Neerlandia. Jaargang 89

[p. 12]

De wortels van een mis-verstaan

Voor de Internationale Vereniging voor Neerlandistiek schreef Kees Middelhoff een ‘Geschiedenis van Nederland en Vlaanderen’ ten behoeve van buitenlanders die aan universiteiten buiten Nederland en Vlaanderen Nederlandse taal en cultuur leren. Bij het werken aan deze ‘geïntegreerde’ geschiedenis stelde hij vast dat Nederland en België-Vlaanderen ten opzichte van elkaar vaak averechts hebben gereageerd op de grote politieke, religieuze en culturele stromingen in Europa.

Bovenstaande was voldoende aanleiding voor de vzw ‘Pacificatielezingen te Gent’, i.s.m. Marnixring, Algemeen-Nederlands Verbond en de stad Gent, om hem uit te nodigen voor de vierde pacificatielezing te Gent op 10 november 1984 over ‘De wortels van een misverstaan’. Hieronder volgt een samenvatting.

Kees Middelhoff begint zijn verhaal over een ‘misverstaan’ bij de strijd en het verzet tegen het centralistisch-politieke denken tegen Filips II. Dit verzet kende zijn hoogtepunt in de Pacificatie van Gent in 1576, een verzet dat geënt was op het hervormde denken van die tijd. De als verzoening bedoelde Pacificatie werkte echter averechts: in 1579 ontstond de Unie van Atrecht (terugkeer tot gehoorzaamheid aan Filips II) én de Unie van Utrecht (belofte om nooit een afzonderlijke overeenkomst te sluiten met Filips II).

‘De vraag naar het werken aan een gezamenlijk verzet, om aldus tot eenheid in de lappendeken die de Lage Landen toen (nog) waren, juist die vraag leidde uitgerekend tot een groepsgewijs uiteengroeien van de Lage Landen.

‘Nog altijd kun je links en rechts om je heen horen: de oorzaak van het gescheiden optreden is te herleiden tot het verschil in godsdienst. De Vlaming kijkt dan doorgaans wat bestraffend naar het Noorden; daar wonen toch de ‘steile’ calvinisten. Maar indien in ‘Holland’ in de zestiende eeuw de calvinistische minderheid de trom heeft geroerd en de toon heeft aangegeven - en ze deed dit - dan is dat calvinisme daar door de Brabanders en Vlamingen geïmporteerd. ‘Holland’ is gecalviniseerd door Vlaanderen. Het Zuiden is gerecatholiseerd. Oorzaak en gevolg worden hier te vaak verwisseld. De re-catholisatie van Vlaanderen heeft na de val van Gent en Antwerpen (1584-85) in Spaanse handen een brain-drain tot gevolg gehad.

‘Wie kwam uit het Zuiden naar het Noorden? Doorgaans mensen die wetenschap (know-how), geweten en geld veilig wilden stellen. Rijke emigranten in een niet-welvarend land. Was Holland dan zo verdraagzaam om de vluchtende Vlamingen en Brabanders gastvrij te ontvangen? Ik denk dat dit een onterechte vraag is. Tegen de achtergrond van het toen dichtbevolkte Zuiden, was Holland een soort leegte. Leiden groeide in tien jaar tijd van 10.000 naar 45.000 inwoners; Middelburg telde 60% Vlamingen; Amsterdam en Antwerpen fungeerden als communicerende vaten. Amsterdam moest zijn middeleeuwse wallen slechten voor de uitbouw van zijn grachtengordel, om vooral Vlamingen te kunnen herbergen.

‘Soms denk ik: als de strijd tegen Spanje in onze gewesten tachtig lange jaren heeft geduurd; als vooral de Schelde voor Vlaanderen gesloten moest blijven; als Antwerpen klein gehouden moest worden; als aan katholieken in het Noorden niet die vrijheid gegeven mocht worden, dan zou zulk een houding wel eens ingegeven hebben kunnen zijn door gevoelens van frustraties van Vlaamse emigranten naar het Noorden. Gevolg daarvan: zich afzetten tegen het land van herkomst, dat kleinéren in allerlei opzicht.

‘Hoe meer er onderzocht wordt ten aanzien van de aanwezigheid van Vlamingen in Zeeland, Holland, enz., des te meer moet je vaststellen, dat Vlamingen de haviken van het Noorden zijn geweest, de Hollanders - mirabile dictu - de duiven.

‘In feite heeft de vrijheidsstrijd Noord en Zuid van elkaar vervreemd. Toen Frederik Hendrik in 1635 probeerde om - in zijn vaders voetspoor - de Spaanse Nederlanden voor zich te winnen, rekende hij op de afkeer in het Zuiden tegen Spanje; ten onrechte. De Contra-reformatie had haar werk gedaan.

‘Toen de vrijheidsstrijd beëindigd werd in 1648 bij de Vrede van Munster werd er in feite een ijzeren gordijn neergelaten langs een strategische frontlijn. De vervreemding kon daardoor de volgende 150 jaar alleen maar voortwoekeren. Er was tussen Noord en Zuid een niemandsland geschapen; bepaald niet uitnodigend tot contact; dat gebied werd Noord-Brabant genoemd. Diest kon zich niet langer oriënteren op Breda; Bergen op Zoom niet langer op Antwerpen. Vervreemding groeide daardoor ook in het gedrag van mensen en vooral wat een mens tot medemens maakt: in het taalgebruik.

‘Kortom: de periode die in 1648 begon, werd een tijdperk waarin de Zuidelijke Nederlanden voor het Noorden amper bestonden. Een houding van hooghartige onverschilligheid die met vertraagd effect nog lang zou doorwerken. Het zijn die 150 jaren, waarin Vlaamse ‘ijveraars’ in het Noorden alles op alles hebben gezet om de Noord-Nederlandse Republiek te maken tot een politieke Europese en wereldmacht. In dat kader vormden de Zuidelijke Nederlanden voor het machtige Noorden niet veel meer dan een bufferstaat tegen het andere in nationalisme krachtig groei-

[p. 13]

ende land, Frankrijk. Het is overigens de Zuid-Nederlandse aanwezigheid in het Noorden geweest, die de Republiek groot gemaakt heeft.’

Toen aan het einde van de achttiende eeuw de ideeën van de Franse revolutie over Europa golfden, bleken Noord en Zuid zich eveneens niet te kunnen vinden: 150 jaar ontkennen van de Zuidelijke Nederlanden hadden hun werk gedaan zodat van een gezamenlijk verzet tegen de hegemonie van keizer Napoleon over Europa geen sprake kon zijn.

‘In beide deelgebieden van de Nederlanden was er een opstand tegen het fungerend gezag. In de Zuidelijke Nederlanden betekende dit: verzet tegen het volksvreemde Oostenrijk. In 1779 haalde Jozef II een streep door de Blijde Inkomsten; reactie: de Brabantse Omwenteling. In de Noord-Nederlandse Republiek kanaliseerde zich de vrijheidsdrang via de patriottenbeweging tegen Oranje en de regentenkliek. In het Noorden is het de tijd van de Bataafse Omwenteling. Omwenteling dus aan beide zijden van de grens. Dat lijkt dan ook het enig gemeenschappelijks. De Bataafse omwenteling is er een van een kleine invloedrijke groep intellectuelen, die zich modieus richtten op Frankrijk. De Brabantse omwenteling is veel meer een sociale revolutie. De taal van de Bataafse omwenteling was het Frans; de taal van de Brabantse het Nederlands. De spreekbuis van de Brabantse revolte, Hein van der Noot, spiegelde zich aan de opstand van de Geuzen; hij zocht contact met het Huis van Oranje.’

Onder de bezetting van keizer Napoleon was er ook maar amper sprake van een gezamenlijke actie.

‘De Franse inlijving begon in de Zuidelijke Nederlanden in feite reeds in 1793. In Nederland ‘pas’ in 1810. Dat verschil van bijna 20 jaren betekende twintig jaar van bewuste en systematische verfransing van Vlaanderen. Ze paste geheel in de Franse staatsfilosofie: de verfransingspolitiek, één staat, één taal. In Nederland is er - cultureel gezien - geen principiële afkeer geweest tegen die Franse présence.

‘Kortom: zuchtend onder het Franse juk, maar niet uit nood tot elkaar gedreven. Zo verschillend was de reactie, dat het echte samengaan van Zuid en Noord in het ongedeelde Koninkrijk van Willem I (1815-1830) bij voorbaat moest mislukken.’

Het smeden van de Nederlanden tot één geheel was voor Willem I ‘de mooiste droom, die ik ooit gedroomd heb’. Echter waren volgens Kees Middelhoff de voorwaarden niet aanwezig voor een diepgewortelde versmelting.

‘Noord-Nederland bevrijdde zichzelf van de Fransen, 1813; de Zuidelijke Nederlanden werden bevrijd door de geallieerden van toen. Het Noorden had derhalve recht van mee-spreken tijdens het verdeel- en heerscongres van 1815 in Wenen. Daar werd over het Zuiden gesproken en beslist.

‘De twee leefgemeenschappen waren derhalve in 's konings ogen ‘kinderen, te lang aan elkaar onttrokken’. De Zuidelijke Nederlanden werden in de ogen van de kersverse koning gevormd door ‘gewesten, die van de vroegste eeuwen af, onzer geschiedenis deelachtig zijn’. Onzer geschiedenis; dit laatste is geen koninklijke verspreking geweest! Ten diepste zag - ook - Willem het nu ongedeelde koninkrijk als de ‘voortzetting van de Republiek, met toevoeging van gewesten’. Van meet af aan lag een Holland-centrische visie aan de basis van het nieuwe koninkrijk.

‘Willems taaldwang - één staat, één taal, dan wordt het ook wel één volk - riep verzet op; ook in Vlaanderen, waar men in de vernederlandsing te veel de ‘Hollandse ziekte’ meende te moeten onderkennen. Ten onrechte.

‘Ik durf de stelling aan, dat juist Willems goede bedoelingen averechts hebben gewerkt.

‘Overigens in het Noorden was de publieke opinie deze dat Willem het Zuiden voortrok. Overdrijf ik als ik stel, dat juist door de poging om tot echte eenheid te komen de twee leefgemeenschappen (verder) uiteengedreven werden? Het is duidelijk, dat de kloof tussen Noord en Zuid, na 1830 alleen maar groter kon worden’.

1830-1839 waren de jaren van frustratie. Typisch hiervoor is dat België in zijn volkslied de Oranjehaat in woorden vastlegde.

Enkel de Vlaamse letterkundigen hadden kunnen profiteren van de periode van het Verenigd Koninkrijk. Zelfs na 1830 bleven zij vaak nog contact zoeken met het Noorden. Hun voorman bij uitstek was Jan-Frans Willems, adjunct-archivaris van Antwerpen.

‘Kreeg die beweging aandacht in het Noorden, die zij nodig had? Niet bij de ‘verlichte’ Bakhuizen van den Brink: ‘Vlamingen zouden er beter aan doen minder op de Fransen te smalen’; niet bij de regentesk-hautaine Van Lennep: ‘de enige man die in België kan lezen is de Waal’.

Onder invloed van de Romantiek werden enkele initiatieven genomen waarbij Noord en Zuid gezamenlijk naar die ene bron van de Nederlandse cultuur gingen zoeken waardoor de belangstelling zo werd aangewakkerd, dat deze leidde tot de zogenaamde Taal- en Letterkunde Congressen.

‘Een der eerste vragen - naar Duits voorbeeld -

[p. 14]

was de vraag om het vastleggen van onze gemeenschappelijke woordenschat in een Groot-Nederlands Woordenboek. Wilde men dat alfabetisch-lexicografisch inrichten, dan diende er een vaste afspraak gemaakt te worden voor een spelling.’

Het was de Kortrijkzaan Ferdinand Snellaert (die in Utrecht medicijnen had gestudeerd en zich later als arts in Gent kwam vestigen) die het eerste Taal- en Letterkunde Congres in 1849 te Gent organiseerde. Maar al snel werd duidelijk dat er grote tegenstellingen bestonden tussen Noord en Zuid:

‘Het verschil in staats denken in Nederland, tegenover het meer volks denken in het Zuiden; te beginnen met studie te maken van de middeleeuwen, de Vlamingen, of - de Nederlanders -: de letterkunde begint bij Hooft en Huygens; de Vlamingen wilden de taalcongressen politiseren terwijl de Nederlanders graag zouden zien dat heel België vernederlandst werd, maar ‘wij kunnen daar niet aan mede werken’. Nederlanders waren bang hun vingers te branden aan het Vlaams probleem; in 1852 pleitten de Vlamingen al voor een Taalverbond; de gedachte daaraan werd door Nederland pas in 1980 vertaald in een Taalunie.’

Onder de dreiging van een Frans-Duitse oorlog was er in een eerste fase enige toenadering tussen België en Nederland. Met name het gevaar dat ‘von Bismarck en Napoleon III hadden voorgesteld, dat Frankrijk België en Pruisen Holland zou nemen’, dreven de beide landen naar elkaar toe. Gevolg: officiële staatsbezoeken, schrapping van de anti-Oranjeregel in het Belgisch Volkslied, afkoop van de Scheldetol. De Luxemburgse kwestie in 1867 deed echter opnieuw de aangehaalde banden springen, en bij het uitbreken van de Frans-Duitse oorlog was er van een gezamenlijke houding geen sprake meer: Vlaanderen juichte om de Franse nederlaag en Nederland vreesde Bismarcks annexionistisch streven om Nederland in te palmen.

‘Door het verloop van de Frans-Duitse oorlog zijn ook Vlaanderen en Nederland verder van elkaar verwijderd. De contacten die er zijn, worden gefrustreerd door het verschil in visie op het begrip ‘natie’, de ethnische natie, respectievelijk de staatkundig bepaalde natie. In feite sluit Nederland zich meer en meer af voor de Vlaamse kwestie. Het wordt de periode van schier hooghartige onverschilligheid.

‘Er is in die tijd nog een punt dat de toenadering tot elkaar bemoeilijkt heeft: de Vaderlandse Geschiedenis. Dit ‘vak’ dankt zijn eng bestaan aan de glorietijd van het negentiende eeuwse nationalisme; het wilde vaak een historische rechtvaardiging van dat nationalisme zijn. Op scholen werd vanaf midden vorige eeuw aan Nederlanders geleerd dat hun Vaderlandse geschiedenis eerst goed begon bij de tachtigjarige oorlog, en men verzweeg de Zuid-Nederlandse voor-geschiedenis. In België ging - wat later - Henri Pirenne in zijn Histoire de Belgique ‘bewijzen’ dat Vlaanderen en Wallonië van meet af aan bij elkaar hebben gehoord. Eerst prof. Pieter Geyl zou de enghollandse geschiedbeschouwing doorbreken. Maar toen deze eminente geleerde - kritische voorstander van de heel-Nederlandse gedachte - in 1935 benoemd moest worden tot hoogleraar geschiedenis aan de Rijksuniversiteit van Utrecht, aarzelde Koningin Wilhelmina het betreffende Koninklijke Besluit te tekenen: ‘Krijgen we dan geen oorlog met België?’. Letterlijk, Geyl, enkele jaren voor zijn dood.’

Toen in 1914 de eerste wereldoorlog uitbrak werd België door de Duitsers overrompeld en grotendeels bezet tot 1918. Een en ander was aanleiding voor zo'n miljoen Belgen om in Nederland heil te gaan zoeken. Aldaar werden ze gastvrij onthaald. Toch werd ook dit - vier jaar lang zoveel Vlamingen in de Nederlandse gemeenschap - geen basis voor een vlotte integratie. ‘Bij de Vredesonderhandelingen, 1919, was België eisende partij; niet alleen maakte het daar in Versailles aanspraak op het sinds 1815 bij Pruisen behorende Eupen-Malmédy; België eiste - overigens tot ergernis van President Wilson - ook de Nederlandse helft van Limburg op - denk aan de boedelscheiding van 1839 - en een verbetering van het Statuut van de Schelde en het Kanaal Gent-Terneuzen. Frustratie alom in Nederland; ‘ondankbare Belgen’! Deze zou lang gaan doorwerken.

‘Toch hebben dwars door die politiek na-oorlogse gevoelens van teleurstelling een aantal (voornamelijk) intellectuelen geprobeerd om de Groot-Nederlandse gedachte weer op te nemen. Die gedachte had toen in Vlaanderen andere wortels, dan in Nederland. Maar niettemin doet Nederland er beter aan voor die teleurstelling bij zich zelf te rade te gaan. Indien Nederland zich in de negentiende eeuw wél diepgaand had geïnteresseerd voor de Vlaamse kwestie, dan had Vlaanderen de steun gevonden in Nederland, die enkelen nu elders gingen zoeken.

‘Waarom in het kader van Uw herdenken van de Pacificatie dit blootleggen van de wortels, die de illustratie zijn van een elkaar niet-verstaan en wel op die ogenblikken in het verleden, die zouden kunnen doen veronderstellen, dat de twee gemeenschappen elkaar juist gevonden zouden hebben ‘alsof sy eene provincie waren’, om nogmaals een motto aan te houden van Willem van Oranje uit de Pacificatietijd? Ik denk, dat het voor ieder die zich blijft bezig houden met integratie van Noord en Zuid, goed is niet uit te gaan

[p. 15]

van een romantisch eenheidsidee, evenmin van een eng-Randstad-provincialisme, dat geen integratie maar assimilatie kent.

‘We leven in een Europa dat naar eenwording haakt; eens moet die er komen. In dat te vormen Europa wonen twintig miljoen Nederlands sprekenden. Die moeten in dat komende Europa hun gezamenlijke cultuur niet zozeer veilig stellen - dat is een te defensieve houding - ze moeten die cultuur gezamenlijk inbrengen als een Europa verrijkend gegeven. De taal, die we gezamenlijk spreken mag in principe dezelfde zijn, de cultuur waarin zij wortelt is een veelzijdige.

‘Het ijzeren gordijn heeft in het verleden er toe bijgedragen, dat we onze eigenheid, die er - gelet op mijn verhaal - kennelijk van meet af aan geweest is binnen het geheel van ons gezamenlijk cultuurpatroon, teveel hebben geaccentueerd, hebben moeten overaccentueren. Wij zijn daardoor vergeten dat we elkanders complement zijn. We hebben elkaar niet bevrucht, hetgeen ons beiden ten goede zou zijn gekomen. We hebben elkaar nodig; de historisch gewortelde haat-liefde verhouding geeft aan dat we niet buiten elkander kunnen.’

Om het mis-verstaan van elkaar te doorbreken, is het nodig, aldus Middelhoff, om in verdraagzaamheid naar elkaar te luisteren en vandaar uit te handelen. Maar, voegt hij er onmiddellijk aan toe: ‘Al schrijvende is het mij toen duidelijk geworden, dat elk ongeduld misplaatst is, daar waar het gaat om, wat nu heet culturele integratie, want de redenen daartoe wortelen diep in ons beider verleden’.

W. CONINX

De integrale tekst van de pacificatielezing ‘Vrede door gerechtigheid’ die prof. em. dr. E. Schillebeeckx gehouden heeft in 1983 werd onlangs in brochurevorm uitgegeven. De brochure kost 150 Bfr./fl. 9,- en is te bestellen opp het secretariaat van de v.z.w. Pacificatielezingen te Gent: B. Spaelaan 12, 9000 Gent (tel.: [phone]).
De tekst van de lezing van K. Middelhoff zal eveneens in brochurevorm worden uitgegeven.