Neerlandia. Jaargang 87

[p. 211]

Hugo de Groot, vierhonderd jaar later

In een tijd waarin het te rade gaan bij het verleden voor de beoordeling van het heden minder vanzelfsprekend wordt ervaren dan ooit, en waarin het besef van culturele tradities, en misschien de historische zin in het algemeen, in de breedte alsmaar lijken af te nemen, blijkt het verlangen naar herdenkingen evenredig toe te nemen. Kruipt het bloed waar het niet gaan mag, of gunnen wij het bijna afgezworen verleden graag nog zijn functie in de marge, ludi causa en ter geruststelling van veler geweten? Zeker is dat ook 1983 in het cultuurleven van Europa weer een jaar vol van herdenkingen is geweest: Luther, Wagner en Brahms, Kafka natuurlijk voor de letterkundigen, maar ook - zij het minder aansprekend in brede lagen - Hugo de Groot.

Men kan er niet omheen vast te stellen dat, vierhonderd jaar na zijn geboortedag, de interesse voor De Groot dit jaar internationaal daadwerkelijk is opgebloeid. In het bijzonder ook in de Angelsaksische wereld is door een reeks congressen, door manifestaties en belangwekkende publicaties eerbetoon gebracht aan de man en vooral aan zijn oeuvre. Datzelfde geldt, en in nog hogere mate, voor De Groots eerste vaderland, Nederland. Op zich is dat niet zo vanzelfsprekend als men geneigd is te denken. De naam van De Groot roept in ons land nu eenmaal andere associaties op dan in het buitenland, en zo is dat door de eeuwen heen geweest. In het Europese geestesleven staat De Groot geboekstaafd als de toonaangevende humanist en volkenrechtdeskundige. Zijn nagedachtenis in het vaderland daarentegen is eeuwenlang beheerst geweest door het beeld van de zo verfoeide Arminiaan en unionistische drijver, de libertijn, door, ja, Grotius papizans. Lang, heel lang kon men hem hier te lande niet anders zien dan als de rechterhand van Oldenbarnevelt in de troebelen die tot de coup van Maurits en tot de Dordtse Synode leidden, en als de man die ook nadien in een hereniging van de protestantse wereld met de gehate moederkerk van Rome de oplossing dacht te zien voor een sociaal ontwrichte wereld. Nog in de eerste decennia van deze eeuw, toen de Leidse hoogleraar Van Vollenhoven de aanzet gaf tot de algehele herwaardering van De Groot als vader van het volkenrecht, belette de diepgewortelde afkeer voor De Groot als kerkelijk denker een werkelijke en volledige rehabilitatie in calvinistisch Nederland. In die zin kon dan ook met enige spanning naar de herdenking in 1983 worden uitgekeken. Welnu, een dergelijk spanningsveld was dit jaar nauwelijks nog voelbaar. Het ziet er naar uit dat nu in ons land de zuilen een voor een afbrokkelen en ook begrippen als oecumene een andere klank hebben gekregen, deze quaestio voorgoed uit de geladen sfeer van de preekstoel voor een bezonnen afweging naar het studeervertrek is teruggedragen. Een verheugende ontwikkeling, zeker, al moet men vrezen dat het uiteindelijk misschien de toenemende onverschilligheid en gelatenheid in brede kring voor kwesties van deze aard zijn geweest die hiertoe nog het meest hebben bijgedragen.

Maar een even urgente strijdvraag rond de figuur van De Groot is hiervoor in de plaats getreden. Een discussiepunt dat zich bij voortduring heeft opgedrongen aan de vele congressen die zich in bijna al onze universiteitssteden hebben afgespeeld. En ditmaal betreft het een vraag die ook internationaal gesteld en beantwoord kan worden. Zij spitst zich toe op de actualiteitswaarde van De Groot als wetenschapper. Een ons tijdsgewricht typerende vraag, ongetwijfeld. Het is althans een vraag die men zich bij de herdenkingen in 1883 nauwelijks stelde. Die vieringen droegen nog het karakter van een terugblikken naar de wetenschappelijk nog haast onaangevochten autoriteit: anders dan nu was historische grootheid op zich toen reeds voldoende reden voor een herdenken.

Het ontstaan van de strijdvraag is met een verwijzing naar het tijdsgewricht echter slechts ten dele verklaard. Zij werd mede ingegeven door een andere omstandigheid, en wel door de wel zeer dominante positie van de rechtsgeleerdheid in het Grotius-onderzoek van deze eeuw. Deze situatie heeft een eenvoudige historische verklaring, en daarover nu eerst enige woorden. Grotius, het is bekend, heeft zich zijn leven lang geoccupeerd met een grote variëteit aan wetenschappelijke en literaire projecten. Het humanisten-ideaal van de breed ontwikkelde mens gaf dat reeds in, en Grotius' veelzijdige talenten sloten wel bijzonder aan op deze paideusis. Bijna twee eeuwen lang hebben zijn vele en veelsoortige werken hun betekenis in de ontwikkeling van de respectieve onderzoeksvelden nagenoeg onverminderd kunnen behouden. Dit leert ons de uitgebreide bibliografie van Grotius' werken, die in 1950 werd uitgegeven door Ter Meulen en Diermanse en die het ongehoord aantal van bijna 1350 nummers bevat. Tot ca. 1850 signaleren wij een onafzienbare reeks herdrukken van Grotius' vele publicaties. Om het meest sprekende voorbeeld te noemen: in Groot-Brittannië verschijnt er in de periode 1650-1850 van Grotius' meest uitgegeven en meest vertaalde werk - en dat is niet De Jure Belli ac Pacis, hoewel dit ongetwijfeld zijn meesterwerk en meest invloedrijke werk tot op de dag van heden genoemd kan worden - nee, van De Veritate religionis Christianae, onafgebroken iedere 4 à 5 jaar een uitgave in de oorspronkelijke Latijnse versie of in Engelse vertaling. Daarna stokt de traditie abrupt. Deze omslag is begrijpelijk. Zij komt voort uit de heroriëntatie van het geestesleven en het onderwijs en uit de

[p. 212]

opkomst van de moderne kritische wetenschap. Zij is dan ook waarneembaar op alle terreinen van het intellectuele verkeer en niet alleen Grotius' werken zijn daar het ‘slachtoffer’ van geworden. In de regel was deze ommekeer definitief. De regel kent niettemin, waar het Grotius' werken aangaat, één uitzondering: het terrein van het recht, en in het bijzonder de richting van het internationaal recht. Daarmee is niet gezegd dat ook op dit terrein de eeuwenlange traditie niet onderbroken is geweest. Een 19e-eeuwse uitgave van De Jure Belli ac Pacis in Nederland is niet aanwijsbaar, en de laatste uitgave van de laatste integrale vertaling van het werk in onze landstaal dateert



zelfs al van 1732, en is voor onderwijsdoeleinden inmiddels onbruikbaar geworden. Maar op dit terrein heeft zich, in tegenstelling tot de andere gebieden van onderzoek, in de eerste decennia van deze eeuw een kentering te zien gegeven, ik stipte dat reeds even aan. Deze ontwikkeling bestempelde Grotius in brede kring tot jurist bovenal, althans in veel hogere mate dan dit voordien het geval was geweest. Het plaatste hem als juridisch denker tevens in de actualiteit. Twee elkaar snel opvolgende kritische uitgaven van Grotius' magnum opus zijn er het indrukwekkend resultaat van geweest en we mogen daar dankbaar voor zijn. Maar een reactie op deze nieuw verworven status is inmiddels niet uitgebleven.

Met het wegebben van het aanvangsoptimisme rond de Volkenbond heeft in later decennia ook de actualiteitswaarde van Grotius als auteur van de eerste principiële geschriften waarin de betrekkingen tussen de volkeren in situaties van vreedzame coëxistentie zowel als in geval van geschil (tot handgemeen toe) werden geregeld, deuken opgelopen. Kritisch historisch onderzoek heeft bovendien ons beeld van de oorsprong van het moderne volkenrecht genuanceerd en men heeft daarbij danig getornd aan Grotius' primaat en vermeende unieke plaats in de ontwikkelingsgang van deze discipline. Door velen wordt het heden ten dage zo ervaren, mag men concluderen, dat de uitspraken der 16e en 17e-eeuwse rechtsfilosofen (inclusief Grotius) noodzakelijkerwijze veel van hun toepasbaarheid op de actuele problematiek verloren hebben, nu de gebundelde inspanningen van wetenschap en industrie onze horizon naar onmetelijke verten en diepten verlegd hebben.

Een testcase in deze is ongetwijfeld de uitspraak geweest in de 15 jaar slepende en recentelijk afgesloten zeerechtconferentie. Hoe verschillend men ook kan denken over de afloop van deze conferentie - en de discussie daarover is nu eerst goed op gang gebracht, gebleken is dat de werken van Grotius, Selden en hun geestverwanten enerzijds een onmiskenbare stimulus tot de gedachten-oriëntering hebben gevormd, en hun nut ten overvloede hebben bewezen waar zij de problematiek principieel te lijf gingen, maar dat zij anderzijds niet langer als handleiding kunnen dienen ter oplossing van geschillen. Anders gezegd, men kan onmogelijk om de eeuwenlange betekenis van De Groot voor het volkenrecht heen (en in Nederland al evenmin om zijn blijvende waarde voor de opbouw van onze rechtsstaat!); en men zal ook heden ten dage zelden een werk van De Groot in deze sfeer ter hand nemen, zonder er op enigerlei wijze zijn voordeel mee te doen - en dat geldt zeker waar het de ethiek van het onderzoeksveld betreft. Maar tegelijkertijd hebben juist op dit terrein de maatschappelijke

[p. 213]

ontwikkelingen geleid tot een reeks complicerende factoren, die een verwijzing naar een 17e-eeuwse in het Latijn publicerende auteur, hoe vooruitziend deze ook was, en zelfs met een beroep op het mutatis mutandis, inadequaat hebben gemaakt waar het de oplossing van nijpende actuele problematiek aangaat. De Latijnse taal, in Grotius' dagen de premisse voor de verspreiding van zijn geschriften, betekent nu een omweg voor de meesten van ons. Het in wezen multiculturele karakter van de moderne internationale samenleving verstaat zich niet vanzelfsprekend meer met een op de Westerse, en dan nog in de zin van strikt Europese rechts- en cultuurtradities georiënteerd oeuvre. Om deze en andere strikt utilitaire en practische redenen lijkt de discussie omtrent de actualiteitswaarde van De Groot, wanneer opgevat als hierboven geschetst, dan ook niet op haar plaats.

Maar blijven wij nog even stilstaan bij dit begrip: de actualiteitswaarde van een denker of literator kan nauwkeurig omschreven worden omdat zij tijdgebonden is. Zij fluctueert per definitie. De som van de actualiteitswaarden kan men omschrijven als de historische betekenis van een auteur. Het is opmerkelijk hoezeer de actualiteitswaarde van De Groot, zoals deze in de afgelopen halve eeuw is ervaren, afwijkt van het vigerend beeld uit vroeger eeuwen. Dit te moeten constateren maakt de hedendaagse visie op wat het wezen van De Groots oeuvre uitmaakt niet minder legitiem. De actualiteitswaarde is een absoluut gegeven. Maar onmiskenbaar doet deze visie tekort aan het beeld dat tijdgenoten, en vele, vele generaties daarna, van De Groot hebben gehad. Zeker is dat het moderne beeld van de denker andere facetten van zijn oeuvre accentueert dan in vroeger eeuwen geschiedde. In zekere zin met recht. Het is evident dat De Groot als volkenrechtsgeleerde in onze maatschappij inderdaad actueler is dan hij voordien voor vele generaties is geweest, eenvoudigweg door de intensivering der internationale communicatie en de dwingender noodzaak tot het aangaan van supra-nationale samenwerkingsverbanden. Maar het verschil tussen onze visie op Grotius en die van vroegere generaties is tevens illustratief voor het wegzakken van de ‘historische’ De Groot. Voor wie op zoek is naar het totaalbeeld van de mens en publicist Grotius zijn deze ontwikkelingen zelfs ronduit verontrustend.

De hier geschetste ontwikkeling is ongetwijfeld mede ingegeven door onze concentratie op Grotius' juridisch oeuvre. Maar de toegenomen actualiteit van Grotius' volkenrechtelijke studiën is daarvoor niet alleen verantwoordelijk. De ontwikkelingen lijken veeleer de reflectie van maatschappelijke veranderingen, en van de onbuigingen in de optiek van onderzoek en onderwijs. Vroegtijdige specialisatie heeft het ideaalbeeld van de humanistenpaideusis: de breed ontwikkelde mens, vervangen. Latijn, en zeker het hoogstaand maar doorwrochte humanistenlatijn, is een onoverkomelijk obstakel op zich geworden, dat, waar het Grotius' oeuvre betreft, het contact met de authentieke tekst voor velen nagenoeg heeft uitgesloten. Langzaamaan leidt dit ertoe dat steeds meer van De Groots werk achter de horizon verdwijnt, zo dat men uiteindelijk uitsluitend de volkenrechtsgeleerde nog ziet. Men bedenke dan dat dit een voor de 17e-eeuwer, de 18e-eeuwer, èn de 19e-eeuwer nog beslist onvoorziene ontwikkeling is. Eén blik in de literatuur van drie eeuwen leert dat het juist Grotius' veelzijdigheid is geweest en de erkenning van generaties vakgeleerden dat in zijn oeuvre bij uitstek de onderlinge bevruchting der deelgebieden tastbaar werd, die tot ca. 1850 zijn bijzondere positie in het Europese geestesleven gerechtvaardigd hebben. Grotius' juridisch werk wordt niet tekort gedaan met de constatering dat het literaire en historische studies

[p. 214]

zijn geweest die hem zijn bijzondere betekenis in de eerste helft van zijn leven gegeven hebben. Deze hebben hem het predikaat wonderkind gebracht. In later jaren waren het veeleer zijn interkerkelijke denkbeelden die de aandacht trokken. Zeker, de waarde van De Jure Belli ac Pacis is vanaf het eerste moment van verschijnen scherp beseft, maar dan ook inderdaad als een tractaat waarin een lange termijnvisie werd uitgedragen. Niet een werk waarin hangijzers werden aangepakt. Het zijn veeleer Grotius' godsdienstige overtuigingen geweest, en waar deze het pad van de politicus kruisten, zijn visie op de positie der kerken in de samenleving, waarin de actualiteit



van zijn denken school voor de tijdgenoot. De tractaten op dit terrein hebben hem jarenlange, vruchteloze polemieken opgeleverd, eerst in de jaren 1608-1618, bij zijn werkzaamheid als bestuurder in Holland, later in 1635-1645, in zijn tweede periode in Parijs. Deze werken hebben hem ook de eeuwenlange ondank in het vaderland bezorgd. Zij zijn bovendien inderdaad het meest typerend voor zijn denken. Grotius heeft niet alleen de ‘hangijzers’ van zijn tijd nimmer geschuwd, veeleer geldt, dat het op de cruciale momenten juist de actualiteit en de sociale noden van zijn tijd zijn geweest die aan zijn productie richting hebben gegeven. Deze, de sociale factor, is ongetwijfeld het bindende element in de veelheid van zijn werken geweest. Er is in Grotius' oeuvre maar één door de eeuwen belangrijk sociaal vraagstuk dat onbesproken blijft: de scheiding der zuidelijke en noordelijke gewesten. Na Maurits' mislukte Vlaamse expedities van 1600 en 1604, toen bleek dat het Zuiden de Hollander allerminst als de ‘bevrijder’ binnenhaalde, heeft ook Grotius waarschijnlijk de onhaalbaarheid der onmiddellijke hereniging scherp ingezien.

De Jure Belli ac Pacis is in het totale oeuvre van Grotius mede daarom een opmerkelijk werk, omdat het zich aan het incidentele in hoge mate weet te onttrekken, in zekere zin aan de actualiteit ontstijgt en hierdoor naar moderne maatstaven een hogere wetenschappelijke status bereikt. Maar dit was niet de regel in zijn werken en ook niet zijn primaire doelstelling. Grotius schreef allerminst continu zuiver-wetenschappelijke tractaten vanuit de luwte van het studeervertrek. Het moderne kritische onderzoek getuigt dan ook van een verkeerde benaderingswijze wanneer het Grotius' betrokkenheid en stellingname in actuele problematiek van zijn tijd als gebrek aan wetenschappelijke zin afwijst. Dat is te ‘modern’ geredeneerd. Zó afstandelijk, ‘waardenvrij’ werd de wetenschap door een 17e-eeuwse publicist, en zeker door Grotius maar zelden bedreven. Eén voorbeeld ter illustratie:

Met recht wijst de moderne geschiedkundige het historiografisch werk van De Groot van de hand als niet beantwoordend aan de hedendaagse wetenschappelijke normen. Maar met evenveel recht wees Grotius' tijdgenoot diens uiterst bekwame synthese van de vaderlandse geschiedenis aan als hèt toonaangevend geschiedwerk van het tijdsgewricht. Want veel meer dan een Bor of Van Meteren in hun minutieuze beschrijvingen vermochten te doen, beantwoordde Grotius' werk aan het toen primair gestelde doel: een historische basis te geven aan de greep naar de politieke soevereiniteit van de zeven noordelijke gewesten. Met als concreet doel de jonge vrijgevochten

[p. 215]

Republiek daarmee de status van erkende Europese mogendheid te geven, en te verlossen van het predikaat ‘rebelse gewesten’. Grotius verwezenlijkte deze doelstelling van de Staten in een bij vlagen magistrale stilering. In navolging van het toen geldende model voor het genre: de Latijnse historicus Tacitus. Er was in het vroeg 17e-eeuwse humanistische denken geen overtuigender manier denkbaar om de rechtmatigheid van de Hollandse pretenties te verdedigen. Maar het werk kwam dus qualitate qua voort uit vooringenomenheid, werd immers geschreven in opdracht der Staten, en het sociale belang van dit werk wordt wel hierdoor getypeerd, dat De Groot zelf zijn leven lang zijn historische oeuvre als zijn belangwekkendste werk heeft beschouwd en daarvan ook de blijvende dank bij het nageslacht verwachtte. Tegen deze achtergrond is het evenmin verrassend dat hij, nauw aangetreden in dienst van zijn tweede vaderland, Zweden, waarvan hij wist dat het eenzelfde rechtvaardiging op het Europese toneel behoefde, vanaf 1635 terstond een pendant voor zijn Hollandse geschiedschrijving ontwierp.

Zie ik het goed, dan zijn er in het oeuvre van De Groot drie centrale thema's aanwijsbaar, waaromheen zich nagenoeg al zijn werken laten groeperen: Oorlog en Vrede, Kerk en Politiek, Cultuur en Samenleving. Het is veelal de verstrengeling van deze elementen die de diepere betekenis geeft aan enige grootse, maar buiten deze context nauw verklaarbare projecten, en die voor de Groot zelf soms geweldige inspanningen hebben gerechtvaardigd. Zo heeft Grotius vele, vele jaren besteed aan de scrupuleuze tekstuitgave en vertaling van Griekse auteurs, meest filosofen en dichters. Op zich staand ontberen deze uitgaven in onze ogen elke urgentie. Maar tezamengenomen ontsloten zij de hoogtepunten van de Griekse letterkunde voor het 17e-eeuwse geestesleven dat zich van deze klassieke, vóór-christelijke literaire tradities (en vooral: haar morele waarden) nauwelijks meer een voorstelling kon maken. Welnu, het was Grotius' diepe overtuiging, namelijk dat de ethische precepten der Griekse filosofen en dramaturgen een uiterst welkome verrijking van de moraaltheologie zouden vormen, die hem tot deze inspanningen brachten. Zijn cultuurfilosofie gaf derhalve dit project in; als Grieks filoloog en als Latijns dichter verwezenlijkte hij het project.

Een ander voorbeeld: de beëindiging van de oorlogen die Europa gedurende Grotius' leven onafgebroken teisterden, en in het bijzonder wel het gebrek aan menselijk respect waarmee deze krijg gevoerd werd, en het klaarblijkelijk wegvallen van alle sociale normen, vormden voor het rechtsgevoel van De Groot de stimulus tot het ontwerpen van zijn meesterwerk, waarin wapendwang als rechtsmiddel niet werd ontkend maar de strijd zelf humaan werd geordend. Waarin normen werden aangelegd voor het openen van gevechtshandelingen, gedragscodes opgesteld voor tijdens de krijg, en de snelste weg naar de onderhandelingstafel werd aangegeven. Om herhalingen van wat hij had gehoord over Naarden en Leiden, zelf had meegemaakt in Oostende, en later had ontmoet op zijn reizen door de vertrapte Duitse landen te voorkomen. Maar tegelijkertijd zag hij in de godsdienstige tegenstellingen de oorsprong van al deze vijandelijkheden. Dit bracht hem ertoe te zoeken naar mogelijkheden de kerken nader tot elkaar te brengen. Daartoe bestudeerde hij (in een onderzoek ad fontes, zoals het de humanist betaamde) de bijbel in haar grondtekst,

[p. 216]

en de eerste eeuwen van de kerkgeschiedenis. Hij stuitte er op de eeuwige Christelijke waarheden en op een practische geloofsbeleving die hem ook voor zijn dagen voldoende garantie voor een zuivere leer toeschenen. En hij ontwierp daarop een credo en suggereerde kerkelijke organisatievormen waarin zich naar zijn overtuiging ieder oprecht levend christen kon vinden: ‘de weg naar de kerkelijke vrede’. Ook hier is het weer de taalkunde, de basis van de humanistentraining, die in dienst staat van de hogere doeleinden. De minutieuze en gewetensvolle aantekeningen bij de Hebreeuwse en Griekse teksten, en de studie der kerkvaders, dienden zo in laatste instantie de eenwording van Europa. Vooral in zijn laatste levensjaren is Grotius geobsedeerd geweest door dit ‘unionistisch’ streven en door zijn wijds cultuurbeeld. Hij zal niet hebben verwacht de realisatie zelf nog te beleven, maar in deze waarden heeft hij rotsvast geloofd.

Biografen van Grotius hebben er eeuwenlang niet omheen gekund stelling te nemen in de strijdvraag ten aanzien van Grotius' kerkelijke denkbeelden. Hun levensbeschrijvingen zijn er door gedomineerd geweest. Mede door gebrek aan authentiek bronnenmateriaal werden zij met de eeuwen meer tot hagiograaf of polemist. Die tijd lijkt nu voorbij. Niet langer staat de kerkelijke kwestie zó centraal. Ons tijdsgewricht bevordert ongetwijfeld het objectieve onderzoek, vele nieuwe gegevens vergemakkelijken het. Met steun van overheidswege is de laatste decennia een schat aan nieuw bronnenmateriaal ontsloten. De uitgaven van Grotius' briefwisseling, van zijn poëtisch oeuvre en van vele handschriftelijke aantekeningen openen nieuwe mogelijkheden voor een historisch betrouwbare, gefundeerde en alomvattende interpretatie van zijn leven en werken. Maar, het werd al aangegeven: de weg naar Grotius via de bronnen kent haar obstakels. Het is te hopen dat wij deze lastige, maar uiterst renderende ingang nog weten open te houden en dat het Grotius-jaar de ogen opnieuw opent voor de historische Grotius in al zijn facetten.

Arthur EYFFINGER