Neerlandia. Jaargang 88

[p. 215]

De Leeuw in de Lage Landen
Over de Nederlandse leeuw en nog wat andere zaken

In Nederland komen buiten dierentuinen en circussen geen leeuwen voor, en in historische tijden hebben ze dat ook niet gedaan. Toch is de leeuw als nationaal symbool hier goed bekend. Het Nederlandse wapen, maar ook de wapens van de provincies Noord- en Zuid-Holland, Zeeland, Overijssel, Limburg, Noord-Brabant, Gelderland, Utrecht hebben een of meer, hele of halve halve klimmende, - en Friesland heeft dan twee gaande - leeuwen. Ook in België komt de leeuw veelvuldig voor, en de Vlamingen bezingen hem in hun lied ‘Zij zullen hem niet temmen, Den fieren Vlaamschen leeuw... Zoo lang de leeuw kan klauwen, Zoo lang hij tanden heeft’.

Dat is trouwens nog eens iets anders dan de Nederlanders die er slechts toe oproepen de Leeuw niet in z'n hempie te laten staan, omdat de Leeuw op voetbalschoenen de hele wereld aan kan...

Maar waar komt die leeuw nu vandaan? De Lage Landen zijn natuurlijk niet de enige streek in Europa waar de leeuw in het nationale wapen voorkomt. Ook Noorwegen, Finland en Tsjechoslowakije voeren de leeuw in hun wapen, evenals een land als Denemarken, dat er overigens een hele dierentuin op na houdt, met draken, paarden en beren. Deze lijst is trouwens niet uitputtend, maar het zijn allemaal wel koude landen, waar de leeuw niet goed zou gedijen als hij er echt moest leven. Wat dat betreft zijn de adelaars uit het Duitse, Poolse, of de oude keizerlijke Russische en Oostenrijkse wapens wat beter af.

Voor de tweede wereldoorlog heeft een beweging bestaan, die meende dat alle landen die een leeuw in hun wapen voerden - waaronder ook Groot-Brittannië en met name Schotland - afstamden van de verdwenen tien stammen van Israël, die immers na de val van Samaria in 723 vóór Christus in de Assyrische ballingschap waren gevoerd. Ooit bezat ik een boekje getiteld ‘Waar bleven de tien stammen Israëls’ waarin dit alles werd uiteengezet, maar zoals zo veel mooie dingen is dat in de loop der tijden verdwenen. Erg wetenschappelijk was het trouwens allemaal niet. Wel brengt het ons een beetje nader tot de herkomst van de leeuw.

De leeuw is namelijk het persoonlijk teken van koning David, en - wellicht daarvan afgeleid - het teken van Juda. ‘De onoverwinnelijke leeuw van Juda’ was nog een van de titels van de Negus van Abessinië (Ethiopië). Maar nog eerder was het in het Midden-Oosten het stamteken van de Chaldeërs en in de oudheid ook het zonnedier. De held Agamemnon voerde volgens Homerus een leeuw in zijn schild.

Dat is alles goed en wel, maar in die landen - met inbegrip van het oude Griekenland - kwam de leeuw in het wild voor en de bewoners konden een, begrijpelijk, ontzag voor de grote kat hebben. In onze koude streken waren het everzwijnen en de beer de voornaamste roofdieren. Het everzwijn, de ‘ridder van het woud’, was hier gewijd aan de zonnegod Freyr. Het is dus niet vreemd dat deze beide dieren, net zoals de adelaar, in het wapenschild terecht kwamen. Maar dan die leeuw? Dat de eerste christenen voor de leeuwen werden geworpen zal hem nauwelijks dierbaarder hebben gemaakt, en dat de Romeinse legioenen naast de afbeelding van de adelaar ook die van de leeuw wel meevoerden kan ook moeilijk de verklaring zijn. Laten we daarom eens kijken wanneer de leeuw in Nederland opduikt - in het wapen dan, niet in het echt.

De oudste leeuw in de Nederlanden is die van Brabant. Deze komt reeds voor in de twaalfde eeuw, in elk geval vóór 1163. Het was (en is) een gouden leeuw op een zwart veld. Zoals een middeleeuws dichter schreef over hertog Jan 1 van Brabant in de slag van Woeringen (1288):

‘Al dat die hertoge hadde an
Wapenroc, helm ende britsieren
Dat hadde' al tekenen van sine banieren
Als te rechte hebben soude:
Van sabele, metten leeuwe van goude’.

(Sabel is de heraldische term voor zwart.)

Wapen van Holland met helm, helmteken en dekkleden.

De Vlaamse leeuw treffen we het eerst aan in 1163, de Hollandse in 1198 en de Gelderse en Limburgse niet vroeger dan de eerste helft van de twaalfde eeuw. De eerste Hollandse graaf met de leeuw op zijn wapen, zoals we uit de zegels van de graven kunnen afleiden, was Dirk VII. Daarna is die leeuw niet meer weg te denken. In de rijmkroniek worden bij graaf

[p. 216]

Willem IV die in 1345 bij Stavoren sneuvelt, de kleuren aangegeven:

‘Van golde was syn wapencleyt
Mit vier lewen gequarteleert
Twe van zabel ende twe van kele’.

(Keel is de heraldische term voor rood).

Hier hebben we dus meer dan één leeuw, maar die andere twee waren van Henegouwen, waar Willem ook graaf van was. Later weet men niet meer waar die leeuw vandaan komt, en dan maakt men er helemaal een mooie legende van. De leeuw zou het koninklijk wapen van het oude Troje zijn geweest. De Frankische koningen uit het geslacht der Merovingers zouden afstammelingen zijn geweest van de koningen van Troje, die in goud een leeuw van rood voerden. De Merovingers werden later afgezet, maar een tak bleef hertog van Aquitanië en een jongere zoon daarvan, Diederik of Dirk geheten, zou door keizer Karel de Kale met het graafschap Holland zijn beleend:

‘Een leeuw van keel te voeren plaghen
in 't velt van Ghulden, Trojaansch geslacht,
Dus heeft deze Dyderick (hoort mijn gewaghen)
Met hem dit wapen in Holland gebracht’.

Van dit verhaal klopt zo ongeveer niets, behalve dan dat het Hollandse wapen een rode leeuw op een goud veld was. Er is ook nog een ander verhaal. In 1178 zouden de Nederlandse vorsten tijdens een kruistocht in plaats van hun oorspronkelijke wapentekens leeuwen van verschillende kleuren hebben aangenomen. Daarbij sloten ze dan aan bij die leeuw van Juda waarover wij hierboven spraken. Dat de leeuw al eerder in de Nederlanden voorkwam dan het genoemde jaar hoeft niet te hinderen; ook aan eerdere kruistochten namen vorsten uit de Nederlanden deel, waaronder

Wapen van Holland met provinciekroon en de spreuk ‘Vigilate Deo confidentes’.

Het in 1815 vastgestelde koninklijke en Nederlandse wapen.

de uit de schoolboekjes beroemd geworden Godfried van Bouillon.

Hoe het ook zij, de leeuw raakt in de Nederlanden goed ingeburgerd; alleen Groningen, dat de rijksadelaar in zijn wapen krijgt en Drente, met als wapen het zegel van het klooster ‘Maria ten Kampen’, blijven leeuwloos. Maar toch is van al deze Hollandse, Gelderse, Brabantse of Limburgse leeuwen in het Nederlandse wapen niets terug te vinden, of het moeten de pijlen en het zwaard zijn. Hoe zit dat nu?

Op 10 juli 1907 bepaalde koningin Wilhelmina dat ‘Het wapen, dat door het Koninkrijk der Nederlanden, zoowel als door Ons en Onze opvolgers, Koningen der Nederlanden, zal worden gevoerd, is: in azuur, bezaaid met staande blokjes van goud, een klimmende rechtsgewende leeuw van goud, gekroond met eene kroon van drie bladen en twee parelpunten van hetzelfde, getongd en genageld van keel, in den rechtervoorklauw opgeheven houdende in schuin-linkschen stand een ontbloot Romeinsch zwaard van zilver, met gevest van goud, en in den linker een bundel van zeven pijlen van zilver, met punten van goud, de punten omhoog, en de pijlen te zamen gebonden met een lint van goud’^(*)

Of - in gewoon Nederlands - een gouden leeuw op een blauw veld met zilveren zwaard en pijlen. Daaronder komt dan het devies ‘Je maintiendrai’ en zo

(*) Staatsblad No. 181, ‘Besluit van den 10den Juli 1907, houdende nadere vaststelling van het wapen van het Koninkrijk der Nederlanden, alsmede van andere leden van het Koninklijk Huis’.

[p. 217]

kennen we allemaal het Nederlandse wapen. Maar zo is het pas sinds 1815.

Als we bedenken hoeveel van de zeventien Verenigde Nederlanden een leeuw in hun wapen voerden (behalve de reeds genoemde ook nog Luxemburg en Namen), dan is het niet vreemd dat de Staten-Generaal voor hun zegel een klimmende leeuw kozen. Dat was in 1578, toen Noord en Zuid nog bij elkaar waren en het dier heeft dan ook zeventien pijlen in de klauw, met daarom heen een lint met het woord ‘Concordia’. In de andere klauw is een zwaard beland; beide zijn attributen die de leeuwen van de provincies niet hebben. Op de leeuwenkop is tenslotte een kroon gezet, maar in de loop der geschiedenis is met name met die kroon nogal gesold - in de tijd van de Bataafse Republiek is er zelfs een hoed voor in de plaats gekomen! De pijlen zijn nog het meest interessant, want die bewijzen dat men in die tijd zijn klassieken goed had gelezen. Scilurius, koning der Scythen, zou op zijn sterfbed zijn 80 zonen een bundel pijlen hebben gegeven, met het verzoek ze samen door te breken. Dat lukte uiteraard niet, waarop de koning de bundel losmaakte en de pijlen een voor een brak. Zo - aldus de legende - wilde hij duidelijk maken dat men samen onoverwinnelijk, maar afzonderlijk zwak was. Zeventien pijlen stelden - zo staat het in het besluit van de Staten-Generaal - de zeventien provincies voor. Daaraan moet overigens geen al te grote waarde worden gehecht, want niemand weet precies welke gebieden daarmee bedoeld werden. Zeventien werd in die tijd ook gebruikt om een onoverzichtelijke veelheid aan te geven. Trouwens, het grootzegel met de zeventien pijlen bleef later ook in de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden in gebruik,

Statenzegel der 17 Verenigde Nederlanden.

en pogingen om een nieuw zegel met zeven pijlen te laten maken zijn - ondanks een besluit daartoe in 1662 - op niets uitgelopen. Wél hebben kleinere zegels bestaan met zeven, maar ook met zes en vijf pijlen. Dat in het huidige Nederlandse wapen zeven pijlen zitten is dan ook meer terug te voeren op zeven als heilig getal.

Op een zegel kan je geen kleuren zien, en dat is wel makkelijk, want nu konden de provincies er ook niet over twisten. Op het wapen is dat anders, en aan het begin van de tachtigjarige-oorlog nam men gemakshalve de Hollandse kleuren, de rode leeuw op een goud veld met blauwe tong, zwaard en pijlen. Zolang Holland (en Zeeland) practisch in hun eentje de strijd tegen de Spanjaarden voerden was dat geen probleem, maar later vonden de andere provincies dat toch niet zo prettig. Omstreeks 1662 is daarom het wapen veranderd, de leeuw werd van goud, het veld werd rood en de pijlen werden geel met blauwe punten. Zo bleef het tot het eind van de republiek. Daarna legde de leeuw tijdelijk het loodje om plaats te maken voor de Vrijheidsmaagd, die voor ons verhaal minder ter zake doet, ook al kreeg ze een leeuw aan haar voeten. Koning Lodewijk Napoleon combineerde de Nederlandse Leeuw met de Franse keizerlijke Adelaar, maar kort daarop werd Nederland bij Frankrijk ingelijfd en had de Adelaar - zij het tijdelijk - de strijd in zijn voordeel beslecht.

In 1813 werd Nederlands onafhankelijkheid hersteld en de zoon van de laatste stadhouder werd Souverein Vorst der Nederlanden. Hij bepaalde, geheel souve-

[p. 218]

rein, een nieuw wapen, waarin naast de oude Statenleeuw ook de wapens van Oranje, Châlons en Genève voorkwamen met als hartschild op het geheel het wapen van Nassau - alweer een leeuw. Dit wapen is maar heel kort gebruikt, en een van de zeldzame plaatsen waar het werd aangebracht was de Oranje-Nassau kazerne in Amsterdam.

Want op het Congres te Wenen werd de souvereine vorst tot koning der Nederlanden verklaard en de nieuwe koning Willem I bepaalde ruim een maand later dat ‘Het wapen van het Koninkrijk der Nederlanden, zoowel als dat van Ons en onze Successeuren, Koningen der Nederlanden, zal bestaan in Ons aangeboren Geslachtswapen van Nassau, zijnde een klimmende Leeuw van goud, getongd en gekeeld op een veld van Azur, bezaaid met gouden blokken, welk wapen wij alsnu vermeerderen door te bepalen, dat de Leeuw zal zijn gekroond met eene Koninklijke Kroon, en dat hij in den regter voorklauw een opgestoken zwaard houden zal, en in den linker een bundel pijlen met gouden punten, de punten omhoog en de pijlen met een gouden lint te zamen gebonden’.^(**)

Daar hebben we onze huidige Leeuw dan, want de wijzigingen van 1907 zijn van ondergeschikte aard. Het is dus de Nassause en niet de Nederlandse leeuw die in het Nederlandse wapen prijkt. Daarbij komt dat ook het oude devies ‘Eendragt Maeckt Magt’ werd vervangen door het devies ‘Je maintiendrai’.

Later is het devies ‘Eendragt Maeckt Magt’ (‘L'Union fait la force’) overgenomen in het wapen van het Koninkrijk België, dat daardoor bestaat uit de merkwaardige combinatie van het Brabantse wapen en de zinspreuk van de Verenigde Nederlanden waar juist die gewesten geen deel van uitmaakten! Ook het wapen van Transvaal verkondigt overigens dat eendracht macht maakt. In Nederland leefde deze spreuk slechts voort bij Van Gelder papier... De Nassause leeuw is trouwens ook een heel oude leeuw, want hij komt reeds vóór de twaalfde eeuw als zegel voor. Nederland is daarmee vrijwel uniek als een van de weinige landen waar dezelfde symbolen worden gebruikt voor Land en Vorstenhuis.

Ook al is de leeuw hier dus nooit inheems geweest, hij heeft zich hier goed thuis gevoeld. Want niet alleen in het rijkswapen, ook in de meeste provinciewapens komt hij voor. Niet ten onrechte schreef men in 1872 op een gedenkpenning ter gelegenheid van de driehonderd-jarige herdenking van de inname van Den Briel - waarmee onze onafhankelijkheid tenslotte begon -:

‘Het was de leeuw uit Juda's stam,
Die in Den Briel zijn intrek nam’.

Harm J. HAZEWINKEL

(**) Besluit van 24 augustus 1815 no. 71 (Staatsblad no. 46). Literatuur: T. van der Laars, Wapens, vlaggen en zegels van Nederland, Amsterdam z.j. (1913, 2e dr. 1930). Nederlandsche Heraldiek, Album l Provincie- en Gemeentewapens, uitgegeven door de N.V. Koffie Hag maatschappij, z.p. z.j. (1924). Jhr. dr. P.J. van Winter, De Zeven Provinciën, Haarlem 1954. H.M.W.J. Kits Nieuwenkamp, Encyclopedie van de Heraldiek, Amsterdam 1961.