scherp wordend, tot in elk geval de jaren twintig van onze eeuw is blijven bestaan. Hierbij waren de opvattingen van de gezeten burgerij - uiteraard, want zij waren de voorgangers - wel ongeveer de maat van wat zedelijkheid, geïnformeerdheid, cultuurdragerschap en weerbaarheid inhielden. Men trachtte ‘het volk’ op te trekken naar wat men idealiter zelf was of moest zijn, zij het aangepast aan rang en stand. Men had toen nog niet de scholings- en beroepsmobiliteit, en ook niet zoveel spreiding van welvaart voor ogen als wij heden ten dage kennen, noch de nivellering die dit inhoudt en meebrengt.

Ik merk bij schrijvers, jonger dan ikzelf, nog al eens op dat het zo allemaal ‘niet had gemogen’, maar wat willen deze auteurs? Want wie kan het de ridder kwalijk nemen dat hij dacht en deed als een ridder in de riddermaatschappij, of een proletariër dat hij van de ene dag in de andere leeft? Zo kan men ook de burgerij - die historisch gezien een vrij nieuwe factor was op het wereldtoneel en aan wie Nederland bijna alles te danken heeft - niet kwalijk nemen dat men zichzelf een goed model vond. Hoe had men anders ook zichzelf kunnen zijn!

Dus toen er geleidelijk aan vele nieuwe technieken ontstonden, en nieuwe welvaart die met die technieken samenhing, verwachtte deze burgerij dat die op ‘serieuze’ manier zou worden aangewend. Ik vermeldde al de jaren '20: Jazz en Hollywood-films; voetbal, niet als ludieke aangelegenheid maar als hartstocht, op zulke dingen had men niet gerekend. Niet dat de weerstand lang duurt want men was meestal van een tolerante liberaliteit en had in de loop van de eeuw daarvóór het echte zedemeesteren al wat afgeleerd als onvruchtbaar. We zullen verderop nog zien dat men met andere ontwikkelingen als zwembaden, gymnastiekzalen en sportterreinen minder moeite had. Maar dan breekt óók al spoedig de tijd aan dat de overheid aan zeer vele voorzieningen gaat meebeta-

[p. 17]

len, of deze geheel voor haar rekening neemt. Het leiderschap van de burgerij neemt dienovereenkomstig af.

Maar tussen 1784 en onze tijd waarin de meeste van de zoëven aangeduide voorzieningen van de grond komen, ligt een lange spanne tijds. Interessant is de vraag wat er in die tijd verricht is. Dan is tevens aan de orde hetgeen in de titel in het vooruitzicht werd gesteld: het verrassend aantal keren historisch gelijk van de Maatschappij. Hierbij moet onder historisch gelijk worden verstaan dat er met een streven iets blijvends tot stand gebracht is, mede ook doordat anderen dat streven massaal hebben overgenomen; ik kom hier nog iets uitvoeriger op terug.

De bestuurders van de Maatschappij hebben natuurlijk niet met alles dat zij ondernamen gelijk gekregen. We zagen zoëven al dat de tegenwoordige Nederlander anders doet met zijn welvaart dan de burgerij, maar dat is geen schande. Zo moest de Maatschappij ook - al gauw zelfs - terugkomen van de idee dat men met simpele ‘volksvoorlezingen’ het arme en weinig geletterde volk zou kunnen aantrekken, laat staan informeren. Ook de moraliserende vermaning, die in de vorige eeuw lang gehanteerd is - we zagen het reeds - werd losgelaten en zo is er nog wel meer te noemen dat men wel ondernam, maar niet effectief bleek. Ook mislukte er wel eens wat omdat men niet de juiste initiatiefnemer was, vooral als het ging om zaken die een wat intiemere aanraking van de gemiddelde Nutsbestuurder met het volk betrof.

Maar het bijzondere van het Nut was dat er van het begin af aan een besef aanwezig was dat de volksverheffing die men zozeer voorstond diepgaand-praktisch onderbouwd moest zijn. Hier liggen de grote verdiensten van de Maatschappij; hier zijn de blijvende instellingen - nu veelal in grotere en nieuwere vormen opgegaan - uit voortgekomen die de Maatschappij het vermelde historische gelijk hebben bezorgd. Men was ook goed toegerust voor een praktische aanpak; als burgerij voelde men zich sociaal zeker van zichzelf en veilig; velen onder hen overzagen het terrein waarop men actief wilde zijn, en men kende de juiste wegen, eventueel tot in Den Haag toe.

*

Er zijn vier terreinen, waarop we het gelijk moeten behandelen. Hierbij kon het zo zijn dat men als eersten of mede als eersten iets bedacht, maar ook dat men vooruit dacht, en soms dat men tegen anderen (verzuilers bijvoorbeeld) indacht. Voorts gaf men voorbeeld ter navolging (waarbij het Nut al of niet werd overvleugeld). Heel fraai is de prestatie van de Maatschappij op het gebied van het onderwijs voor het volk: dat dit onderwijs goed moest zijn, dat het cultureel moest zijn, alsmede lichamelijk vormend, dat het aansluitend moest zijn op het praktische leven van ambachtsman en huisvrouw, dat het pedagogisch en didactisch goed doordacht moest zijn, dat het niet meer vergeten mocht worden, dat het geïnspecteerd moest worden. Aan al deze aspecten werd, totdat in de 1950-er jaren ook de laatste initiatieven definitief overgingen naar de overheid, steeds gedacht. Dat was één-en-driekwart eeuw lang dus.

In die tijd heeft de Maatschappij meegeholpen tot stand te brengen of zelf tot stand gebracht: vele fraaie rapporteringen, te beginnen met ‘Algemeene Denkbeelden over het nationaal Onderwijs, ingeleverd in den Jaare 1796, van wegen de Vergadering van Hoofdbestuurders der Nederlandsche Maatschappij tot Nut van 't Algemeen, aan de commissie uit de Nationale Vergadering, representeerende het Volk van Nederland; benoemd en gelast tot het ontwerpen van een Plan Openbaar Onderwijs’. Dit rapport beïnvloedde de onderwijswetgeving, met name die in 1801, 1803 en 1806; maar ook die in 1857 stond onder Nutsinvloed. Dan waren er de modelscholen om te laten zien hoe het moest zónder plak en roede en alle kinderen door elkaar; voorts de opleidingen voor onderwijzers en al vroeg voor onderwijzeressen; dan het zangonderwijs en de zangpedagogiek; vervolgens de invoering van kleuteronderwijs en de methoden van kleuteronderwijs, alsmede de inspectie ervan; voorts het teken- en industrieschoolonderwijs als voorlopers van de latere ambachts- en huishoudscholen, dan de lichamelijke oefening; vervolgens het herhalingsonderwijs en tenslotte de bevordering van ook andere methoden van onderwijs (zoals Dalton) en de academische bezinning op de (onderwijs)pedagogiek.

Wat wij heden ten dage nog als Nuts-onderwijsinstellingen aantreffen is een sterk door recente gebeurtenissen en ontwikkelingen beïnvloede neerslag van dit alles. Dat er nog steeds Nuts-lagere scholen (weldra basisscholen) zijn, spruit niet meer voort uit het (kleine) modelscholenbestand van weleer, maar uit de praktijk die volgde op de Onderwijspacificatie van 1917 en de daaropvolgende onderwijswetgeving van 1921. Het Nut was, ook na de tijd van de Bataafse Republiek, onveranderd voorstander gebleven van een nationale school onder verantwoordelijkheid van de overheid en heeft dit in de schoolstrijd steeds fel verdedigd; totdat de strijd moest worden opgegeven

[p. 18]

en de volledige gelijkstelling van het bijzondere onderwijs met het openbare moest worden aanvaard, zij het onder garantie van gelijke kwaliteitsnormen voor alle scholen. De onderwijsverzuiling kon beginnen. Met Dr D. Bos, Nutsman en vrijzinnig democratisch politicus, had het Nut zelfs een groot aandeel genomen in de pacificatie. Maar toen in de jaren '30 bleek dat in sterk confessionele gemeenten de openbare school vaak stil meegeconfessionaliseerd of verwaarloosd werd, is er een nieuwe golf van Nuts-lagerescholen ontstaan, alsmede de Nuts Pedagogische Academie te Eindhoven. Alleen het veel grotere bestand van Nuts-kleuterscholen gaat continu terug op jaren al

In de Ridderzaal te 's-Gravenhage, op 16-11-'84, met de Koningin en Prinses Juliana.

vóór 1800, al geldt dit natuurlijk niet voor elk schooltje afzonderlijk. Het was voor dit onderwijs dat er een eigen schoolinspectie heeft bestaan, onder leiding van de bekende pedagoge Willemien Nijkamp. Pas toen er voor het eerst (per 1956) een wet op het kleuterschoolonderwijs in werking kwam, trad de Maatschappij, onder andere uit de inspectie, terug. Voorts is uit het oude teken- en herhalingsonderwijs overgebleven dat er hier en daar nog een Nuts-mavo of een Nuts-technische school te vinden is uit een bestand dat nimmer groot is geweest. Maar het bekendste is de Nutsnaam op onderwijsgebied wellicht gebleven, althans in de Randstad, door het Nutssemi-

[p. 19]

narium aan de Universiteit van Amsterdam en de Nutsacademie te Rotterdam (met vestigingen te Middelburg en Eindhoven). Dat zijn, inmiddels onafhankelijke, grote instellingen waaraan men voor vele M.O.-acten kan studeren of waar men een Nieuwe Leraren Opleiding kan volgen (d' Witte Leli te Amsterdam).

De instelling te Amsterdam is voortgekomen uit een bijzondere leerstoel pedagogiek, waaraan tevens was verbonden een onderzoeksinstituut voor onderwijsvraagstukken. Deze werd gevestigd in 1919. De onvermoeibare hoogleraar was Ph. Kohnstamm.

Een volgend terrein is dat van de bibliotheken en van de eigen uitgaven in druk. De allereerste uitleenbibliotheek van Nederland (en Europa) werd in 1791 gesticht te Haarlem en was een Nutsbibliotheek. Daarna zijn er nog vele Nutsbibliotheken gevolgd, zóveel dat van menige tegenwoordige Openbare Bibliotheek kan worden gezegd dat er een Nutsbibliotheek aan ten grondslag ligt. Ouderen herinneren zich die Nutsbibliotheek vaak nog, alsmede het gebouw waarin die gevestigd was. Hier werd de Maatschappij ruim nagevolgd met confessionele bibliotheken, maar dit neemt natuurlijk niet het ouderschap weg van de Maatschappij, voor welke deze activiteit logisch paste bij het streven naar goed onderwijs dat immers ook cultureel moest zijn én beklijven.

Wat de eigen uitgaven betreft, die dienden meestal rechtstreeks de volksontwikkeling; in de vorm van goedkope informatieve brochures of in de vorm van leesmateriaal, w.o. volksromans, dat men in de bibliotheken opnam. Maar ook almanakken behoorden ertoe, en zangbundels; later ook meer wetenschappelijke uitgaven, maar dan is het Nutsseminarium al opgericht. In de 19e eeuw was de Maatschappij een belangrijke popularisator van wat er te weten viel. Er werd uitdrukkelijk naar gestreefd om allerlei wild (en schunnig) geschrijf te vervangen door verantwoord materiaal.

*

In de goedkope uitgave - als het kon de gratis uitgave - zag men een middel van rechtstreekse volksopleiding; vorming van volwassenen zouden wij nu zeggen. Zo zag men ook de volksvoorlezing die in de beginjaren vaak werd toegepast en een eeuw lang werd gepropageerd, doch meestal zonder de aanmoediging van groot succes. Het Nut maakte hier kennis met het probleem dat de armen en geringontwikkelden meestal niet in de eerste plaats hongerig waren naar kennis (en deugd) en bovendien dat de sociale drempel hoog was. Maar in de loop van de vorige eeuw ontstaan er methodieken die bedoeld zijn om de armen meer tegemoet te treden waar ze zijn, en met zo min mogelijk drempel. De Maatschappij is meestal de eerste die deze methoden importeert, echter zonder lang een belangrijk uitvoerder te blijven. Aldus gaat het met het Toynbee-werk (later Ons Huiswerk; nog later Jeugd en Buurthuiswerk) en met de University Extension die in Nederland de Volksuniversiteit wordt. Het werk geraakt dus ook al gauw gespecialiseerd. Niettemin blijft de Maatschappij aan al deze werksoorten doen. Sommige departementen (afdelingen) van de Maatschappij zijn zelfs in hoofdzaak volksuniversiteit doordat men in de eerste plaats cursuswerk aanbiedt. Men kan wel zeggen dat het gehele terrein van de andragogiek - nu een wat gedoemd vak aan de universiteit - zo ongeveer bij het Nut begonnen is, ook de educatieve radio en TV, en na de oorlog eveneens de Vrije Expressie.

Het 175 jarig bestaan van de Maatschappij (1975) werd herdacht met de uitgave van het Handboek Vorming. De man daarachter én achter de academische andragogiek was de Nutsman, Prof. Dr. T.T. ten Have.

*

Een vierde terrein was het sociaal-economische: ingewikkeld en zeer divers. De entree voor de Maatschappij was ook hier weer dat arme en onontwikkelde mensen, om maatschappelijk ooit mee te kunnen functioneren, aangepaste instituties moesten hebben.

Zo kon de kleine man in het begin van de vorige eeuw nergens rentedragend sparen. Dit gaf het aanzijn aan het zo bekend geworden Nutsspaarbankwezen. In 1817 werd te Workum de eerste bank opgericht naar Schots voorbeeld. Tegenwoordig vormt het net van Nutsspaarbanken mét spaarbanken van andere herkomst de Nederlandse Spaarbank Bond, die de bekende S voert met de punt erboven. Naast de Spaarbanken werden er enkele tientallen Hulpbanken opgericht om de kleine debiteur, althans de meer betrouwbare, uit handen te houden van de woekeraar.

Maar de kleine man - met name de arbeider - zou ook redelijk moeten kunnen wonen. Een uitvoerige Nutsrapportage over de (slechte) volkswoning uit de jaren 1890 was grondslag voor de Woningwet van 1901 en voor de woningbouwcorporaties die daarna zijn ontstaan. De Maatschappij heeft in het begin op enkele tientallen plaatsen zelf mee woningen gesticht.

[p. 20]

Hiernaast zorgde de Maatschappij op veel plaatsen voor complexen grond voor de tuingrondverhuring.

Door eigen verbouw van groenten en aardappelen konden arbeidersgezinnen hierdoor aanvulling verkrijgen op gangbaar loon. Voorts was de Maatschappij onder de eerste die zieken- en begrafenis-fondsen oprichtten. Vele hebben tot in de jaren 60 bestaan alvorens op te gaan in grote combinaties. Alleen de landelijk werkende Haagse Nuts Ziektekosten Verzekering alsmede het Haagse Nuts Levensverzekeringsbedrijf zijn overgebleven.

Een kookles uit het begin van deze eeuw.

Na 1920 wordt het sociaal-economische terrein snel moeilijker voor een niet gespecialiseerde organisatie.

De losmaking van de Spaarbanken, die in de jaren 1960 (waarna er vele fusies volgen) wordt voltooid, begint al in die jaren zo. Er is dan een eigen accountantsdienst, die al snel fuseert met die van de net opgerichte, wel gespecialiseerde, Nederlandse Spaarbank Bond. We zien de Maatschappij dan alleen nog maar - waar zij 150 jaar tevoren zelfs nog eigen werkloosheidsbestrijdingsobjecten kon hebben - helpen om de dan moderne, en geleidelijk aan ook luxu-

[p. 21]

euzere, zaken van de grond te krijgen; de reeds genoemde (eenvoudige) zwembaden, enzovoort.

Ook hier is de beschrijving onvolledig, zoals op alle vier genoemde terreinen. De zwembaden doen bijvoorbeeld nog denken aan de badhuizen, waar de Maatschappij er eerder enkele tientallen van had. Zo zijn er nog wel meer details, die alle mee helpen uitbrengen dat de Maatschappij belangrijk werk gedaan heeft ter verbetering van het Nederlandse institutionele bestel, vooral in het belang van de volksklasse en zonder dat het Nut zich daarmee in de politieke strijd begaf. De Maatschappij heeft zich altijd onafhankelijk gehouden van kerken en politieke partijen en bleef meestal ook afzijdig bij politieke strijd. Alleen de schoolstrijd was - het werd al genoemd - grote uitzondering. Maar daarbij ging het om een kern van de zaak waar de Maatschappij voor was opgericht. In het streven van katholieken en rechtzinnig protestanten om de school weer dichter bij de kerk te krijgen, zag men conservatief streven en verstoring van de nationale eenheid. Wij hebben de pacificatie reeds beschreven; tegen wil en dank was ook het Nut een zuiltje geworden.

*

Van redactiewege werd ook de vraag gesteld: Wat is de Maatschappij tegenwoordig? Het spreekt welhaast vanzelf dat bij een zo sterk gegroeide taak van de overheid met betrekking tot het welzijn van de bevolking, de particuliere organisatie aan gewicht verliest. In het voorgaande hadden we al gezien dat de Maatschappij direct of indirect veel aan de overheid heeft overgedragen (onderwijs, bibliotheekwezen; allerlei uit de sociaal-economische sector). En vervolgens werd er veel overgedragen aan gespecialiseerde en/of op grote schaal werkende organisaties (educatief werk voor volwassenen, spaarbanken, hulpbanken, ziekteverzekering, enzovoort). In globale cijfers betekende dit het volgende. Het jaar 1960 lag nog vóór de grote fusies en overdrachten. De Maatschappij telde toen nog zo'n 1000 instellingen van de meest uiteenlopende aard; clubs, muziekschooltjes, regelmatige winterprogramma's, alles meegerekend. In 1968 is het vergelijkbare cijfer 800. Dan komt in de jaren zeventig de echt grote klap, want in 1980 blijkt het aantal instellingen nog slechts ongeveer 200 te zijn.

Inhakend op de inleiding tot dit artikel is er echter bij die teruggang iets merkwaardigs - waarschijnlijk unieks - te signaleren: de Maatschappij heeft al die klappen niet opgelopen vanwege groot ongelijk of vanwege slechts tijdelijk gelijk, maar door het in de aanhef genoemde historische gelijk. Zo is er uit het Nut geijverd voor goed onderwijs op alle niveaus en onder nationale supervisie. Het is er gekomen, en wie ongelijk hadden waren de conservatieve elementen die vóór 1850 geen geld over hadden voor onderwijs en naar mijn mening ook de verzuilers die na 1850 de school weer onverkort onder clericaal gezag wilden plaatsen. Zo kunnen we doorgaan. Terloops werd al genoemd de Nederlandse Spaarbank Bond die nagenoeg het gehele Nutsspaarbankwezen heeft opgenomen en nu een grote financiële instelling is; ook dit is een gelijk. Het bibliotheekwezen is sedert 1791

Jan Nieuwenhuyzen.

[p. 22]

voortdurend gegroeid en tenslotte geworden wat het Nut wilde, namelijk openbaar en niet wat veel confessionelen wilden: een sterk beopzichterde bibliotheek (al weerde ook de Nutsbibliotheek het toen als zedeloos of opruiend beschouwde). Het educatieve werk met volwassenen is eveneens een gevestigd terrein geworden.

*

Op aanzienlijk kleinere schaal gaat de Maatschappij verder. Zij zal in voorkomende gevallen blijven optreden als bevoegd inzake bijzonder-neutraal onderwijs. Dat doet zij thans op 40 plaatsen, maar dat aantal zal wel wat afnemen. Bij de gemelde viering van het 200 jarig bestaan werd de instelling van opnieuw een bijzondere leerstoel bekend gemaakt. Het betreft een leerstoel in de Geschiedenis van het Onderwijs, te vestigen te Utrecht. Voorts geven 40 departementen cursussen, waaronder enkele (7) grote pakketten aanbieden. Dan zijn er 50 plaatsen waar de Maatschappij nog een winterprogramma van cultureel-recreatieve Nutsavonden organiseert. Er zijn in totaal 125 actieve departementen, waarvan er toch nog een 20-tal een bibliotheek heeft. Veel activiteiten komen maar in enkele departementen voor, soms maar in één: spel-o-theken, bejaardenwerk, zorg voor monument of stadsgezicht, wetswinkel, muziekschool, enzovoort. Een tiental departementen neemt subsidieaanvragen van anderen in overweging. In het afgelopen jaar zijn drie departementen weer uit een non-actief opgestaan.

Ter gelegenheid van het 200 jarig bestaan is er een Gedenkboek uitgegeven. Dat draagt de titel - ontleend aan vroegere statuten - Om het Algemeen Volksgeluk. Te bestellen door f 64.- (f 57,50 plus 6.50 verzendkosten) over te maken op rekening 84.54.51.693 van de Maatschappij bij de Nutsspaarbank te Haarlem. Het secretariaat van de Maatschappij is gevestigd te Edam in het huis van Martinus Nieuwenhuyzen, die samen met zijn vader Jan de Maatschappij heeft opgericht. Het lidmaatschap is f 25.- per jaar.

Prof. Dr A.J. WICHERS