Neerlandia. Jaargang 88

[p. 61]

Het Belgisch en Nederlands Onderwijs in vergelijkend perspectief

In de nu volgende bladzijden kan het niet onze bedoeling zijn op een strenge en methodologisch verantwoorde wijze een vergelijking te maken tussen het Belgische en Nederlandse onderwijssysteem. We beperken ons tot een bescheiden meer impressionistische schatting van enkele typische kenmerken eigen aan elk systeem en van de meest opvallende verschilpunten tussen beide systemen.

De historische context

Niet alleen gedurende de laatste 150 jaar (relatief) gescheiden ontwikkeling, maar ook reeds voordien, heeft zowel België als Nederland een eigen specifieke historische context ontwikkeld die een subtiel en moeilijk hanteerbaar, maar noodzakelijk te gebruiken interpretatiekader vormt voor de hier behandelde overeenkomsten en eigenaard-igheden van beide onderwijssystemen.

Uit deze historische context blijkt o.m. dat beide landen een ‘schoolstrijd’ hebben gekend met als gevolg een verzuiling van de onderwijsorganisatie. De schoolvrede werd in Nederland blijkbaar vroeger bereikt dan in België. Onmiddellijk na de Eerste Wereldoorlog aanvaardde men in Nederland reeds een financiële gelijkstelling van het openbaar en het bijzonder onderwijs. In België daarentegen moest men tot in 1958-1959 wachten op een pact dat een periode van schoolvrede zou inluiden, waardoor de (niet zelden aanhoudende) ‘strijd’ bespreekbaar werd gemaakt in soms jarenlange aanslepende discussies tussen de bij het schoolpact betrokken politieke partijen (zie het probleem van de onderwijsrationalisatie tussen 1960 en 1980).

Dit geeft aanleiding tot enkele beschouwingen over het onderwijsbeleid.

Onderwijsbeleid

Inzake onderwijsbeleid zijn o.m. de volgende aspecten opvallend:

-	Beide landen zijn gekenmerkt door een nogal sterke centralisatie. De graad van centralisatie onbesproken latend, kunnen we stellen dat in beide landen een verlangen naar meer decentralisatie aanwezig is. België wordt hierbij geholpen door de typische Vlaams-Waalse verhoudingen die resulteren in toenemende autonomie en decentralisatie ook inzake onderwijs.
-	De professionalisering van het onderwijsbeleid en van het hele onderwijsministerie is duidelijk verder gevorderd in Nederland dan in België.
-	Eveneens wordt in Nederland getracht de inspraak en medezeggenschap vorm te geven. Een toenemende tendens tot regionalisatie kan hierbij worden opgemerkt met name door het mee betrekken van de lagere overheden. De Belgische bevolking manifesteert duidelijk minder inspraakneigingen, niet uitsluitend omdat men in dat land veel energie investeert in de nieuwe staatsopbouw, maar meer nog omdat tot op heden nog geen enkele onderwijsminister doelbewust deze inspraakcapaciteiten heeft gestimuleerd of aangewend bij de uitbouw van zijn beleid.
-	Toch beschikt men in België anderzijds over een blijkbaar snel ingevoerd geïntegreerd secundair of voortgezet onderwijs, terwijl Nederland moeizaam onderhandelend geklemd zit in de vele soms elkaar tegensprekende inspraakorganen en belangengroepen en deze hervormingen nog steeds beperkt houdt bij het brugjaar en bij enkele middenschoolexperimenten. Hoewel de nieuwe coalitie van 1981 de vaart in de ontwikkeling naar scholen voor geïntegreerd voortgezet onderwijs wil terugbrengen. Bovendien loopt België ook voor het hoger onderwijs voorop. De Wet op het hoger onderwijs van 1971 vindt eerst 10 jaar later een pendant in de kaderwetgeving hoger onderwijs in Nederland.
-	Indien men het onderwijsbeleid op een continuüm zou plaatsen enerzijds extreem synoptisch (rationeel overzichtelijk, planmatig) en anderzijds extreem incrementeel (incidenteel, dagjespolitiek), dan zouden zeker verschillende argumenten kunnen gevonden worden om het Belgisch onderwijsbeleid dichter bij de incrementele pool te plaatsen dan het Nederlandse.

Onderwijsorganisatie

Hoewel de grote architecturale lijnen identiek lopen in beide landen, zien we toch duidelijke verschillen in opbouw en indeling vooral na het lager onderwijs tot en met de universiteiten. Meer specifiek het op beroepen gericht voortgezet onderwijs (technisch en beroepsonderwijs versus HAVO, MAVO en lager beroepsonderwijs) verdient een aparte en gedetailleerde studie, waaruit duidelijk verschillen zichtbaar worden zowel qua opvattingen als qua structurele opbouw.

Het hoger en universitair onderwijs is in België blijkbaar strakker georganiseerd met o.m. duidelijk afgelijnde examenfasen en met een strikt studiejaar dat

[p. 62]

qua lengte tendeert naar de nagestreefde verkorte studieduur in Nederland. Typisch voor de Belgische universiteiten is de onbeperkte inschrijvingsmogelijkheid voor bijna alle studierichtingen zonder enige vorm van numerus clausus, dit in tegenstelling tot de voorgeschreven beperkingen dienaangaande in Nederland.

Onderwijsinnovatie en innovatiebeleid

De indruk kan ontstaan dat in Nederland de onderwijsinnovatie meer expliciet, systematisch en continu ter sprake wordt gebracht. Rapporten over de onderwijsinnovatie, zowel vanwege de overheid als vanwege de diverse belangen- en inspraakgroepen, worden regelmatig gepubliceerd; innovatietheorieën en -strategieen worden gehanteerd en verder ontwikkeld...

In België daarentegen is het gesprek hierover minder publiek, meer beperkt tot enkele universitaire groepen en innovatieteams, die niet zelden heel wat ontlenen aan de meer publiek toegankelijke rapporten uit Nederland. En toch, niettegenstaande dit verschil, is er daadwerkelijke innovatie in beide landen: in Nederland volgens een niet-steeds vlotverlopend democratisch inspraakmodel en kritisch aftastend experimenteel; in België blijkbaar minder planmatig, meer incidenteel beslissend op basis van een soms kortstondige, toegeeflijke, politieke constellatie en verdergaand in de praktijk (zeker in het voortgezet onderwijs) dan in Nederland. Eerder hebben we dit soort onderwijsbeleid incrementalistisch genoemd.

België moet het bovendien stellen met heel wat minder (vrijgestelde) innovatiekundigen, met een niet alleen anders uitgebouwde, maar ook kwantitatief (personeel, financieel, materieel) minder ‘luxueus’ opgezette verzorgingsstructuur. De hiervoor vrijgestelden zijn in België veelal nog pioniers die de recente arbeidsduurvermindering nog niet hebben kunnen ervaren.

Vergelijkende onderwijsstatistieken

We besluiten deze bondige vergelijking met enkele statistieken waarin de graad van toegankelijkheid van het onderwijs in beide landen en de graad van deelneming aan het onderwijs per leeftijdscategorie en per geslacht evenals de onderwijsuitgaven in procenten van het nationaal inkomen en in procenten van de totale rijksuitgaven worden weergegeven.

De toegankelijkheid van en de deelneming aan het onderwijs

Het is duidelijk dat de opbouw van de onderwijsstelsels in beide landen zowel bepalend is voor als bepaald wordt door de mate waarin het onderwijs toegankelijk is voor de verschillende maatschappelijke groepen in beide samenlevingen. Voor een vergelijkende analyse zou het dan ook interessant zijn beide landen naast elkaar te plaatsen ten aanzien van enkele (on)gelijkheidscriteria zoals o.m. het sociaal herkomstmilieu van de leerlingen, het geslacht en de regionale spreiding van de onderwijskansen.

Helaas is België weinig voorbeeldig in het verzamelen en het verwerken van statistieken. De federalisering en verzuiling van de Belgische staat hebben er niet toe bijgedragen gemakkelijk toegankelijke en recente statistieken op te stellen. Er is weinig of geen overleg betreffende de gebruikte statistische categorieën, waardoor velerlei moeilijkheden ontstaan bij het vergelijken met Belgische landsgedeelten.

Wat Nederland betreft kunnen we zonder enige moeite tabellen vinden die een overzicht geven van de toegankelijkheidsgraad volgens de aangeduide (on)gelijkheidscriteria.

Na analyse van de bereikbare statistieken rest ons slechts één vergelijkingsmogelijkheid, nl. de deelneming aan het onderwijs in beide landen naar geslacht en naar de verschillende onderwijsniveaus (zie tabel 1) en naar leeftijd (zie tabel 2). Een bondige evolutieschets, ingedeeld volgens de globale leeftijdsgroep 5-24 jaar en volgens geslacht, wordt weergegeven in tabel 3.

Vooral uit tabel 1 kunnen we het volgende concluderen:

-

Wat de deelneming naar geslacht betreft moeten we, tot en met de lagere graad van het SO en op grond van de leerplichtwetten in beide landen, veronderstellen dat de deelneming per geslacht bijna 100% bedraagt van de resp. leeftijdsgroepen. Op het niveau van het hoger SO wordt het parallellisme tussen België en Nederland verbroken: de tendens dat de deelneming van de jongens iets hoger ligt wordt in Nederland doorgetrokken tot en met het hoger onderwijs, terwijl in België (na de leerplicht) de meisjes (6,62%) meer gaan deelnemen aan het hoger SO dan de jongens (5,85%) Dit verschijnsel kan evenwel niet als een tendens worden beschouwd en wordt reeds gerelativeerd in tabel 2. Het hoger onderwijs reveleert in beide landen dezelfde tendenzen, nl. meer deelneming van de jongens dan van de meisjes.

[p. 63]

-

Wat de totalen betreft: - heeft België méér deelnemers aan het voorschools of kleuteronderwijs, nl. ± 4,5% méér dan Nederland; - heeft Nederland méér deelnemers aan het L.O. nl. ± 4% méér dan België; - heeft Nederland méér deelnemers aan het S.O., nl. ± 3,5% méér dan België. Dit komt meer tot uiting in het lager SO dan in het hoger SO. - heeft België méér deelnemers aan het hoger onderwijs, nl. ± 3% méér dan Nederland.

Uit tabel 3 blijkt dat de deelneming aan het onderwijs van de leeftijdsgroep tussen 5 en 24 jaar aanzienlijk gestegen is in Nederland gedurende de periode 1970-76, terwijl dit in België, dat weliswaar in 1970 een voorsprong had van bijna 5%, stabiel is gebleven. De deelneming van de jongens is in België zelfs gedaald met 0,9% en de deelneming van de meisjes is met 1,8% gestegen. In Nederland daarentegen is gedurende diezelfde periode zowel de deelneming van de jongens als die van de meisjes fors toegenomen (resp. met 6,7% en met 7%).

Tabel 1: Vergelijking België - Nederland
Algemeen overzicht van de deelnemers aan het onderwijs, 1978
Vergelijking per geslacht en per schoolniveau
		België			Nederland
		Jongens	Meisjes	Totaal	Jongens	Meisjes	Totaal
Voorschoolse of kleuteronderwijs	N	208.659	198.307	406.966	224.724	213.451	438.175
	%	8,61	8,18	16,78	6,26	5,95	12,21
Lager onderwijs of glo-b. vo.	N	474.313	445.138	919.451	777.501	724.477	1.601.978
	%	19,56	18,36	37,92	21,66	20,18	41,84
Secundair onderwijs lagere graad	N	287.651	254.144	541.795	527.378	485.130	1.012.508
	%	11,86	10,48	22,35	14,69	13,52	28,21
hogere graad	N	142.611	160.559	303.170	197.048	167.328	364.376
	%	5,88	6,62	12,50	5,49	4,66	10,15
Totaal	N	430.262	414.703	844.965	724.426	652.458	1.376.884
	%	17,75	17,10	34,85	20,18	18,18	38,36
Hoger onderwijs	N	145.545	107.690	253.235	179.190	93.160	282.350
	%	6,00	4,44	10,44	4,99	2,60	7,59
Totaal	N	1.258.779	1.165.838	2.424.617	1.905.841	1.683.546	3.589.387
	%	51,92	48,08	100,00	53,10	46,90	100,00
Bron: samengesteld door de auteurs, steunend op
- Ned.: CBS
- Belg.: Etudes et documents de la Direction générale de l'organisation des Etudes, Service Statistiques
et Programmation.

[p. 64]

Tabel 2: Vergelijking België - Nederland
Schoolbevolking per leeftijd en geslacht, volledig dagonderwijs, incl. univ.
	België-1977			Nederland-1978
	N	N	N	N	N	N
Leeftijd	Jongens	Meisjes	Totaal	Jongens	Meisjes	Totaal
3-11	673.466	635.775	1.307.241	918.148	878.691	1.796.839
11-12	80.305	75.509	155.841	122.575	117.362	239.937
12-13	80.542	78.287	158.829	126.204	119.735	245.939
13-14	76.064	73.327	149.391	129.061	122.281	251.342
14-15	71.254	67.942	139.196	126.487	120.478	246.965
15-16	62.582	58.788	121.370	113.493	104.640	218.133
16-17	50.398	50.922	101.320	89.895	76.560	166.455
17-18	39.927	39.823	79.790	63.721	44.465	108.186
18-19	30.796	25.994	56.790	48.239	27.064	75.303
19-20	24.641	18.665	43.306	35.380	18.134	53.514
20-21	18.190	10.921	29.111	27.025	12.930	39.955
21-22	13.623	6.670	20.293	21.003	9.430	30.433
22-23	9.851	3.499	13.350	16.477	6.727	23.204
23-24	6.636	2.557	9.193	13.641	4.932	18.573
24-25	16.652	5.232	21.884	11.265	3.968	15.233
25 +				42.033	15.792	57.825
	1.252.927	1.153.951	2.406.878	1.904.647	1.683.189	3.587.836
	België-1977			Nederland-1978
	%	%	%	%	%	%
3-11	27,90	26,41	54,31	25,59	24,49	50,08
11-12	3,34	3,14	6,47	3,42	3,27	6,69
12-13	3,35	3,25	6,60	3,52	3,34	6,85
13-14	3,16	3,05	6,21	3,60	3,41	7,01
14-15	2,96	2,82	5,78	3,53	3,36	6,88
15-16	2,60	2,44	5,04	3,16	2,92	7,84
16-17	2,09	2,12	4,21	2,51	2,13	4,04
17-18	1,66	1,66	3,32	1,78	1,24	3,02
18-19	1,28	1,08	2,36	1,34	0,75	2,10
19-20	1,02	0,78	1,80	0,99	0,51	1,49
20-21	0,76	0,45	1,21	0,75	0,36	1,11
21-22	0,56	0,28	0,84	0,59	0,19	0,65
22-23	0,41	0,15	0,55	0,46	0,19	0,65
23-24	0,28	0,11	0,38	0,38	0,14	0,52
24-25	0,69	0,22	0,91	0,31	0,11	0,42
25 +				1,17	0,44	1,61
	52,06		100,00		46,91	100,00
Bron: samengesteld door de auteurs, steunend op
- Ned.: CBS
- Belg.: Statistisch jaarboek van het onderwijs. Ministerie van Nationale Opvoeding, 1978.

Tabel 3: Vergelijking België - Nederland
Aantal leerlingen/studenten in het volledig dagonderwijs (excl. voorafgaand aan eerste niveau) in procenten van de bevolking van 5-24 jaar
	Totaal		Jongens		Meisjes
	1970	1976	1970	1976	1970	1976
Ned.	58,3	65,1	61,6	68,3	54,8	61,8
Belg.	63,1	63,5	65,4	64,5	60,7	62,5
Bron:CBS, 1981

Uit deze tabellen blijkt dat Nederland méér investeert in het onderwijs dan België, dit zowel uitgedrukt in termen van nationaal inkomen als van de totale rijksuitgaven.

Uitgedrukt in procenten van de totale rijksuitgaven ziet men in beide landen een groei tot 1974-1975 en daarna een aanzienlijke daling. De effecten van de economische crisis zijn hier dus merkbaar.

Tabel 4: De onderwijsuitgaven in België en in Nederland
	In % van het nat. inkomen		In % van de totale rijksuitgaven
	België	Nederland	België	Nederland
1955	2,00	4,1	10,7	10,3
1960	3,30	5,2	16,7	16,9
1965	4,37	6,9	19,2	21,6
1970	4,65	8,2	20,4	27,0
1975	6,13	8,1 ('74)	21,8	25,8
1979	-	8,20	19,4	21,3
Bronnen: België: Min. Nat. Opv. en Ned. Cultuur.
Nederland: C.B.S.

Dr. W. WIELEMANS Dr. A.C. VAN ESSENBERG Dr. A.M.L. VAN WIERINGEN (Onderwijslexicon CED Samson)