Neerlandia. Jaargang 87

[p. 170]

de nederlanden in de wereld

De Nederlanden in het Duitse kulturele leven

Het begrip ‘Nederlanden’ in de zin van het onder die naam bekend staande koninkrijk met inbegrip van het nederlandstalige België is, zo mogen we wel stellen, de laatste jaren meer en meer gemeengoed geworden. Een van de oorzaken is dat door het verschijnen van Vlamingen op het Nederlandse en van ‘Hollanders’ op het nederlandstalige Belgische tvnet het besef van de kulturele verbondenheid van deze beide gebieden gegroeid is. Ze berust op het gebruik van dezelfde taal, die zich blijkbaar niets gelegen laat liggen aan een staatkundige nationale grens.

Dezelfde situatie treffen we bij de oosterburen van de beide landen aan. Het gebruik van het Duits als enige officiële taal of als een van de officiële talen blijft ook daar niet tot één natie of staat beperkt. Deze taal immers wordt zowel in de beide politiek gescheiden Duitslanden als in Oostenrijk en Zwitserland in bestuur en school gesproken en geschreven. Het is daar het middel bij uitstek om het traditionele kulturele erfgoed aan de volgende generaties over te dragen. Het kulturele leven in die landen stoelt op dezelfde basis, het wordt gevoed uit dezelfde bronnen en vertoont daardoor zoveel gemeenschappelijke trekken, dat men ondanks nationale en regionale verschillen van een uniforme Duitse kultuur kan spreken. Deze en andere overwegingen kwamen bij ons op toen we als toerist in Wenen voor het grote monument van de zetelende Goethe stonden, die ook in Oostenrijk als een der erflaters van het Duitse kultuurgoed in ere gehouden wordt. Bij onze tocht verder door de stad, waar de bezoeker bij haast elke stap die hij zet met de getuigen van een groots verleden geconfronteerd wordt, stuitten we op het voor Maria Theresia opgerichte standbeeld, dat zich bevindt tussen de twee paleisachtige gebouwen, waarin het Kunsthistorisches en het Naturhistorisches Museum zijn ondergebracht. Onder de figuren, die aan de voet van de tronende keizerin zijn uitgebeeld, staat tussen staatslieden en generaals, die de politiek van een van de grootste Habsburgse vorsten en vorstinnen mede uitstippelden en uitvoerden het beeld van de Nederlander van Swieten. De eerste reactie was die van verrassing. Deze maakte echter al gauw plaats voor die van herkenning, voor het gevoel van: O ja, natuurlijk! Het toeval wilde, dat we uit een bak met tweedehands- of in prijs verlaagde boeken, die voor één van de boekhandels in de Weense binnenstad stond, een aflevering van de eerste jaargang van het ‘Zeitschrift für Deutsche Geistesgeschichte’ visten. Hierin werd onze aandacht getrokken door een intrigerend stuk van de hand van Erwin Neustein met de titel: Der Einfluss der Niederlande auf den deutschen Kulturkreis. Door deze beide ‘ontdekkingen’ werden we weer eens herinnerd aan dat proces van het wederzijdse geven en nemen, dat zich op kultureel terrein in de loop der eeuwen tussen de volkeren van Europa heeft afgespeeld en ook nu nog steeds voortgang vindt; het laatste voorzover althans de nivellering in de westerse wereld niet al een soort supranationale onpersoonlijke levensstijl heeft voortgebracht. Van een dergelijke uitwisseling was ook sprake in de verhouding tussen de Nederlanden en Duitsland en in die tussen Duitsland en de Nederlanden. Op de eerste van beide zullen we naar aanleiding van onze Weense ‘belevenissen’ iets nader ingaan. Hierbij valt de nadruk op de aan de 19e eeuw voorafgaande perioden. Het is een gevolg van het feit, dat daarna het netwerk van de wederzijdse kontakten zo ondoorzichtig wordt, dat een summiere aanduiding van de wegen, waarlangs de beïnvloeding heeft plaats gehad, binnen het bestek van dit artikel wel het enige bereikbare is. Wegens zijn inspirerende betekenis voor dit opstel lijkt het ons alleszins redelijk het overzicht te beginnen met de in 1700 te Leiden geboren en in 1772 te Schönbrunn in Wenen gestorven Gerard baron van Swieten. Deze om zijn katholieke geloofsovertuiging van Boerhave's opvolging in Leiden buitengesloten lijfarts van Maria Theresia hervormde o.a. het medische onderwijs in de landen van deze laatste volgens

[p. 171]

de methode van zijn leermeester Boerhave. Was dit feit al een voldoende reden voor zijn plaats op het standbeeld van Maria Theresia, zijn ook op ander terrein ontplooide activiteiten maakten deze uitverkiezing voor zijn Oostenrijkse landgenoten des te begrijpelijker.

Zijn daadwerkelijke belangstelling voor en kennis van kulturele zaken kwam o.a. tot uiting in zijn direkteurschap van de Weense hofbibliotheek. Door het censorschap over alle in het land ingevoerde boeken bepaalde hij mede het geestelijke klimaat in de 18de eeuw binnen het gebied van de Oostenrijkse monarchie. Zijn zoon Gottfried volgde hem niet alleen als lijfarts en direkteur van de hofbibliotheek op. Als liefhebber en kenner protegeerde hij de jonge Beethoven en bewerkte hij de tekstboeken van Haydn's oratoria ‘Die Schöpfung’ en ‘Die Jahreszeiten’.

Was de kulturele betrokkenheid van deze Nederlanders in Oostenrijk meer van praktisch-dirigistische aard, andere uit de Lage Landen afkomstige persoonlijkheden hebben door hun artistieke scheppingen invloed uitgeoefend. Onder de beeldende kunstenaars zijn het vooral de kunstschilders, die aan de Nederlanden reeds in de Middeleeuwen zo'n eigen plaats in de wereld van de kunst van het avondland hebben gegeven. Naast de meester van Flemalle noemen we van de velen nog de Vlamingen Van der Weyden en Memling, die door hun Duitse kunstbroeders als hun grote voorbeelden geëerd werden. De 17de eeuw bracht meesters voort als Rubens, van Mieris, van Dijck, Jordaens, Frans Hals en niet te vergeten Rembrandt van Rijn, die door hun duitstalige geestverwanten ijverig nagevolgd werden. Een belangrijke faktor hier wordt gevormd door het feit, dat aan schilderstukken van de Nederlandse meesters in de verzamelingen van o.a. de Habsburgers een voorname plaats ingeruimd werd. De Nederlandse invloed is ook in de dan volgende eeuwen nog aanwijsbaar. Belangrijke figuren hier zijn b.v. Israels en van Gogh, die voor de Duitse impressionisten bepaald geen onbekenden waren. Op het gebied van de muziek was de kerkmuziek van de Nederlandse school in de 15de en 16de eeuw een voorbeeld voor het buitenland, We denken hier aan Ockeghem, Josquin des Prés en de anderen, wier missen, motetten en andere liturgische composities ook in de Duitse landen furore maakten. De praktische muziekbeoefening aan de hoven in latere eeuwen wordt ook door Nederlandse leden van de hofkapellen gedragen, waar ze hun partij danig meeblazen.

Ook op het terrein van de bouwkunde heeft het oosten van de in het westen gepraktizeerde bouwwijze geleerd. In het kielzog van de Hanze en de daarmee gepaard gaande kulturele uitwisseling werd het Nederlandse huistype in de havensteden aan de Oostzee overgenomen. Zo vertoont verder het huis in Westmünsterland de trekken van het in Noordoostnederland ontwikkelde huis. Uit de Nederlanden afkomstige bouwmeesters hebben in de 18de eeuw aan de bouw van paleizen van Zuidduitse vorstenhuizen hun bijdrage geleverd. De invloed van Nederlandse architekten gaat door tot in de moderne tijd, wanneer een instituut als het Bauhaus ook door Theo van Doesburg's Stijlgroep gelanceerde ideeën opneemt en verwerkt.

Na deze in telegramstijl gestelde namen en sectoren van kunst, waarin de Nederlanden voorbeeld waren voor het duitstalige kultuurgebied zullen we iets langer stilstaan bij enige figuren die in de daar ontstane profane en geestelijke literatuur een rol gespeeld hebben. De eerste waarop onze blik zich dan richt is de in de jaren tussen 1130 en 1140 in de omgeving van het Limburgse Hasselt geboren Hendrik van Veldeke.

Hendrik van Veldeke (miniatuur uit 14e-eeuwse handschrift).

[p. 172]

Zowel in de Nederlandse als in de Duitse literatuurgeschiedenis wordt hij aangehaald als auteur van een werk dat tot de eigen nationale letterkunde gerekend wordt. Hij is afkomttig uit het Maasland, een kultureel gewichtige regio met drie zo verschillende centra als Maastricht, Luik en Aken. We bevinden ons hier in een overgangsgebied, waarin de kulturele invloeden van Vlaanderen, Brabant en Noordfrankrijk aan de ene en van het Rijnland en zijn oostelijke achterland aan de andere kant samenkomen en hun neerslag vinden in aldaar ontstane kunstuitingen. Voor de Nederlandse literatuurgeschiedenis is hij de oudste in de landstaal schrijvende dichter en wel door zijn Legende van Sint Servaes. Van deze patroon van de stad Maastricht verhaalt hij het leven en de op diens voorspraak verrichte wonderen. In de Duitse literatuurgeschiedenis staat hij bekend als de auteur van de ridderroman over de Trojaanse held Aeneas, die hij in zijn ‘Eneide’ bezingt. Daarnaast heeft hij hier zijn sporen verdiend als een der eerste dichters der hoofse minnelyriek en van een aantal spreuken. Zijn invloed op het werk van de volgende generatie dichters



wordt door de laatsten graag erkend en hoog aangeslagen. Een bewijs daarvoor levert de dichter van de roman ‘Tristan und Isolde’ met de volgende karakterisering van van Veldeke: Er inphete das erste ris in tiutischer zungen. Waarmee hij wilde zeggen, dat hij tot hen behoorde, die het dichten in de landstaal dat voordien als iets onwelvoeglijks beschouwd werd, in zwang deed komen.

Omstreeks dezelfde tijd valt het ontstaan van het dierepos, dat van zoveel invloed was op de literatuur van de latere tijd. Magister Nivardus uit Gent dichtte een latijnse Isengrinus. Het gedicht gaat over de ziekte van de leeuw, die volgens de vos door een verse wolvenhuid genezen kan worden. De vos draagt nu voor het eerst de naam Reinardus, wat zoveel betekent als ‘listig’. In de Elzas vervaardigde naar een Frans voorbeeld tegen het einde van de 12de eeuw Hendrik de Glichesaere het gedicht ‘Isengrinus not’, waarvan echter alleen fragmenten zijn overgeleverd. Onafhankelijk daarvan ontstond het Vlaamse werk ‘Van den vos Reinaerde’, dat in de 15de eeuw omgewerkt werd.

Volgens deze bewerking maakte een Nederduitse dichter een eigen versie, die in 1498 in Lübeck onder de titel ‘Reynke de vos’ verscheen, in het jaar 1544 werd deze in het Hoogduits omgezet. Van deze versie vervaardigde Gottsched in 1752 een prozatekst. Op deze uitgave is Goethe's werk ‘Reineke Fuchs’ gebaseerd, waarin echter een nieuw element is opgenomen. De oude Nederlandse diersage presenteert niet alleen een satire op de fouten en zwakheden van vorsten en hovelingen, maar ook op die van de geestelijke stand. Goethe neemt nu ook de door de Franse revolutie aan de macht gekomen democraten op de korrel. Na Goethe schrijft nog Wilhelm Soltau een diergedicht naar het voorbeeld van de Nederduitse ‘Reynke de vos’.

Hebben we bij de behandelde teksten te doen met profane werken, ook op het gebied van de geestelijke literatuur zijn er van de Nederlanden uit impulsen uitgegaan naar het oosten. Met de Moderne Devotie in de 15e eeuw wordt in versterkte mate voortgezet, wat er al voordien aan beïnvloeding vanuit de Nederlanden had plaats gevonden. Naast Ruysbroeck noemen we hier dan de Devoten Geert Groote en Gerard Peeters, die in Duitsland veel gelezen en nagevolgd werden. De spiritualiteit van deze stroming komt duidelijk naar voren in het werk van de Rijnlander Thomas a Kempis, wiens ‘Imitatio Christi’ talloze malen in druk en in handschrift in het Duits werd overgezet.

[p. 173]

In de 16de eeuw was Duitsland het doel van velen om hun reformatorisch geloof in de Nederlanden vervolgden, die daar een toevluchtsoord zochten en vonden. Ze verspreidden er hun ideeën die daar veel aanhangers maakten en mede de bouwstenen leverden voor het opkomende humanisme. De bestudering van de klassieke oudheid was één der belangrijkste doelstellingen van deze stroming, die, in moderne termen gesproken, zeer internationaal georiënteerd was. Een van zijn belangrijkste vertegenwoordigers was de uit Rotterdam geboortige Desiderius Erasmus (1469-1536). De ‘eerste Europeaan’ zoals een vererende titel luidt, heeft o.a. als professor in Bazel op het geestelijke leven van heel Europa zijn stempel gedrukt. De in de 17de eeuw ontstane renaissance streefde het antieke schoonheidsideaal na, dat men in alle vormen van kunst trachtte te verwezenlijken.

Ook deze stroming verspreidde zich over het christelijke Europa, waarin regionale en zelfs nationale elementen allengs aan invloed wonnen. In Duitsland woedde in de eerste helft van die eeuw de dertigjarige oorlog, waarvan de verwoestende gevolgen nog tientallen jaren na de Münsterse vrede van 1648 zich deden gevoelen. Op kultureel terrein richtten de Duitse intellectuelen hun blik op het anderstalige westen en zuiden. Ook de Nederlanden waren het doel van leergierige Duitsers, die hun gezichtsveld wilden verruimen in een vreedzamer omgeving. Leiden was als internationaal erkend centrum van literatuur- en taalwetenschap zeer in trek. De daar docerende Daniel Heinsius trok bewonderaars uit geheel Europa. Daarnaast waren er ook nog anderen, zoals b.v. De Groot, Huygens, Hooft en Vondel, die op kultureel gebied daar de toon aangaven. Van hen leerden de uit Duitsland afkomstige letterkundigen, die de nieuwe kennis in woord en geschrift, zowel in theoretische werken als in de praktische uitvoering daarvan uitdroegen.

Als eerste herinneren we aan de bekende Nederduitse satiricus Johann Lauremberg (1590-1658), bekend door zijn vele reizen, o.a. naar Nederland. In Rostock doceerde hij het vak poëzie, dat veel beoefenaren ervan naar Leiden, de bakermat van deze discipline, lokte.

Hij geniet bekendheid door zijn ‘Veer scherzgedichte in nedderdütsch gerimet’, waarin hij het gebruik van met name Franse woorden door Duitse schrijvers scherp hekelt. Als een geestdriftige aanhanger van Daniël Heinsius - hij studeerde ook in Leiden - wordt in de literatuurgeschiedenis de Sileziër Martin Opitz (1597-1639) genoemd. Naar het voorbeeld van o.a. de reeds eerder genoemde Heinsius vervaardigde hij zijn ‘Buch von der deutschen Poeterey’ (1624), een leerboek der poëzie. Hierin heeft hij een letterlijke vertaling van een gedicht van Heinsius opgenomen.

Zijn werk ‘Von der Wahrheit des christlichen Glaubens’ is een vertaling van de Groot's gelijknamige verhandeling. Van Heinsius vertaalde hij ook nog diens ‘Lofsanck van Jesus Christus’ in 1619. Na zijn promotie in Leiden stierf in hetzelfde jaar de dichter Paul Fleming, bekend door veel geestelijke poëzie en zijn in 1642 posthuum verschenen ‘Poemata’. De op 31-jarige leeftijd overleden dichter stond sterk onder de invloed van Opitz, wiens sporen duidelijk in het werk zijn aan te tonen. Andreas Greif, alias Andreas Gryphius (1616-1664) studeerde en doceerde van 1638-1643 aan de Leidse Alma Mater, waar hij in nauw kontakt kwam met het Nederlandse drama en zijn beoefenaren. Deze belangrijkste toneeldichter van de Duitse barok schoolde zijn talent o.a. aan drama's van Vondel en Hooft. Van de eerste vertaalde hij ‘De

Erasmus van Rotterdam (schilderij van Hans Holbein)

[p. 174]

gebroeders’. Bij deze vooraanstaande toneelschrijver spelen de vanitas, de ijdelheid, en de dood een alles beheersende rol. Christian Hoffmann von Hoffmanswaldau (1617-1679) vertoefde, evenals de voorgaande, in Leiden. Hij is de grondlegger van het Duitse maniërisme, waarin de gekunsteldheid naar vorm en inhoud in de Duitse literatuur een hoogtepunt vindt. Met Philipp von Zesen (1619-1689) worden we geconfronteerd met een veelzijdig talent. Als taalpurist legt hij grote nadruk op het juiste gebruik van zijn Duitse moedertaal. Als theoreticus maakte hij naam door zijn poetica de ‘Hochdeutscher Helicon’. Ook schreef hij een aantal

Stefan George

veel gelezen romans. Hij verbleef ook veel in het buitenland, het meest in Nederland, vooral in Amsterdam. Van deze stad verwierf hij in 1662 het burgerrecht. Zijn dank hiervoor bracht hij tot uiting door het schrijven van een niet onverdienstelijke ‘Beschreibung der Stadt Amsterdam’ in 1664. Als vertaler o.a. van eigentijdse Nederlandse werken heeft Georg Greflinger (ca. 1620-1677) een zekere vermaardheid. Tenslotte noemen we hier in deze reeks de naam van Daniel Caspar von Lohenstein (1635-1683), een navolger van de eerder genoemde Gryphius. Evenals deze was hij op zijn buitenlandse reizen ook diverse keren in de Nederlanden te gast.

Een zo grote belangstelling van Duitse zijde, waarop de schrijvers uit onze Gouden Eeuw konden bogen, was voor de literatuur van de Nederlanden in de dan volgende eeuwen niet meer weggelegd. De worsteling om een eigen nationale identiteit, die het kulturele en literaire leven van de volgende eeuwen daar heeft gekenmerkt leverde de door de coryfeeën Goethe en Schiller gedragen ‘Klassik’ en de ‘Romantik’ op, beide met onmiskenbaar eigen nationale trekken. Omstreeks de eeuwwisseling van de 19de en de 20ste eeuw ontstaat om de profetische figuur van Stefan George een internationale groep van schrijvers, die in hun levensstijl de verwezenlijking van hun schoonheidsidealen nastreefden. Tot deze elkaar beïnvloedende litteratoren behoort uit de noordelijke Nederlanden de dichter-professor Verwey. Uit Vlaanderen afkomstig zijn Maeterlinck en Verhaeren, die voor hun Duitse geestverwanten veel betekend hebben. Al dichtten beiden in het Frans, hun wortels lagen in het Vlaamse land, waaraan ze veel te danken hadden.

Tussen de beide wereldoorlogen werden er veel vertalingen van in de Nederlanden ontstane werken, o.a. van Streuvels en Timmermans op de Duitse markt gebracht. In de stad Amsterdam zochten veel Duitse schrijvers, sinds 1933 als emigranten op de vlucht voor de nazi-machthebbers, een goed heenkomen.

Hier werden ook hun werken en die van andere geestverwanten op de persen gelegd en herdrukt.

Inmiddels heeft het in het Duits vertaalde Nederlandse boek zijn aandeel opgeëist in de in de duitstalige landen aan te treffen kolossale boekenconsumptie van de laatste tientallen jaren. Welke invloed hiervan op het kulturele leven van de duitstalige landen uitgaat zal wel nauwelijks af te meten en wel nooit te achterhalen zijn.

Oosterbeek

dr. H.J. LELOUX