Neerlandia. Jaargang 88

[p. 153]

Het geloof van Willem van Oranje

De zestiende eeuw is een interessante tijd geweest. Ook in de zin van de bekende Chinese verwensing: ik hoop dat u in een interessante tijd zult mogen leven!

Het is aan zulke tijden dikwijls eigen, dat ze de mensen dwingen tot kiezen tegen wil en dank. Zo was het ook in de zestiende eeuw, de eeuw van de godsdienstoorlogen. De keus tussen Rome en Reformatie was toen onontkoombaar. De motieven voor de keus konden verschillen. De een luisterde naar zijn geweten, de ander had studie gemaakt van de kerkvaders, een derde verloor nooit het vertrouwen in de kerk waarin hij was geboren. En zeer velen kozen eigenlijk niet zelf, maar lieten zich de keus opdringen. Ze volgden de traditie van hun familie, ze schikten zich naar het gebruik van hun woonplaats, of ze gehoorzaamden het gebod van hun koning. Maar op welke grond dan ook, ze moesten kiezen.

Zo was de tijd, waarin Oranje leefde. Binnen dat kader willen we de vraag stellen naar zijn godsdienstige overtuiging. Daarin zal ik drie elementen onderscheiden, die zich alle drie met een naam laten verbinden, al lopen die verbindingen niet altijd langs rechte lijnen. Voorlopig zijn die namen niet meer dan trefwoorden, die we dan vervolgens ieder tegen hun eigen achtergrond zullen trachten te begrijpen: de namen Nassau, Erasmus en Calvijn.

Allereerst dan het Nassause element. We zien niet alleen bij Willem, maar ook bij zijn broers, een sterk ontwikkelde neiging om een eenmaal begonnen onderneming ook door te zetten, een eens gekozen koers tot het einde te vervolgen. Ze doen dat niet slechts omdat ze hun plannen voor juist houden, maar ook omdat ze vast geloven in een goede uitkomst. De gebroeders Nassau zijn niet enkel vasthoudend - koppig, mogen we gerust zeggen - het zijn ook geboren optimisten. In het godsdienstige vindt dat optimisme uitdrukking in een vast vertrouwen, dat ze bij al hun voornemens Gods hulp mogen vragen en verwachten.

We zien dat al bij de jonge Oranje in de oudste brievenreeks die we van hem kennen, die aan zijn eerste echtgenote Anna van Buren. Noemt hij Gods naam, dan is dat bijna altijd om een wens uit te spreken. Ik bid de Schepper, schrijft hij bij voorbeeld, dat Hij al uw verlangens vervullen mag. Of in een andere brief: de koning van Frankrijk heeft het beleg geslagen voor Ivoi, en brengt de vesting zeer in het nauw. Maar ik hoop dat wij die zullen houden, met Gods hulp en de hulp van de goede lieden, die daarbinnen zijn. Zo'n manier van spreken is in die eeuw natuurlijk niet ongewoon, en de kans is zeker niet klein, dat het gaat om weinig doorleefde formules. Het is in de tijd dat voor Oranje de zon nog alle dagen schijnt. Nog niet eenmaal in zijn leven is zijn optimistische natuur ernstig op de proef gesteld. Dan valt het niet zwaar, de toekomst met groot vertrouwen tegemoet te zien.

Maar toch: in latere jaren wordt wel de toon anders, persoonlijker, indringender; doch de verhouding tussen God en mensen blijft hij wezenlijk op dezelfde manier zien. Mensen vragen Gods zegen op hun plannen, bidden om succes in de strijd - en dan worden ze geholpen. Laten we één brief opslaan, van het jaar 1572, tijdens die toch niet schitterend verlopen veldtocht door Limburg en Brabant, toen hij zelden hoopgevende berichten te melden had. Eenmaal echter is het dan de zijnen gelukt in een schermutseling tussen twee afdelingen ruiterij de overhand te behalen. ‘Daaraan kunnen wij duidelijk zien’, schrijft hij Jan van Nassau, ‘hoe God de Heer onze rechtvaardige en billijke zaak wonderbaarlijk beschermt. Dat ook schenkt mij de vaste hoop, dat Hij ondanks alle inspanningen en kwade praktijken van Zijn vijanden ons naar een gelukkig einde voeren zal, tot vermeerdering van zijn roem en tot verlossing van zoveel arme verdrukte christenen’.

We merken de veranderingen. Nu immers denken we niet meer, dat dit slechts gangbare formules zijn, de geestelijke confectie van de zestiende eeuw. Neen, in deze brief geeft iemand uiting aan zijn eigen gevoelen, zijn eigen geloof. Maar het is nog wel herkenbaar als hetzelfde optimistische geloof, dat we vonden in Oranjes eerste brieven. God helpt de mensen als ze daarom vragen. Die gedachte treffen we in zijn brieven en persoonlijke uitspraken telkens weer aan.

Slechts zelden daarentegen horen we hem zeggen, dat God ook iets aan de mensen vraagt, en dat mensen Hem rekenschap verschuldigd zijn. De prins van Oranje leefde in een tijd, waarin mensen van alle confessies dikwijls spraken van Gods straffende hand. In ieder ongeluk dat hun trof bespeurden ze de uiting van Gods toorn over onze zonden. Bij Oranje vinden we dat niet, hoe zwaar ook de tegenslagen zijn die hem treffen, als lang gekoesterde plannen schipbreuk lijden. De Franse Bartholomeusnacht van augustus 1572 is een ramp voor hem geweest. Hij had juist verwacht met Franse hulp eindelijk de beslissende doorbraak tot stand te kunnen brengen. Maar wat is Willems reactie? ‘Het heeft God behaagd alle hoop die wij op mensen konden vestigen de bodem in te slaan’. Mensen, ja, die kunnen falen en ons teleurstellen. Maar Oranjes godsvertrouwen blijft ongeschokt. En als altijd, na elke tegenslag, is hij alweer druk bezig nieuwe plannen te ontwerpen.

[p. 154]

Als de prins van Oranje niet spreekt van een toornende, wrekende God, dan komt dat echter niet alleen voort uit zijn blijmoedige natuur. Het is ook omdat zijn opvoeding in de Nederlanden onder invloed heeft gestaan van het humanisme. Dat is ons tweede sleutelwoord: Erasmus. Erasmus stond hoog in aanzien aan het Brusselse hof van Maria van Hongarije, en ook bij andere Nederlandse groten, zoals Oranjes eerste schoonvader Maximiliaan van Buren. De jonge prins heeft ongetwijfeld met de erasmiaanse denkwereld vroeg kennis gemaakt, en haar invloed al jong kunnen ondergaan. Het kenmerk van een erasmiaanse opvoeding is de scholing van het verstand. Een mens leert zichzelf te kiezen tussen goed en kwaad. Hij leert die keus te maken in alle redelijkheid en bezonnenheid. Elke zedelijke beslissing is uiteindelijk een verstandelijke beslissing, en elk mens neemt die in eigen verantwoordelijkheid. Een ander kan die niet voor hem dragen. Maar dan zal hij ook in zijn oordeel over anderen voorzichtig zijn, en niet spoedig een medemens hard vallen, omdat die zijn eigen weg gevolgd is, en zijn eigen manier koos om Gods geboden te volbrengen.

Gedachten van deze soort hebben weerklank gevonden bij de Nederlandse edelen. Velen onder hen wilden niet meewerken aan het doden en vervolgen van ketters. Zij vonden het wreed en onverantwoord, een mens van het leven te beroven enkel omdat hij zich een eigen mening gevormd had, al was dat dan ook een verkeerde. Het is niet moeilijk hier het erasmiaans gevormde denken te herkennen, en bij geen van de groten was dat sterker ontwikkeld dan bij Oranje: de echt erasmiaanse huiver, te oordelen over het geweten van een medemens. Dat is voor hem het uiterste van dwaze hoogmoed. Wie ter wereld is zo vermetel, schrijft hij nog in maart 1584, dat hij het geweten van een ander zelfs maar durft aan te raken? Daarin is hij nooit van gedachten veranderd. Dit erasmiaans bestanddeel van zijn denken bleef de grondslag van zijn tolerantiepolitiek.

Maar er is nog een derde trefwoord, Calvijn. We weten dat Oranje in 1573 toetrad tot de calvinistische gemeente. Optimistisch godsvertrouwen en erasmiaanse tolerantie kunnen we zonder moeite met elkaar verenigen. Maar hoe verbinden we dat met calvinisme? Nu ja, er zal best de een of andere theoloog te vinden zijn, die zich toen als calvinist betitelde, en bij wie we ook van dit alles bestanddelen vinden. Dat noemen we dan een variant van het calvinisme, en daar delen we Oranje bij in. Voor liefhebbers van systematiek een interessante bezigheid, maar veel helpen zal het ons niet. Wij zijn niet op zoek naar een theologisch systeem, dat ooit ergens in een studeerkamer is uitgedacht. Wij zoeken de persoonlijke reactie van een man, die zijn overtuigingen gevormd heeft, niet met de hulp van dogmatici en exegeten, maar in twintig jaar van verzet en strijd. Zijn verhouding tot de calvinisten is dan ook in de eerste en voornaamste plaats een persoonlijke. Het is veel meer een verhouding tot mensen, dan aanvaarding van een bepaalde leer.

Het is een verhouding die met de jaren gegroeid is. Toen Oranje voor het eerst met de calvinisten nader kennis maakte, te Antwerpen in de zomer van 1566, vielen ze hem niet erg in de smaak. Veel beter kon hij het vinden met de lutheranen. Dat waren vreedzame mensen, die niet hielden van opstand en ongehoorzaamheid. Het liefst zou hij de beide kerken met elkaar verenigd hebben, wat dan neerkwam op: alle calvinisten maken tot lutheranen. Hij heeft dat ook een paar maal geprobeerd, maar het is hem mislukt. Stellig heeft hem dat gespeten. Maar het vermoeden is niet gewaagd, dat Oranje zijn levenseinde niet in de Nederlanden, maar bij voorbeeld op de Dillenburg gevonden zou hebben, als de calvinisten de vreedzaamheid van de lutheranen hadden aangenomen.

In de strijd die Oranje voerde heeft hij medestanders gevonden uit allerlei kerken. De keus voor de opstand hebben ook katholieken gemaakt. Voor hen was dat inderdaad een keus tussen twee mogelijkheden. Voor de calvinisten kon dat niet zo zijn. Zij wisten dat een overwinning van Spanje hun ondergang zou betekenen, en dat zelfs vrede op basis van overeenstemming met een koning als Filips toch altijd hun kerk van de vrede zou uitsluiten. Voortzetting van de oorlog was hun enige kans, en dus steunden zij de man die bereid bleek de strijd vol te houden. Daarin hebben Oranje en de calvinisten elkaar gevonden. In de herfst van 1573 trad hij tot hun gemeenschap toe.

Want zo kunnen we het inderdaad beter zeggen, dan dat hij de calvinistische belijdenis aannam. We kunnen denken, dat die belijdenis hem nader gekomen is in de laatste tien jaar van zijn leven. Zijn hofpredikers waren calvinisten, zijn beide laatste echtgenotes, zijn broers Lodewijk en Jan, en ook sommige van zijn naaste medewerkers en vrienden, zoals Marnix van Sint Aldegonde. Maar Oranjes beweegreden in 1573 was toch wel, dat de calvinisten op hem waren aangewezen, en hij op hen. De verlossing van arme en verdrukte christenen, hoorden wij hem zo even zeggen. Hij dacht daarbij aan allen, die slachtoffer waren geworden van de tijd waarin ze leefden. Maar de keus voor de kerk van de calvinisten drukte die verbondenheid het duidelijkst uit. Oranje sloot zich aan bij de partij, die de strijd op geen voorwaarde

[p. 155]

kon staken. Dat hij zich in naam van de tolerantie verenigde met die ketterse richting, die van verdraagzaamheid het minst wilde weten, is een paradox die uit de ontwikkelingen logisch voortkwam: zo kan consequent en doelbewust handelen zijn eigenaardige varianten krijgen voor hen die moeten leven in interessante tijden.

Een tijd, die tot kiezen dwong. Dat deed dus ook Oranje. Toen voor hem het ogenblik van de beslissing gekomen was, koos hij niet voor een confessie. Hij koos voor de zwakste. En daarom bleef zijn herinnering tot 1984 in leven.

A. Th. van DEURSEN

Satirische afbeelding van het door Alva voor zichzelf in de Antwerpse citadel opgerichte standbeeld, uit: G. Baudart, Pourtraits en taille douce et description des sièges, batailles, rencontres et autres choses advenues durant les guerres des Pays Bas; Amsterdam, 1616.