Neerlandia. Jaargang 88

Nederlandse literatuur in Duitse vertaling: een tentoonstelling in het Duitse Bocholt

In de stad Bocholt, ver buiten Duitsland bekend door zijn ‘Europa Institut’, werd op 16 maart j.l. in een der zalen van het moderne praktisch ingerichte stadhuis de tentoonstelling ‘Niederländische Literatur in deutscher Übersetzung ab 1900’ geopend. Burgemeester Bernhard Demming kon voor deze plechtigheid tot zijn vreugde enige tientallen belangstellenden, waaronder een vertegenwoordiger van o.a. Euregio, begroeten. Hij wees op de nauwe betrekkingen, die zijn stad met de Nederlanden, en met name met de Achterhoek, onderhield. Hierop berustte het door de Kulturdezernent dr. Jürgen Beckers genomen initiatief om via deze tentoonstelling bij zijn stadgenoten de interesse en het begrip voor de letterkunde van het buurland te vergroten. Na enige opwekkende woorden om de tentoonstelling te bezoeken nam ambassaderaad jhr. mr. F. Boreel het woord. Deze merkte op, dat het een tentoonstelling betrof van werken van uit de Nederlanden afkomstige auteurs. Hij maakte gewag van het feit, dat de term ‘Nederlanden’ in dit verband betrekking heeft niet alleen op de cultuur van het onder die naam bekend staande koninkrijk, maar ook op die van het nederlandstalige België, dat de Zuidnederlandse component van de Nederlandse cultuur levert. Om de culturele integratie van beide door een nationale grens gescheiden gemeenschappen tot stand te brengen zijn er tussen de regeringen van beide landen de z.g. taalunieaccoorden gesloten. Ze beogen met name de bevordering van de kennis en de bestudering van de gemeenschappelijke taal en de daarin geschreven literatuur alsmede de studie en de presentatie ervan in het buitenland. Hij wees erop dat hierdoor voor de eerste keer in het volkenrecht een supranationaal orgaan gecreëerd is, dat voor verschillende naties bindende gevolgen, o.a. op juridisch terrein, heeft. Het beleid ervan wordt bepaald door een ministercomité en een adviescollege van deskundigen; beide worden bijgestaan door een secretariaat, dat de administratieve taken op zich neemt. Zijn optreden hier moest dus gezien worden in het licht van deze accoorden, in het kader waarvan hij dus ook als vertegenwoordiger van zijn Belgische collega optrad. Voor hem maakte hij dan ook attent op de vertalingen in het Duits van de Belgische auteurs, die het Nederlands gebruiken om zich in taal te uiten. Daarna verzocht hij de aan de universiteit van Oldenburg voor Nederlands verbonden prof. dr. Bulhof een inleidend woord te willen spreken.

In een referaat belichtte deze enige aspekten van de Noordnederlandse literatuur van na de jongste wereldoorlog. Wat de tentoonstelling betreft constateerde hij, dat hij auteurs als Gerard Reve en Anne Frank, die in de literaire wereld van die tijd een voorname plaats innemen, in het overzicht gemist had. Datzelfde gold ook voor de wat oudere in de dertiger jaren actieve schrijvers als Menno ter Braak, E. du Perron en H. Marsman. Ter illustratie van de positie van de Noordnederlandse letteren op de Duitse boekenmarkt herinnerde hij aan een Duitse tv-uitzending, waarin vastgesteld werd dat het Nederlandse boek voor de Duitse consument een exotisch voorwerp is. In tegenstelling daarmee hadden de Noorse en Zweedse literaturen met schrijvers als Ibsen, Hamsun en Strindberg in Duitsland een vaste plaats verworven. En dit, terwijl de betrokken landen veel minder inwoners hebben. Zijn beschouwing over de Nederlandse literatuur van na de oorlog begon hij met erop te wijzen, dat men ze moest plaatsen binnen het historische kader, waaraan ze haar ontstaan te danken had. Opvallend was, dat deze zo nauw bij die van voor de oorlog aanknoopt,

[p. 171]

dat er nauwelijks van een breuk sprake is. Het werk van de wederopbouw van na de oorlog stond in het teken van de restauratie van dat wat er geweest was voor de oorlog. Deze werd als een obsessie ervaren, hij was de oorzaak van het verlies van al het goede van de tijd ervoor. Daarbij vergat men voor het gemak maar dat die tijd ook zijn problemen gekend had, waarvoor geen oplossingen te vinden waren. De na-oorlogse Nederlandse literatuur kende geen uitzichtloosheid, geen wanhoop, zoals behandeld in Borchert's ‘Draussen vor der Tür’. De hier behandelde problematiek kreeg in de Nederlandse literatuur een existentiële dimensie in de roman van Gerard Reve ‘De avonden’ (1947) en in het korte verhaal van Willem Frederik Hermans ‘Het behouden huis’ uit 1950. Duitsland en wat ermee en erdoor gebeurd was werd in zwart-wit kleuren afgeschilderd, het was er de oorzaak van, dat er aan de paradijselijke toestand van de jaren voor de oorlog een einde gekomen was. Dit schabloon werd in de jaren 50 doorbroken.

Zo zette Harry Mulisch in ‘Het stenen bruidsbed’, in het Duits ‘Das steinerne Brautbett’ uit 1960 zijn vraagtekens bij de luchtaanval op Dresden. De tot dan toe als onaantastbaar ervaren verzetsbeweging kreeg twijfels mee van de reeds genoemde W.F. Hermans in zijn werk ‘De donkere kamer van Damocles’ uit 1959, waarvan geen Duitse vertaling beschikbaar is. Dat de belangstelling voor de tweede wereldoorlog echter nog steeds niet getaand is blijkt uit het in 1982 van de ook reeds genoemde Mulisch verschenen ‘De aanslag’, waarin de rol van de verzetsbeweging niet bepaald heldhaftig voorgesteld wordt. Het geweldige succes van deze roman, waarvan ca. 250.000 exemplaren over de toonbank gingen, is mogelijk mede veroorzaakt door het feit, dat de Amsterdamse scène van de 60-er jaren, die zich nu in een grote belangstelling mag verheugen, beschreven wordt. Algemeen kan gesteld worden, dat de tweede wereldoorlog het referentiekader van een zeer groot deel van de moderne Noordnederlandse literatuur levert. Hierin treden steeds weer twee thema's op, namelijk de ondergang van het Nederlandse jodendom en de afrekening met het koloniale verleden. Hieraan wilde spreker bijzondere aandacht wijden. Als voorbeeld voor het eerste noemde hij het literaire korte verhaal van de historicus J. Presser, die zelf zijn vrouw in een concentratiekamp verloren heeft, met de naam ‘De nacht der Girondijnen’. Hier valt naast die van Marga Minco de naam van het joodse meisje Anne Frank, dat door haar dagboeknotities de aandacht van de hele wereld op zich vestigde. Mogelijk mede als gevolg van het succes van dit werkje, waarin een kind-slachtoffer vanuit zijn positie observeert en beschrijft, vinden we dit procédé in vele produkten van de Nederlandse na-oorlogse literatuur steeds weer terug. Als tweede noemde hij de thematiek die in de ‘koloniale literatuur’ aan bod komt. Het eerste voorbeeld hiervan, de ‘Max Havelaar’ van Multatuli dateert reeds uit de 19de eeuw, waarin het een wereldsucces werd. De koloniale heerser wordt hier niet als de onderdrukker voorgesteld, maar als de brenger van rechtvaardigheid in een inlandse wereld, waarin de onderdrukking van de inlandse bestuurder uitgaat. De superieure cultuur van de vreemdeling zal hier misstanden doen verdwijnen en een sociale orde op basis van onbaatzuchtigheid doen ontstaan. Het was voor het eerst dat koloniale mogendheden in de literatuur met een dergelijk probleem geconfronteerd werden. Een moderne variant van dit genre is de nostalgische terugblik, waarin voor politieke en sociale problemen nauwelijks plaats is. De koloniale ambtenaar leeft in Indië in een paradijs, als een god in Frankrijk. De oertekst ziet spreker in het in 1935 verschenen ‘Land van herkomst’ van E. du Perron, dat niet in een Duitse vertaling beschikbaar is.

Als na-oorlogse op- en navolgers noemde hij dan o.a. het werk van Maria Dermoût, die in het begin van de jaren 50 als 63-jarige debuteerde. Ze denkt met heimwee terug aan de tijd, toen het land nog onder Nederlands bestuur stond. Een verschil met de Duitse ‘Heimatvertriebenenliteratur’ vormt het feit, dat de laatste kleinburgerlijk is, terwijl de wereld van Dermoût en auteurs als Bep Vuyck, Ferguson e.a. kosmopolitisch van aard is. Verder beschrijven deze geraffineerde en gedetailleerde psychologische gebeurtenissen en ontwikkelingen, wat men in de genoemde Duitse literatuur niet vindt. Bekend van Dermoût is het in Duitse vertaling geheten ‘Die 10.000 Dinge’ uit 1958. Het werd ook in Amerika uitgegeven, waar het in dat jaar op de lijst met de 10 bestsellers van Time Magazine geplaatst werd. De laatste schrijver waarop de spreker in dit verband wilde attenderen is Albert Alberts. Geboren in 1911 was hij nog juist voor het uitbreken van de oorlog in Indië als bestuursambtenaar aangekomen. In een slotwoord releveerde prof. Bulhof het feit, dat de Noordnederlandse na-oorlogse literatuur zijn meest interessante kant heeft in de joodse en koloniale thematiek. Hierin wordt de ‘Mythos des Sündenfalls’ uitgebeeld en verwoord, die men ook elders wel aantreft, maar karakteristiek is voor de Nederlandse literatuur. Hij spoort de hoorders aan ze ‘vital und vielseitig wie sie ist,... ein klein wenig ernst zu nehmen’.

Na deze woorden begaven de toehoorders zich naar de hal van het stadhuis, waar burgemeester Bernhard Demming de tentoonstelling voor geopend verklaarde. Op een zestal staande borden van ca. 150 x 200 cm., die telkens rechts en links door twee smallere schuin geplaatste borden zijn ingesloten, worden in totaal 22 schrijvers voorgesteld, waarvan werk in het Duits vertaald is. Op de borden bevindt zich naast een foto van de schrijver en een vergroot tekstfragment in zijn handschrift een aantal biografische gegevens, begeleid door een uitvoerige commentaar over plaats en betekenis binnen het Nederlandse literaire bestel. Het geheel is geïllustreerd met fotomateriaal dat voor het leven of het werk van de betrokkenen belangrijk geacht wordt. In totaal worden een 73-tal uitgaven van Duitse vertalingen tentoongesteld. Onder de uitgevers vinden we bekende namen als Fischer Verlag en RoRoRo. De expositie onder de titel ‘Niederländische Literatur in deutscher Übersetzung ab 1900’ is, zoals het opschrift op een der borden luidt, samengesteld in opdracht van het Nederlandse Ministerie voor Cultuur en Maatschappelijk werk. Als redacteur treedt op Mark Salverda, als ontwerper Cees Drenth, als vertaler Siegfried Mrotzek. Het boekmateriaal is afkomstig uit het archief van het ‘Museum voor het Vlaamse cultuurleven’ in Antwerpen, uit de dépots van de ‘Dienst verspreide rijkscollecties’ in Den Haag en van 7 andere instellingen en particulieren. Het zou te ver voeren om alle behandelde auteurs en hun vertaalde werken op te sommen. We beperken ons tot enige willekeurige gekozen namen, zonder hiermee een waarde-oordeel te willen vellen. Van de Vlaamse auteurs noemen wij Jef Geeraerts en Hugo Claus. De eerstgenoemde is vertegenwoordigd door ‘Im Zeichen des Hengstes’ uit 1971, de tweede door ‘Die Verwunderung’ uit 1979. In het Duitsland na de eerste wereldoorlog is Felix Timmermans veel vertaald. Zijn ‘Pallieter’ de ‘sinnenfrohe flämische Kraftnatur’, heeft de beeldvorming omtrent de Vlaming in Duitsland sterk beïnvloed. Van de Nederlanders noemen we naast de reeds genoemden nog Mensje van Keulen en Si-

[p. 172]

mon Vestdijk. Van deze laatste wordt de karakterisering als ‘Teufelskünstler der schneller schreibt als Gott lesen kann’ aangehaald; zes van zijn romans zijn in het Duits vertaald. Theun de Vries is niet aan de greep van de actuele politiek ontkomen. Van hem werden in de jaren van 1947-1967 in totaal 17 werken vertaald, waarvan 5 in de Bondsrepubliek, en 14 in de Demokratische Republiek. Deze loyale marxist, die zich zelf gaarne een ‘socialistisch-realistische auteur’ noemt, protesteerde in 1968 tegen de onderdrukking van de Praagse lente door de Sowjets. Zijn vrijmoedigheid moest hij bekopen met verbanning uit de kring van zijn geestverwanten; de contacten met hem werden, nu hij ‘Klassenfeind’ geworden was, door de Oostbloklanden verbroken.

Tot zover ons verslag over een interessante presentatie van het Nederlandse culturele leven in Bocholt. Inhoud en vorm rechtvaardigen de verwachting, dat velen van de gelegenheid gebruik zullen maken om hun kennis over hun buurland aan te vullen.

Oosterbeek, 6 april 1984.

Dr. H.J. LELOUX