Neerlandia. Jaargang 88

[p. 52]

‘Vlaams... of Nederlands’?

Gesprekken met buitenlandse toeristen, diplomaten en zakenlui zijn vaak verrijkend. Veel beter dan via publikaties of audiovisuele media leert men zo andere culturen en opvattingen kennen en dit op een wel zeer levendige wijze. Bovendien - al lijkt dit op het eerste gezicht merkwaardig - verschaft het contact met vreemdelingen ons ook een beter inzicht in de eigen identiteit of van alle misverstanden of irrationele elementen daaromtrent.

Onlangs ontmoette ik in de kathedraal van Sint-Michiel en Sint-Goedele te Brussel een vijftal Italianen. Meewarig en onbegrijpend staarden zij naar de nylon vangnetten die gelovigen en bezoekers moeten beschermen tegen neerdwarrelende schilfers afkomstig van de gewelfbepleistering. Het was interessant om de verontwaardigde commentaar te aanhoren temeer daar deze buitenlanders niet beseften dat de medebezoeker die schijnbaar onverschillig naast hen stond vrijwel elk woord begreep. Toen ik tenslotte in mijn beste Italiaans aanknoopte bij hun bedenkingen keken de toeristen verbaasd op. Vrij snel kwam natuurlijk de vraag waar ik hun taal geleerd had. Daarop volgde het verhaal over meerdere verblijven in hun vaderland en waardering voor hun rijke cultuur. De Italianen glunderden.

Toen op de koop toe bleek dat zij uit Firenze kwamen, een stad die uw dienaar, na Brussel, bijzonder nauw aan het hart ligt, scheelde het niet weinig of de archivaris had de rest van de namiddag niet op het Algemeen Rijksarchief maar wel in Florentijns gezelschap doorgebracht. Sommigen onder hen kenden een mondje Frans en schakelden naar die taal over. Hierop werd hen verzekerd dat zij gerust verder Italiaans mochten praten niet alleen omdat die welluidende klanken onmiddellijk aangename vakantieherinneringen oproepen maar ook omdat zodoende de kennis van de taal van Dante en Petrarca kon worden bijgeschaafd.

‘Bovendien is het Frans ook voor mij een vreemde taal’.

Een groot vraagteken verscheen op alle gezichten. ‘Maar bent u dan niet van Brussel, Signore?’

‘Toch wel’.

‘En Frans is niet uw moedertaal?’

‘Neen’.

De Florentijnen hoorden het in Keulen donderen.

Zo goed en zo kwaad ik kon heb ik hen dan uitgelegd dat de meerderheid in België Nederlands spreekt terwijl in dit land ook nog een Franstalige minderheid woont en bovendien een paar tienduizend Duitstaligen. Verder werd erop gewezen dat de hoofdstad Brussel - oorspronkelijk een Nederlandse stad - thans als een overwegend franstalige stad naar voor treedt hoewel er een groot aantal Nederlandstaligen, tweetaligen en een groeiend aantal vreemde gastarbeiders verblijven.

Uit het gesprek bleek verder dat de Italianen België beschouwden als een land waar het Frans de officiële cultuurtaal was maar waar ook een aantal Germaanse dialecten gesproken worden die het midden hielden tussen Duits (Tedesco) en het Hollands (Ollandese). Dat is trouwens een algemeen gangbare opvatting in Italië waar nederlandstaligen vaak als ‘Tedeschi’ (Duitsers) beschouwd worden.

‘Maar wie zijn dan die fameuze Fiamminghi waarvan wij talrijke kunstwerken in onze musea hebben?’ vroeg een pientere Florentijnse dame. Daarop werd uiteengezet dat op het grondgebied van de Nederlanden, die de Italianen ‘Paesi Bassi’ noemen en die grotendeels samenvallen met de huidige Benelux, zich tijdens de middeleeuwen een aantal vorstendommen ontwikkeld hebben, zoals Vlaanderen, Brabant, Holland, Limburg, Loon, Gelderland, Friesland, Namen, Henegouwen, Luxemburg. Tijdens de vijftiende eeuw werden een aantal van deze territoria door de Bourgondische hertogen verenigd.

De bewoners van dit geheel - de Nederlanden - hebben de Italianen, net als trouwens later de Spanjaarden en ook enigermate de Fransen genoemd naar één van deze gebieden: nl. Vlaanderen (Fiandria, Flandes, les Flandres) en de inwoners van de Nederlanden kregen de naam mee van Fiamminghi ook al vormen de Vlamingen slechts een deel van een veel groter gebied. Wanneer Italianen het hebben over Fiamminghi dan bedoelen zij daarmee zowel de Vlamingen, als de Brabanders, Hollanders en zelfs de mensen uit Namen en Henegouwen. Omwille van het taalverschil werden laatstgenoemden vaak omschreven als ‘Fiamminghi Wallone’. De Italianen hebben de begrippen Vlaanderen en Vlamingen een ruimere betekenis gegeven dan deze in feite dekken. Soortgelijke veralgemeningen worden trouwens vaker gemaakt door vreemdelingen die de plaatselijke toestanden slechts oppervlakkig kennen. Zo maken middeleeuwse teksten uit onze gewesten en ook elders in de Europa voortdurend gewag over ‘Lombarden’ in de betekenis van Italiaanse (geld)handelaars. Toch waren lang niet al deze Lombarden uit Lombardije afkomstig: velen kwamen immers uit Firenze, Siena, Pisa, enz.

Op dit punt van de uiteenzetting begonnen de zwarte ogen van de Florentijnen vervaarlijk te fonkelen. Ze waren met deze veralgemening van het begrip Lombard allerminst opgezet.

‘Wij zijn Florentijnen, Signore. Wij komen uit Toscane en niet uit Lombardije. Natuurlijk zijn we net als de Lombarden allemaal Italianen’.

[p. 53]

Tot zover dit toevallig gesprek met een aantal Florentijnen op doorreis te Brussel. Op de terugweg van de kathedraal besefte ik hoe weinig wij eigenlijk hebben nagedacht over onze identiteit en hoe wij voortdurend begrippen hanteren die niet alleen een andere inhoud dekken maar bovendien tot eindeloze verwarring aanleiding geven. Wij gebruiken voortdurend de term ‘Vlaanderen, Vlaams en Vlaming’ waar wij in feite ‘Zuid-Nederland, Zuid-Nederlands en Zuid-Nederlander’ bedoelen. Toch is dit slechts een recent verschijnsel. Op het einde van de achttiende eeuw heeft een rationeel denker als J.B. Verlooy het voortdurend over ‘Nederland’ en ‘Nederlanders’ wanneer hij het over onze gewesten en hun inwoners heeft. Deze staatkundige denker heeft het over Brabant als zijn ‘patria carissima (allerdierbaarst vaderland) maar bepleit terzelfdertijd een zo hecht mogelijke samenwerking tussen de gescheiden Noordelijke en Zuidelijke Nederlanden.

‘Men ziet hier voor, dat ik de vereenigde Nederlanden aenzie als deel te maken van ons land, en hun met ons als enig volksdom achtte... Daerom, laet ons gezamentlyke Nederlanders, schoon wy van staet geschyden zyn, ons ten minsten in de Nederlandse konsten aanzien als gevaderlanders en gebroeders’.

Niet alleen Verlooy maar zelfs officiële instanties zoals de vorsten en de aartsbisschopen hebben het in hun documenten voortdurend over ‘de Nederlanden’ en dit tot het einde van het Ancien Régime. Natuurlijk bedienen ook de plaatselijke instellingen zich van dit begrip. Wanneer in 1761 de kerkfabriek van Sint-Goedele het stadsbestuur van Brussel om financiële steun verzoekt voor het bekostigen van een nieuwe beiaard dan omschrijven zij dit instrument als ‘een ornament aen dese edele ende princelijcke hoofdstadt van 't Nederlandt’. Van ‘Vlaanderen’ is hier in de verste verte geen sprake.

Toch wijst Verlooy er op dat op het einde der achttiende eeuw sommigen in navolging van de Franstaligen aan het woord ‘Vlaemsch’ de ruimere betekenis gaan geven van de taal gesproken in de Zuidelijke Nederlanden.

Dit begrip ‘Vlaemsch’ krijgt trouwens vaak de pejoratieve betekenis van een boertig dialect: ‘het is maer Vlaemsch’. Over deze verschuiving in de betekenis van het woord Vlaams schrijft Verlooy: ‘Het Nederduyts is d'onze (taal) nochtans in het spreken nemen wij wel somtijds, volgens de Franse benaming van Allemand en Flamand, het woord Duytsch voor Hoogduytsch en Vlaems voor Nederduytsch’. Het lijkt twijfelachtig of Verlooy over deze evolutie opgetogen was.

Uit voorgaande blijkt dat men tijdens de rationele achttiende eeuw een veel juister inzicht had in onze identiteit dan wij vandaag. Vlaanderen, net als Brabant en Holland trouwens, worden gebruikt in hun concrete betekenis. Het begrip dat al deze deelgebieden overkoepelt is ‘Nederland’.

Dat Vlaanderen en de Vlamingen heden ten dage een ruimere betekenis hebben, is te wijten aan het gebrek aan staatkundig denken van de Vlaamse Beweging die - gesproten uit de romantiek van de negentiende eeuw - vrijwel uitsluitend gedragen werd door dichters, dromers en dwepers.

Wat konden deze mensen beter doen dan teruggrijpen naar het middeleeuwse graafschap Vlaanderen dat zich toch ook - net als de Vlaamse Beweging uit de 19de eeuw - had afgezet tegen de snode Franse dreiging? Hierbij werden gemakshalve en ‘pour les besoins de la cause’ een aantal historische realiteiten zeer zedig verzwegen. Zo waren de koene Vlaamse graven in werkelijkheid Franse prinsen (cfr. Dampierres) die zich vooral om eigen dynastieke redenen afzetten tegen hun Franse suzerein. Heel wat van die ‘klauwende leeuwen van Vlaanderen’ kenden geen letter Vlaams (en hier is het woord op zijn plaats).

[p. 54]

Trouwens ook de burgerij van de Vlaamse steden als Brugge, Gent en leper bediende zich courant van het Frans in tegenstelling tot Brabant waar soortgelijke ‘Leliaerts’ onbekend waren. Dit betekent evenwel niet dat wij liever zouden gezien hebben dat men niet van een ‘Vlaamse’ maar van een ‘Brabantse’ beweging zou gesproken hebben. Wij Brabanders zijn geen chauvinisten en geen haar op ons hoofd denkt eraan onze identiteit op te dringen aan Vlamingen en Limburgers.

Ongetwijfeld hebben mensen als Gezelle, Rodenbach en Conscience zeer grote verdiensten gehad voor de geestelijke verheffing van wat zij - ten onrechte - ‘het Vlaamsche volk’ hebben genoemd. Niemand denkt eraan dit te betwisten. Maar dit mag geenszins meebrengen dat wij ten eeuwigen dage hun verkeerde voorstellingen moeten blijven aanvaarden op gevaar af van heiligschennis beschuldigd te worden. Dat de

Ornament aan de Sint-Michielskatedraal te Brussel.

verruimde betekenis van ‘Vlaming’ en ‘Vlaanderen’ zogezegd algemeen verspreid zou zijn, is allerminst een argument om deze verwarrende en onjuiste benaming verder te blijven gebruiken. Steunend op de eerbiedwaardige Ptolemaeus en de nog eerbiedwaardiger Bijbel heeft men eeuwenlang aangenomen dat de aarde 't onbeweeglijk centrum van 't heelal was waarrond de andere hemellichamen draaien. Mensen die dit dogma betwistten, riskeerden de brandstapel. Galileo Galilei werd zelfs verplicht zijn opvattingen inzake het heliocentrisme te verloochenen, al fezelde hij onmidellijk daarop tussen zijn lipen ‘En toch draait ze’ (= de aarde). Toch heeft men uiteindelijk de stellingen van Galilei en Copernicus moeten aanvaarden. Ook ten aanzien van de terminologie ‘Vlaams’ i.p.v. ‘Nederlands’ zal men er uiteindelijk niet onderuit kunnen, al zal deze aanpassing geleidelijk moeten gebeuren. Het gebruik van de term ‘Vlaanderen’ buiten zijn authentieke, en trouwens zeer respectabele, betekenis leidt inderdaad tot hopeloze en eindeloze verwarring. Oordeel zelf..

In ‘Vlaanderen’ blijken naast Vlamingen ook nog Brabanders (en daar horen ook de bewoners der zgn. provincie ‘Antwerpen’ bij) en Limburgers te wonen. Om het nog ingewikkelder te maken vindt men in de staat ‘Nederland’ nog eens Limburgers, (Zeeuws)- Vlamingen en (Noord-)Brabanders. Al die mensen, samen met deze uit Holland, Gelderland, Friesland, hebben als officiële cultuurtaal het Nederlands. Raak daar, vooral als buitenlander - maar wijs uit!

Heel deze mikmak wordt natuurlijk onmiddellijk glashelder wanneer men het romantische gedweep verlaat en de rede, het gezond verstand en de geschiedenis recht laat wedervaren. Vlamingen, Brabanders en Limburgers vormen samen de Nederlandse gemeenschap in de staat België. Deze Nederlandse gemeenschap is op haar beurt een deel van het Nederlandse volk dat - abstractie gemaakt van Frans-Vlaanderen - sedert het einde der zestiende eeuw - voornamelijk over twee staten verspreid leeft. De huidige Europese staat ‘Nederland’ kan er dus allerminst aanspraak op maken heel het Nederlandse volk te vertegenwoordigen. Op dit vlak is de Nederlandse gemeenschap in België minstens even belangrijk. Zoals de Duitse Bondsrepubliek slechts één enkel fragment van het Duitse volk vertegenwoordigt en ook de Zuid-Ierse Republiek slechts een deel van het Ierse volk herbergt, zo vertegenwoordigt ‘Nederland’ enkel het noordelijke stuk van het Nederlandse volk. Net als het Italiaanse, Franse, Duitse of Spaanse volk is ook het Nederlandse geen unitaire, uniforme en gelijkgeschakelde kleurloze massa. Ook hier vindt men een rijke differentiatie in regio's zoals Brabant, Holland, Vlaanderen, Gelderland, Limburg, enz. Soortge-

[p. 55]

lijke schakeringen kenmerken ook andere landen: Italië (Lombardije, Toscane, Latium), Frankrijk (Normandië, Provence, Bourgogne...), Duitsland (Pruisen, Saksen, Beieren...).

Deze regio's, bouwstenen der volkeren, kunnen veelal terugblikken op een rijke, historische traditie. Op gevaar af van Brabants chauvinisme verdacht te worden dient vastgesteld te worden dat Brabant op een soortgelijke staatkundige traditie kan bogen. Vanaf de dertiende eeuw werd hier de verhouding vorst-onderdanen geregeld in een hele reeks landprivileges waarin niet alleen de rechtszekerheid maar ook de ‘inspraak’ der burgers omschreven werd.

Hiermee vergeleken vallen de staatkundige verworvenheden van 150 jaar ‘Vlaamse Beweging’ maar povertjes uit: een vaak flagrant overtreden taalwetgeving, een onbeduidende cultuurautonomie en een kramakkelijke ‘gewestvorming’, in dit verband kan men zich trouwens de vraag stellen of het toeval is dat de eerste getuige van een nieuw staatkundig denken geen Vlaming maar wel een Brabander was: J.B. Verlooy. Deze man kende als advocaat bij de Raad van Brabant bovendien zeer goed de Brabantse traditie en schreef trouwens een ‘Codex Brabanticus’.

Voorgaande uiteenzetting is zeker geen pleidooi voor een Brabants particularisme en nog minder voor provincialisme. Onze Nederlandse gemeenschap moet zich zeker niet gaan opsplitsen in drie rivaliserende regio's: Vlaanderen, Brabant en Limburg maar moet integendeel met één stem spreken in België, Europa en de Wereld. Het is precies omdat wij particularisme én provincialisme verwerpen dat wij ook het hanteren van termen als ‘Vlaanderen’, ‘Vlaams’ en ‘Vlamingen’ verwerpen. Dit is in de echte zin van het woord kleingeestig particularisme, een nieuwe denationalisering, een nieuwe gelijkschakeling die ons van het ‘Belgique de papa’ naar het ‘Vlaanderen de papa’ brengt, het verheerlijkt Bokrijk van de houten klompen en de rode zakdoek met witte bolletjes. Het is misdadig onze Nederlandse gemeenschap die op zichzelf reeds niet groot is nog eens te gaan opsplitsen in ‘Vlaanderen’ en ‘Holland’ of - en dat is nog erger - in ‘Vlaanderen’ en ‘Nederland’. Het enige aanvaardbare onderscheid is Noord- en Zuid-Nederland. Alleen op die manier dienen wij naar buiten te treden. Naar binnen toe kunnen de regio's Vlaanderen, Brabant, Holland, Limburg, Gelderland... verder een culturele eigenheid behouden die een verrijking vormt van het algemeen Nederlands geheel. Een te grote politieke en sociaal-economische bevoegdheid dient op dit niveau vermeden te worden. Het particularisme heeft ons inderdaad reeds al te lang en al te veel parten gespeeld.

In een wanhopige poging om het gebruik van de terminologie ‘Vlaams’ en ‘Vlaanderen’ te verdedigen wordt aangevoerd: 1) dat het hanteren van de terminologie ‘Nederlands’ tot verwarring zou leiden met het gelijknamige Koninkrijk en 2) dat de Vlaamse Beweging een nieuwe zgn. ‘Vlaamse’ staatkundige traditie in het leven zou geroepen hebben, los van Nederland.

Over het tweede argument kunnen we kort zijn. Hoeveel die Vlaamse staatkundige traditie wel om het lijf heeft is onlangs nog gebleken toen na 150 jaar Vlaamse Beweging een Nederlandsonkundige Waal burgemeester kon worden van een Limburgse gemeente.

Rest dan de bewering dat het gebruiken van de ter-

Het beursgebouw te Brussel.

[p. 56]

minologie ‘Nederlands’ en ‘Zuid-Nederland’ verwarrend zou zijn. Indien dit inderdaad zo was, waarom hebben de Walen resoluut geopteerd voor de benaming Franse gemeenschap. Is daar dan geen verwarring mogelijk met Frankrijk? Op de koop toe hebben de Franstaligen in dit land - in tegenstelling tot de nederlandstaligen - wel degelijk een begrip dat alle franstaligen overkoepelt namelijk ‘Waal’. Zij spreken dus niet van ‘Luikenaar’, ‘Henegouwer’ of ‘Luxemburger’, daar waar wij het begrip ‘Vlaming’ hanteren wat in werkelijkheid slechts een fractie der Nederlandse gemeenschap in België vormt. Wat een paar romantici ook mogen beweren!

De zogenaamde verwarring bij buitenlanders vormt bovendien een argument dat zeer gemakkelijk kan omgekeerd worden. Zoals hierboven reeds bleek, is het voor buitenlanders onbegrijpelijk dat men aan éénzelfde cultuurgebied en éénzelfde volk twee verschillende namen geeft ‘Vlaanderen’ en ‘Nederland’. Dat ook buiten de staat Nederland een deel van het Nederlandse volk woont en - meer algemeen - dat leden van eenzelfde volk daarom niet noodzakelijk in éénzelfde staat wonen, zullen vreemdelingen zeer goed begrijpen. Het zijn warempel geen primairen! Dat er zoiets bestaat als Oost- en West-Duitsland en Oostenrijk, of Zuid- en Noord-lerland weten ze heus ook wel. Men zal hen daar warempel geen tekening moeten bij maken! Een degelijk uitgebouwde dienst om onze Nederlandse gemeenschap ook in het buitenland bekend te maken, kan in een minimum van tijd misverstanden terzake - voor zover die er ooit zouden zijn - uit de wereld helpen. Jammer genoeg staan wij op dit vlak nog vrijwel nergens. De meest verdienstelijke initiatieven in dit verband gaan - en dat gebeurt trouwens wel meer - uit van het privé initiatief van een aantal idealisten. Denken we maar aan de stichting ‘Ons Erfdeel’.

Wanneer hier gepleit wordt voor het gebruiken van de term ‘Nederlands’ en ‘(Zuid)Nederland’ dan gebeurt dit allerminst vanuit de wazige en nevelachtige Groot-Nederlandse bespiegelingen. Ik wil terzake trouwens zeer duidelijk zijn. Op korte termijn is een politieke integratie tussen Noord en Zuid niet wenselijk. De Zuid-Nederlandse gemeenschap dient inderdaad eerst werkelijk autonoom te worden. Dat is hoofdzaak. Voor mijn part mag men ons dan Patagoniërs, Papoea's, Eskimo's of Inca's noemen wanneer wij zelf over ons lot kunnen beslissen is al de rest bijzaak. Na het verwerven van deze autonomie moet de Zuid-Nederlandse gemeenschap gedurende een paar decennia zichzelf valoriseren en ondermeer afrekenen met een bepaalde ‘Vlaamse’ middelmatigheid en kleingeestigheid die thans steeds meer om zich heen grijpt.

Niets belet evenwel dat inmiddels op pragmatische en zakelijke manier de samenwerking met het Noorden verder uitgebouwd wordt. Bijzonder vruchtbaar zijn in dit verband de initiatieven tussen Brabanders en Limburgers aan weerszijden van de Rijksgrens. Merkwaardig genoeg blijft op dit vlak de samenwerking tussen de Vlamingen enigermate ten achter. Of neemt men in Brugge te veel aanstoot aan bepaalde boetieks in Sluis?

Te allen prijze moet vermeden worden dat een zogenaamde ‘Vlaamse eigenheid’ verder opgepept wordt. De tijd dat Gezelle ons wou afschermen van de Calvinistisch vrijzinnige duivel uit het Noorden is gelukkig voorbij. Wel is het duidelijk dat men niet van de ene dag op de andere een algemeen verspreid woordgebruik kan uitroeien. Geleidelijk dient men van het begrip ‘Vlaams’ en ‘Vlaanderen’ opnieuw terug te keren naar ‘Nederlands’ en ‘(Zuid-)Nederland’, het strijdbare Vlaanderen onder de klauwende leeuw moet de plaats ruimen voor een rustig Nederlands zelfbewustzijn, de romantiek dient vervangen door rede en realisme. Het begrip ‘Vlaanderen’ zal dan opnieuw hersteld worden in zijn eerbiedwaardige authentieke betekenis en ook Brabant en Limburg laat men op die manier opnieuw recht wedervaren. Onlangs was het trouwens opvallend hoe vurig de Voerenaars aan hun geliefd Limburg gehecht waren. Op die manier zal Brussel weer geconfronteerd worden met Brabant, en dat is meer dan de huidige provincie, de regio waaruit de Zennestad eens gegroeid is en waarmee het - ondanks alles - met duizend en één vezels verbonden blijft. Uit gesprekken met Brusselaars - Franstaligen zowel als Nederlandstaligen - blijkt trouwens telkens weer dat ze zich met ‘Brabants’ en ‘Nederlandstalig’ heel wat meer vertrouwd voelen dan met ‘Vlaams’. ‘Vlaams’ wordt door hen - terecht of ten onrechte - vereenzelvigd met agressiviteit.

Brussel hoort thuis in Brabant en nergens anders... Dat had ik tijdens een Florentijnse - niet Byzantijnse! - discussie meer dan ooit beseft. Wel is het natuurlijk zo dat de historische ontwikkeling tijdens de twee laatste eeuwen Brussel stilaan heeft doen uitgroeien tot ‘iets speciaals’.

Dr. Paul DE RIDDER, Brussel.