Neerlandia. Jaargang 88

Een Jaarboek van grote informatieve waarde

Het zal nu een jaar of zeven geleden zijn dat men zich binnen de Vereniging Zannekin ging beraden over de wijze waarop meer bekendheid zou kunnen worden gegeven aan datgene wat nagestreefd werd. Nadat diverse mogelijkheden waren onderzocht, werd uiteindelijk gekozen voor het jaarlijks uitbrengen van een jaarboek.

Al spoedig werd ontdekt dat het nemen van een dergelijke beslissing erg gemakkelijk is, maar de verwerkelijking een andere zaak is; de totstandkoming van het eerste jaarboek (1977) droeg dan ook duidelijk aanwijsbare amateuristische kenmerken. Maar ook hier gold de regel dat er al doende bijgeleerd kan worden; daarvan leggen de jaarboeken, die op het eerste gevolgd zijn, getuigenis af.

Onlangs is het vijfde deel in deze reeks van de pers gekomen. Daarin wordt de opgaande lijn voortgezet. Deze opmerking heeft zowel betrekking op het peil van de bijdragen als op de steeds groter wordende kring van medewerkers. Heel belangrijk is dat zij voor een groot deel afkomstig zijn uit de gebieden waarover deze jaarboeken willen informeren, te weten de randgebieden van de Nederlanden.

Wiemann en Van Roosbroeck

Dit eerste lustrum-jaarboek opent met bijdragen van twee niet alleen hoogbejaarde maar ook hooggewaardeerde medewerkers. ‘Dat ik dit nog mag beleven op mijn leeftijd’ kreeg ik tijdens een gesprek met één van hen te horen. Hij drukte daarmee zijn waardering uit voor zowel de grensoverschrijdende activiteiten van de Vereniging Zannekin als de wijze waarop hij daarbij betrokken was geraakt; zijn gezichtsveld had er een nieuwe dimensie bij gekregen. Het eerste artikel is van de hand van Dr. Harm Wiemann uit Aurich in Oost-Friesland. Geboortig als hij is uit Bunde in het Rheiderland heeft hij altijd grote belangstelling gehad voor de geschiedenis van zijn gewest. Maar als gevolg van zijn vele beroepsverplichtingen (Regierungsschulrat) kon hij zich daarmee niet zó intensief bezighouden als hij wel wilde. Na zijn pensionering heeft hij zich tot het uiterste ingespannen de ‘achterstand’ in te lopen. In zijn functie van Landschaftsrat van de Ostfriesische Landschaft die belast werd met de leiding van de werkgroep ‘Wetenschap en literatuur’ kreeg hij daartoe volop de gelegenheid.

Tijdens een Zannekin-Ontmoetingsdag in het Gemeenschapscentrum Frenswegen bij Nordhorn in Bentheim kwam het gesprek op de belangrijke rol die de Emder drukkers gespeeld hebben in de begintijd van het verzet tegen de Spaanse overheersers. Voor Wiemann is dit de aanleiding geweest zich hierin te gaan verdiepen. Het resultaat van deze studie heeft hij ‘neergeslagen’ in het artikel ‘Emdense vluchtelingendrukkerijen en de Nederlanden’.

De tweede bijdrage is geschreven door de bekende Vlaamse historicus Dr. Rob. van Roosbroeck. Naar zijn mening is de Hanze niet alleen een economische belangengemeenschap geweest, maar heeft dit verbond ook grote betekenis gehad als ‘doorgeefluik’ tussen Noord-West-Duitsland en de Nederlanden (met name de Vlaamse gewesten). En dat in beide richtingen, zowel wat betreft het intermenselijke verkeer als dat van de uitwisseling van bouwstijl, taal en letterkunde.

Van zeer groot belang is de Hanze geweest voor de uitbreiding van de ‘Nije leer’. Het waren Hanzekooplieden die behalve hun koopwaar ook geschriften van Luther binnen de Vlaamse steden brachten. En ze konden dit betrekkelijk ongestoord doen, daar er op grond van het feit dat ze in eigen land bescherming genoten, moeilijk tegen kon worden opgetreden.

Bentheim en West-Munsterland

Bij het ordenen van de bijdragen heeft de eindredacteur het kaartje op de achterkaft op de voet gevolgd. Werd in beide vorige bijdragen de aandacht gevestigd op de sterke historische banden tussen de Noordwestduitse regio en de Zuidelijke Nederlanden, in de volgende staan Bentheim en het West-Munsterland centraal.

In de eerste schenkt Ward Corsmit aandacht aan de in 1820 te Zwolle verschenen ‘Geschiedenis van het Graafschap Bentheim’. Deze geschiedenis, die van de hand is van de toenmalige Wilsumse predikant W.F. Visch, voorzag blijkbaar in een grote behoefte; hij schrijft tenminste dat hij ervan overtuigd is, dat hij zijn landgenoten er ‘geenen onaangenamen dienst’ mee bewijst.

Dr. Schaars uit Doetichem heeft zich verdiept in de Westfaalse expansie in Oost-Nederland, zoals daar sprake van geweest is tussen 1200 en 1600. Na dit ‘verschijnsel’ eerst historisch in het juiste perspectief te hebben gezet, gaat hij het daarna taalkundig bekijken. Aan de hand van een aantal kenmerkende woorden komt hij tot de vaststelling dat hier in het verleden zeker sprake geweest is van een eigen ontwikkeling, die een verbondenheid over de grens heen tot gevolg gehad heeft, die (nog) op de dag van vandaag bestaat.

De derde bijdrage in dit kader is de tekst van de spreekbeurt, zoals die op de Ontmoetingsdag 1982 te Kalkar werd verzorgd door Dr. Leloux uit Oosterbeek. Hij had voor die gelegenheid zijn onderwerp toegespitst op de laatmiddeleeuwse boekenproductie in Oost-Nederland, de Nederrijn en Westfalen. Duidelijk toont hij in deze studie aan wat de grote betekenis is geweest van de Moderne Devotie, zowel voor de vermenigvuldiging als de uitwisseling van de boeken in de daareven genoemde gebieden, die toen nog niet van elkaar gescheiden waren door staatsgrenzen.

Uit het land tussen Maas en Rijn

Kon de vorige bijdrage in zekere zin beschouwd worden als een overgang naar het Nederrijnland, helemaal thuis in deze streek hoort de verhandeling van Dr. Wolfs uit Nijmegen. Hij schetst de verhouding tussen het middeleeuwse Kalkar en de Nederlanden. Het is juist die verhouding die zo dui-

[p. 173]

delijk aantoont hoe sterk dit gebied in die tijd gericht was op het westen. Kerkelijk behoorde deze stad tot het bisdom Utrecht; meerdere Nederlanders maakten dan ook deel uit van de geestelijkheid van de Nikolaikerk. En dan is er de geschiedenis van het Kalkarse Dominicanerklooster; die is één stuk weerspiegeling tussen de Nederlanden en het Nederrijnland.

De tweede bijdrage uit deze streek is van de hand van de stadsarchivaris van Erkelens, mevr. Micus. Als een Gelderse enclave lag dit stadje vroeger in het spanningsveld tussen Maas en Rijn. Behoorde het huidige stadsgebied aanvankelijk tot het Akense Mariastift (vanaf 966), later (vanaf 1118) kwam het onder het bestuur van de graven en hertogen van Gelre te staan. Dit duurde tot 1498; in dat jaar maakte de hertog van Gulik zich meester van de enclave. Er breekt dan een erg onrustige tijd aan, die pas eindigt in 1543 als Karel V het Gelderse onderwerpt aan zijn machtswil. Als deel van het voormalige Gelderse Overkwartier maakt het gebied voortaan deel uit van de Spaanse Nederlanden. Bij de Vrede van Utrecht (1713) gaat Erkelens opnieuw over naar Gulik, waardoor er definitief een eind komt aan de eeuwenoude band met de Nederlandse gewesten.

De Karolingische abdij van St.-Rikiers (793-798), naar een miniatuur uit de 11e eeuw.

Langs de zuidkant

De bijdrage uit het Walenland is van de hand van Dr. Viroux, de onvermoeibare ijveraar voor het behoud van het Waals. Als gevolg van de ligging van het gebied waar deze taal gesproken wordt, is er in het verleden sprake geweest van een sterke beinvloeding door het Nederlands. Vanuit het verleden trekt de schrijver dan een aantal lijnen om aan te geven waarlangs die beïnvloeding zich heeft voltrokken. Vervolgens stelt hij vast dat voor vandaag nauwelijks meer van dit verschijnsel gesproken kan worden; naar zijn mening hangt dit sterk samen zowel met de volledige vernederlandsing van het onderwijs in Vlaanderen als het verminderde aanzien van het Frans. Dit heeft er op zijn beurt toe bijgedragen dat men zich in Wallonië meer bewust is gaan worden van de eigen taal, die het steeds moeilijker gaat krijgen zich tegenover het Frans te handhaven. Met een uitvoerig overzicht over het gedrag van het Waals op het gebied van de klankleer sluit hij zijn bijdrage op overtuigende wijze af. Uitermate boeiend is de bijdrage van Cyriel Moeyaert uit leper. Hij doet een poging de sluier op te lichten die er ligt over de oudste Nederlandstalige teksten. Onderzoek heeft aan het licht gebracht dat de Oudnederlandse letterkunde ontstaan is en gebloeid heeft in de Zuidelijkste Nederlanden, diep in het huidige noorden van Frankrijk. Middelpunten waren de oude Frankische abdijen, zoals die van Sint Rikiers en Corbie. Hij komt dan ook tot de vaststelling dat een groot deel van de Oud-Germaanse letterkunde een Oudnederlands karakter draagt. Tot slot werpt hij de vraag op hoe het toch komt dat zoveel handboeken voor Nederlandse literatuurgeschiedenis niets vermelden over deze Oudnederlandse letterkunde.

De ‘zuidkant’ wordt afgerond met een viertal korte bijdragen, waarvan de eerste handelt over Maxence van der Meersch, één van de bekendste schrijvers uit het Franse Noorden. Naar de mening van Leo Camerlynck uit Ukkel heeft hij zijn liefde voor zijn geboortestreek nooit trachten te verbergen, integendeel, zij vormt heel wat keren het grondpatroon van zijn boeken.

De tweede is verzorgd door Ward Corsmit uit Borgerhout. Hij doet daarin ‘verslag’ van een reis die hij in 1952 heeft gemaakt naar Brachy, een dorp in het departement Haute Marne. Hij bracht toen een bezoek aan de daar naartoe verbannen Frans-Vlaamse voorman Jean-Marie Gantois.

De laatste twee bijdragen in dit kader zijn geschreven door de Frans-Vlamingen Walenne en Landry. Het zijn teksten die ze hebben uitgesproken op een In april 1982 te Seclin bij Rijsel gehouden colloquium van het ‘Institut Culturel Nordique’. Beiden hebben bij die gelegenheid onder woorden proberen te brengen wat onder het begrip ‘Nederlanden’ moest worden verstaan. Het grote belang van deze bijdragen is vooral gelegen in het feit dat het jonge mensen uit het noorden van Frankrijk zijn die zich hierover uitspreken.

Tot besluit

Gewoontegetrouw wordt ook deze aflevering afgesloten met een min of meer kroniekmatig verslag van diverse activiteiten die in het voorbije jaar hebben plaatsgevonden zowel in Frans-Vlaanderen als in het aan de Nederlanden grenzende gebied in Duitsland. Ook ontbreekt de rubriek ‘Boekbesprekingen’ niet; hierin wordt richting gegeven aan belangstellenden die zich breder willen informeren.

Met deze laatste opmerking is ook tegelijk het unieke karakter van deze reeks jaarboeken aangeduid. Immers het belangwekkende is vooral het sterk informatieve karakter. En die informatie heeft dan met name betrekking op de langs de rand van de Nederlanden liggende gebieden, waarover men in bijna geen andere publicatie iets onder ogen krijgt.

Marten HEIDA

N.a.v. Jaarboek Zannekin 1983 144 blz. - 450 fr. Uitg. Vereniging Zannekin Paddevijverstraat 2 8900 Ieper (Bankrek. 464-8220251-39)

f 25,-- Uitg. Stichting Zannekin Soesterbergsestraat 105 3768 EC Soest (Postrek. 3876953)