Neerlandia. Jaargang 88

[p. 166]

de nederlanden in de wereld

Groningen en Oost-Friesland: ontmoeting in het verleden

De banden tussen Noord-Nederland en Noord-Duitsland zijn op dit ogenblik niet erg sterk. Eerder dan in georganiseerd verband vinden de contacten plaats via enkelingen. Er bestaat wel een officieel samenwerkingsverband Ems-Dollard-regio, maar veel stelt dat niet voor, in elk geval veel minder dan in sommige aan elkaar grenzende gebieden elders, waar over en weer heel wat meer gepresteerd wordt. Incidentele contacten leidden wel tot enthousiaste ontboezemingen over samenwerking en over Europees denken, maar erg veel zoden aan de dijk zette dit niet. Op onderwijsgebied is er de laatste tijd aan de Duitse kant een kleine opleving te constateren: aan de universiteit van Oldenburg kan men sinds kort Nederlands studeren en sommige scholen en culturele centra organiseren cursussen Nederlands. Bestuurlijk ligt er nog een levensgroot en eeuwenoud probleem: waar loopt de grens tussen de twee landen in het Dollard-gebied en - in verband daarmee - hoe moet dat met de verdere economische ontsluiting en met de aanleg van nieuwe havens, in het bijzonder bij Emden?

Het is voor wie naar het verleden kijkt toch wel merkwaardig, dat juist in dit gebied de contacten zo gering zijn. Hoe stevig waren ze niet in het verleden, tot in het begin van deze eeuw toe. Sterk was de band ten tijde van de Republiek der Verenigde Nederlanden, waarbij deze in hoofdzaak de ‘schenkende partij’ was en Groningen in het noorden een cultureel uitstralingscentrum van meer dan regionale betekenis, ook voor de Duitse landen. Na die tijd, bij het ontstaan en het realiseren van het streven naar eenheid in Duitsland ten tijde van de Romantiek en de Franse Revolutie werd de situatie steeds meer omgekeerd. Er kwam daardoor een nieuwe, andersgeaarde verhouding tussen Nederland en Duitsland en ook tussen Noord-Nederland en de aangrenzende gebieden.

Bestuurlijke samenhang

Onder één bestuur hebben Noord-Nederland en Oost-Friesland bijna nooit gestaan. In de Middeleeuwen vormde de kleistrook langs de kust met de nauwelijks toegankelijke veengebieden daarachter het land van de ‘Friese vrijheid’ - vrijwel afgesloten van het binnenland. Een eenheid was dit gebied bepaald niet, diverse streken hadden hun eigen wetten en onderlinge twisten waren aan de orde van de dag. In de loop van de 14de eeuw gingen zich de nieuwe eenheden aftekenen, die wij nu nog kennen; de invloed van de stad Groningen, oorspronkelijk in Drenthe gelegen, gaat zich verplaatsen in de richting van de vruchtbaardere klei in het noorden en onder leiding van genoemde stad wordt de grondslag gelegd voor de huidige provincie. In Oost-Friesland, nog wat langer verdeeld door elkaar bestrijdende families, die op hun beurt gesteund resp. tegengewerkt werden door strijdende partijen buiten het gebied, die belang hadden bij wat daar met name in de zeehandel gebeurde, kwam een duidelijke eenheid na aanvaarding van de familie Cirksena als graven, in 1464 door keizer Frederik III als zodanig aangewezen. De twee gebieden maakten vanaf die tijd derhalve een eigen ontwikkeling door; ze kenden in het voortdurende strijdgewoel slechts kortstondige vereniging en vielen spoedig weer uit elkaar, definitief na 1536, toen (onder Karel van Gelre) Groningen Nederlands werd en Oost-Friesland Duits en onder het bestuur bleef van een inheems vorstenhuis. De staatkundige grens werd toen, in het genoemde jaar, getrokken, al zag men die in die tijd niet zo nauw en konden ook daarna, al was men natuurlijk dan uit elkaar gegaan, diverse betrekkingen blijven bestaan. Nog een keer is er sprake geweest van een bestuurlijke eenheid, nl. tijdens het Koninkrijk Holland onder Lodewijk Napoleon, waarbij Oost-Friesland in 1807 werd ingelijfd en ook tijdens de daaropvolgende inlijving bij het Franse keizerrijk bleef men Oost-Friesland beschouwen als een Hollands departement. Na de nederlaag van Napoleon, toen de grenzen in Europa opnieuw werden vastgesteld waren de stemmen om bij elkaar te blijven ech-

[p. 167]

ter zeer zwak. Oost-Friesland kwam bij het toen gevormde Koninkrijk Hannover, Groningen werd deel van het Koninkrijk der Nederlanden. De verschillen tussen beide landen werden daarna steeds groter: Groningen vernederlandste steeds meer, Oost-Friesland werd in toenemende mate Duits. Evenwel: ook na dit opnieuw uiteengaan op politiek-bestuurlijk gebied bleven de twee gebieden, die qua landschap en bevolking zo veel gelijkenis vertoonden, zich bewust van een sterke onderlinge band.

De taal

Tot ver in de Middeleeuwen werd in het oorspronkelijke Friese kleigebied, dus ook in Oost-Friesland en in de Groninger Ommelanden Fries gesproken. In de loop van de 14de en 15de eeuw verdween het Fries echter uit deze twee gebieden. Hoe dat gegaan is, daarover zijn tot op heden de wetenschappers, die zich met de taal van deze streken bezighouden, het niet eens. Het Fries kon zich uiteindelijk alleen in de Nederlandse provincie handhaven, in het Duitse Noord-Friesland (ten oosten van de Weser) en in enkele kleine enclaves ten zuiden van het huidige Oost-Friesland. In Groningen het eerst, in Oost-Friesland wat later werd het Nederduits de spreektaal; beide gingen behoren tot het Nedersaksische taalgebied, dat ook grote gebieden ten zuiden van Groningen en Oost-Friesland omvatte. De dialecten, die in Groningen en in Oost-Friesland gesproken werden, vertoonden grote gelijkenis; eeuwenlang heeft men elkaar aan weerskanten van de grens voortreffelijk kunnen verstaan.

Het Duitse eenheidsstreven na de Napoleontische tijd legde zeer de nadruk op eenheid in de taal. Begrijpelijk, want als staatkundige kracht ging de taal een steeds grotere rol spelen. Oost-Friesland werd meer en meer via een met opzet gevoerde taalpolitiek verduitst. Dit werd de aanzet tot een snelle beëindiging van de banden, die er nog bestonden. Desondanks gingen de contacten, nog het meest duidelijk op het gebied van de godsdienst, een tijdlang door.

De religie

De Republiek der Verenigde Nederlanden, eigenlijk een bond van staten, ontstond vooral uit ideeën over zelfbeschikking en betreffende de godsdienst. In de strijd om de (vrijheid van) godsdienst in de Nederlanden is Oost-Friesland, in het bijzonder de stad Emden, van zeer grote betekenis geweest. De Reformatie was er gebracht door predikers, die uit de Nederlanden kwamen. De vervolging daar zorgde er voor, dat een groot aantal calvinisten wegtrok en elders een toevlucht vond. Emden was voor deze bannelingen erg belangrijk; duizenden kwamen hier terecht en ze werden er des te gemakkelijker opgenomen, waar de taal niet of nauwelijks een barrière betekende en ze zich daardoor gemakkelijk in de kerkelijke gemeente van Emden konden invoegen. Ze kregen door hun aantal de overhand en beïnvloedden dus ook de kerktaal. Vooral in het derde kwart van de 16de eeuw had Oost-Friesland grote betekenis voor de Reformatie in de Nederlanden. Emden was het uitgeverscentrum, van waaruit veel gereformeerde lectuur Nederland in gezonden werd en was een tijd lang de zetel van de ‘moederkerk’. Hier werden de predikanten opgeleid. Emden was, tenslotte, het vergaderoord van een beroemde synode, van 4-13 oktober 1571, waar belangrijke besluiten genomen werden, die de kerkorde in Nederland nog lang bepaalden.

Predikanten, in Emden gevormd, hebben een grote rol gespeeld bij het in Nederland vaste voet krijgen van het calvinisme. Voor de noordelijke Nederlanden neemt daarbij de in Eelde geboren, in Groningen op school geweest zijnde en later aan diverse Duitse universiteiten gestudeerd hebbende Menso Alting (1541 -1612) een belangrijke plaats in. Menso Alting was dé predikant in Emden en van daaruit dé adviseur van bestuurders in de noordelijke Nederlanden bij de organisatie van de calvinistische kerk.

Nog belangrijker voor Groningen was een tweede predikant, de in Oost-Friesland geboren Ubbo Emmius, tevens rector van de Latijnse school in Norden. Hij verhuisde naar Groningen, werd daar opnieuw rector van de Latijnse school, die hij tot grote bloei bracht en bereidde de universiteit te Groningen voor - hij werd in 1614 de eerste Rector Magnificus. Hij bleef niet de enige Duitse hoogleraar; na hem kwamen er nog vele, in de 17de eeuw kwamen van de 52 Groninger professoren 27 uit Duitsland.

De 17de en 18de eeuw, de tijd dus, waarin van de Republiek zo'n grote intellectuele en culturele aantrekkingskracht uitging, kregen alle Nederlandse universiteiten ook een stroom van Duitse studenten te verwerken. Aan de universiteit van Leiden bijv. studeerden tussen 1575 en 1750 ongeveer 11.000 studenten uit Duitse landen. Die uit Oost-Friesland en het overige Noordduitse kustgebied gingen meestal naar Groningen, of naar de andere universiteit in het noorden van de Nederlanden, die te Franeker. In Groningen kwamen tussen 1615 en 1800 van alle studenten (11.000) 3000 uit dit gebied, dus 27% en in Franeker waren dat er tussen 1585 en 1811 2379 van de 14.000 studenten, of 17%. In cultureel opzicht stonden Oost-Friesland en Groningen elkaar zeer na, wat verder ook blijkt uit het feit, dat veel studenten

[p. 168]

niet naar hun geboorteland teruggingen, maar in de Nederlanden bleven, de meesten als predikant. Predikanten oefenden in de Nederlanden, verscheidene Duitse reizigers merkten dit op, grote invloed uit.

In Drenthe bijv. zijn tussen 1600 en 1650 in 24 gemeenten 36 predikanten beroepen, die van Duitse komaf waren en tussen 1750 en 1800 hebben nog altijd 13 Drentse gemeenten een uit Duitsland afkomstige predikant gehad. Van alle predikanten tussen 1600 en 1800 in Friesland waren 8% buitenlanders, voor het grootste deel afkomstig uit Oost-Friesland. Trouwens, ook in de Nederlanden geboren predikanten vonden gemakkelijk werk aan de overzijde van de grens. Het beroepen worden door een gemeente in het buurland was tot 1800 een normale zaak.

Pogingen, eerst van Pruisen, dat na 1748 Oost-Friesland in bezit kreeg, later van Hannover, in 1815, om aan het studeren in het buitenland een einde te maken, lukten voor wat het gereformeerde Oost-Friesland betreft maar moeilijk. In de gereformeerde kerken in Oost-Friesland bleef de predikant in het Nederlands preken. Kerk- en schooltaal bleef daar nog lang Nederlands. In de Franse tijd, toen Oost-Friesland een tijd bij het Koninkrijk hoorde, achtten de Nederlandse autoriteiten de invoering van een nieuw aan Nederland aangepast schoolsysteem zelfs gemakkelijk vanwege die eenheid van taal en godsdienst: de schoolboeken waren er in het Nederlands en zelfs later nog, in 1820, schreef een Duitse predikant een schoolboek in het Nederlands, bestemd voor de scholen in de Nedergraafschap Bentheim.

Tegen 1850 kwamen de laatste Oostfriese studenten naar Groningen om er te studeren, daarna werden de contacten steeds losser. Kerk- en schooltaal werden in Oost-Friesland (en in andere grensgebieden) steeds meer Duits.

Mobiliteit van de bevolking

De Republiek heeft op de Duitse grenslanden grote aantrekkingskracht uitgeoefend - als werkgebied en zelfs als plaats om er te gaan wonen. Dat ze hier kwamen werken is uit de vele verhalen over de ‘hannekemaaiers’, of hoe ze verder genoemd mogen worden, wel algemeen bekend. Ze verschenen in de turfstreken in het oosten van de Republiek. In Friesland en Holland bij de boeren om te werken in de oogsttijd, in de Hollandse havensteden om zich aan te monsteren op de schepen, en tenslotte meldden ze zich, met hun handel op de rug, bij de huisvrouwen om hun waren te slijten. De economisch sterke Republiek trok niet alleen velen aan, die hier tijdelijk kwamen werken, jaren achtereen soms, maar zorgde ook voor de vestiging van vele buitenlanders. De nauwe betrekkingen tussen noord-oost-Nederland en Nederduitsland gaven aanleiding tot het sluiten van vele huwelijken met personen aan gene zijde van de landsgrens, waar het echtpaar vervolgens zonder problemen bleef wonen. In Groningen trouwden veel Oost-Friezen en bleven er. In 1700 was ongeveer 21% en in 1775 circa 16% van de stad-Groninger trouwlustigen uit Duitsland afkomstig, vooral uit het aangrenzende Oost-Friesland. Onderzoek in de trouwboeken van Oostnederlandse grensplaatsen wees uit, dat daar in de 17de en 18de eeuw een aanzienlijk aantal huwelijkskandidaten van over de grens kwam, oplopend zelfs tot 50%

Omgekeerd vestigden zich in die tijd ook wel Nederlanders, predikanten en handelaren vooral, aan de andere kant van de grens. Burgerboeken van een aantal steden wijzen dit uit: in het Bentheimse Nordhorn kregen tussen 1700 en 1800 meer Nederlanders het burgerrecht, dan personen uit Duitse landen buiten de graafschap Bentheim. Telefoon- en adresboeken van de Oostfriese (en Bentheimse) plaatsen wijzen thans nog op de aantrekkingskracht die deze gebieden eens op Nederlanders hadden, terwijl vele familienamen van Oostnederlanders herinneringen bewaren aan hun herkomst van over de grens.

Deze vrij sterke mobiliteit over en weer is in de loop van de 19de eeuw vrijwel opgedroogd. Vrijwel, niet helemaal. Toen Duitsland economisch sterker werd ontstond er, bijvoorbeeld na de landbouwcrisis in de jaren 80 van de vorige eeuw, later in de crisistijd van de jaren 30 van deze eeuw een grote trek, waaraan juist grenslandbewoners deelnamen, naar Duitsland om dààr te gaan werken. Vlak voor de Tweede Wereldoorlog werden werklozen zelfs gedwongen in Duitsland hun brood te verdienen.

Die oorlog heeft wat nog restte van de band tussen Groningen en Oost-Friesland definitief verloren doen gaan. Toen werd de Groningers tegen hun zin een ideologisch systeem opgelegd, waaraan Oost-Friesland een niet onbelangrijke bijdrage heeft geleverd in de persoon van een daar vandaan komende ‘Beauftragte des Reichskommissars für die besetzten niederländischen Gebiete in der Provinz Groningen’. Het is de toen geslagen wonde, die het oude ideaal van de verbondenheid van de ‘Friese landen’ resulterend in intensieve contacten van vele eeuwen op economisch en cultureel gebied, helemaal naar de achtergrond dreef. En die waarschijnlijk de belangrijkste oorzaak ervan is, dat de banden op dit moment nog zo weinig sterk zijn.

dr. P. Th.F.M. BOEKHOLT