Neerlandia. Jaargang 87

[p. 136]

de nederlanden in de wereld

De roodharige vreemdelingen in Japan

In de Nederlandse culturele betrekkingen met het buitenland nemen de relaties met Japan een apart hoofdstuk in. De ervaringen met de Japanners tijdens de Tweede Wereldoorlog hebben ongetwijfeld een donkere schaduw geworpen op de verhouding tussen Nederland en het Land van de Rijzende Zon. Dit neemt niet weg, dat in de eeuwen daarvoor gesproken kan worden van een bijzondere relatie. In de jaren 1641 tot 1854 vormden de Nederlanders op het eilandje Deshima de belangrijkste schakel van Japan met de vreemde buitenwereld. Eerst in 1853 maakte een Amerikaans smaldeel onder admiraal Perry een eind aan Nippons bewust gewilde ‘splendid isolation’.

Over het wel en wee van de Nederlanders op Deshima maar ook over de Nederlandse krijgsgevangenen tijdens de Tweede Wereldoorlog en de verwoesting van Nagasaki door de atoombom handelt het vlot geschreven boek van dr. J. Stellingwerff⁽¹⁾, dat tot titel heeft ‘De diepe wateren van Nagasaki; Nederlands-Japanse betrekkingen sedert de stichting van Deshima’ (uitgave T. Wever, Franeker, 1983). De auteur heeft niet alleen in Nederlandse bibliotheken en archieven naspeuringen verricht maar bovendien tijdens twee reizen naar Japan materiaal verzameld, waardoor hij zich een beeld kon vormen van de relatie van de ‘Hollanders’ met de xenofobe Japanners. Rond 1600 kwamen de eerste Nederlandse schepen in Japan aan. Eén daarvan ‘De Liefde’ verging in 1600 voor de Japanse kust. Het schegbeeld van het schip, een houten beeld van Erasmus, belandde tussen een aantal Boeddhabeelden in een Japanse tempel en werd eerst in 1926 herkend. Het bevindt zich nu in een museum maar dr. Stellingwerff heeft vergeefs gepoogd het te zien te krijgen.

De Japanse shogun (= generalissimo), de hoogste gezagsdrager, oordeelde dat de veiligheid van Japan het best verzekerd was met een zo groot mogelijk isolement. De Nederlanders, die aanvankelijk een factorij in Hirado bezaten werden in 1641 gedwongen deze te sluiten en zich te vestigen op een klein kunstmatig eilandje in de baai van Nagasaki. Dit Deshima (= vooruitstekend eiland) had een oppervlakte van ongeveer 70 bij 180 meter! Er bestaan verschillende kaarten en afbeeldingen van Deshima, die laten zien hoe de verblijfsomstandigheden op dit geïsoleerde stukje Nederland waren. Het leven was er weinig aantrekkelijk. De vrouwen van de Nederlanders moesten in Nederland of in Batavia achterblijven en er werden slechts Japanse ‘meyden’ toegelaten. De Nederlanders mochten geen wapens dragen. Openbare godsdienstige plechtigheden waren verboden. Er was dus eigenlijk sprake van een soort internering.

De relaties met de Japanse autoriteiten verliepen hoofdzakelijk via Japanse tolken, die de veelzeggende naam ‘dwarskijckers’ kregen. De Verenigde Oostindische Compagnie accepteerde deze inbreuken op de vrijheden van de Nederlanders in de hoop op een gunstige ontwikkeling van de handelsbetrekkingen. De post op Deshima werd dan ook tot 1854 gehandhaafd. Een indruk van het leven van de Hollanders op Deshima, dit Japanse venster op de wereld, geven de verslagen van de ‘Opperhoofden’ van deze vestiging o.m. Hendrik Doeff. Van hem verscheen in 1833 ‘Herinneringen uit Japan’⁽²⁾. Doeff slaagde erin de Engelsen (met wie de Nederlanders als gevolg van de

(1) Van deze auteur verscheen reeds eerder ‘Nederlandse boeken in Japan’, Uitgave Vrije Universiteit, Amsterdam, 1980.

(2) Vgl. P. Krug, ‘Hendrik Doeff en de geschiedenis van de Nederlands-Japanse betrekkingen’. Ons Erfdeel, herfst/winter 1971. Zie in dit verband ook M.P.H. Roessingh ‘Van Hirado naar Deshima’ in het Japannummer van ‘Spiegel Historiael’ maart 1970, waaraan o.m. medewerking werd verleend door prof. F. Vos.

[p. 137]

napoleontische heerschappij in oorlog verkeerden!) buiten Deshima te houden. Deshima was de ‘eenige verblijfplaats die ons ongelukkige Hollanders nog overig was gebleeven en waar de Hollandsche vlag nog vrij konde wapperen’ schreef het ‘opperhoofd’ Jan Cock Blomhoff in die tijd. Eén van de aardigste gedeelten uit de memoires van Doeff wordt gevormd door de beschrijving van de verplichte reis naar het hof van de shogun in Edo (thans Tokio). Doeff had overigens voldoende tijd om (heimelijk!) een Nederlands-Japans woordenboek samen te stellen.

In zijn genoemde boek weet dr. Stellingwerff op boeiende wijze zijn indrukken weer te geven van het huidige Japan, waarbij hij steeds weer teruggrijpt op de curieuze relatie tussen de Nederlanders en het Land van de Rijzende Zon. Helaas vernemen wij weinig over de belangrijke rol, die de Nederlanders hebben gespeeld als leraren in de verschillende westerse wetenschappen. De Japanners verkregen hun kennis over astronomie, botanie, landbouwwetenschappen, geografie, medische en militaire wetenschappen uit Nederlandse leerboeken. Hiertoe moesten zij Nederlands leren. Enkele eeuwen vervulde het Nederlands in Nippon de functie die het Latijn in de middeleeuwen en daarna in Europa als wetenschapstaal heeft gehad.

Men sprak in Japan van de ‘Rangaku’, d.w.z. ‘Hollandse wetenschap’ of ‘Hollandologie’. Ik wijs in dit verband nog op de autobiografie van Fukuzawa Yukichi (1835-1901), één van de pioniers van de modernisering van Japan. In dit in het Nederlands vertaalde boek ‘De poorten gaan open’ (Amsterdam, 1978) schrijft hij: ‘Wij studenten van de Nederlandse kennis waren ons ervan bewust de enige bezitters te zijn van de sleutel tot de grote Europese civilisatie’. Dank zij de Nederlanders waren de Japanners toen zij rond 1850 gedwongen werden hun land open te stellen voor de buitenlandse handel, vrij goed op de hoogte van het gebeuren in de rest van de wereld. Nederlandse en Duitse artsen als Engelbert Kaempfer (1651-1716)⁽³⁾, Ph. F. von Siebold (1796-1866) en J.L.C. Pompe van Meerdervoort (1829-1908) doceerden medische wetenschappen in Nagasaki⁽⁴⁾. De laatste schreef een interessant boek ‘Vijf jaren in Japan’ (Leiden, 1868).

Omgekeerd heeft de Nederlandse vestiging op Deshima ook betekenis gehad voor onze wetenschap. De

Maquette van Deshima.

Het eerste in Japan gedrukte leerboek van de Nederlandse taal.

(3) Zijn ‘Geschichte und Beschreibung von Japan’ werd in 1981 herdrukt bij Springer-Verlag.

(4) Vgl. K.T.A. Halbertsma ‘De beteekenis van de Westersche geneeskunde met name de Hollandsche voor Japan in hare historische ontwikkeling’. Delft, [1941].

[p. 138]

Nagasaki-prent met Nederlandse familie.

etnografica en kunstverzamelingen van de genoemde dr. Philipp Franz von Siebold, schrijver van ‘Nippon’, ‘Flora Japonica’ en ‘Fauna Japonica’ vormden de grondslag van het bezit van het Rijksmuseum voor Volkenkunde in Leiden, dat in 1837 werd opgericht. De platen en zaden, die Von Siebold naar Nederland zond, vonden hun weg naar de Leidse Hortus Botanicus.

In de eerste helft van 1983 werd in Amersfoort een tentoonstelling gehouden, gewijd aan het werk van Jan Cock Blomhoff, sedert 1809 pakhuismeester op Deshima en van 1817 tot 1824 Opperhoofd aldaar. Hij was zeer geïnteresseerd in flora, fauna, geschiedenis, godsdienst, maatschappij en politiek van het Land van de Rijzende Zon. Zijn uitgebreide verzamelingen kwamen tenslotte onder het beheer van het Rijksmuseum voor Volkenkunde in Leiden.

Ook buitenlandse Japankenners hebben de betekenis van het Nederlandse optreden in Japan onderkend, getuige o.m. het boek van de Engelsman C.R. Boxer ‘Jan Compagnie in Japan, 1600-1850’, (The Hague, 1950), G.K. Goodman ‘The Dutch impact on Japan, (1640-1853)’, (Leiden, 1967) en K. Glamann ‘Dutch-Asiatic trade, 1620-1740’ (The Hague, 1958).

In het genoemde boek van dr. Stellingwerff is ook een catalogus opgenomen van de tentoonstelling ‘Roodharige vreemdelingen op Deshima’. Deze tentoonstelling werd gehouden in de Vrije Universiteit in Amsterdam. Samenstellers van de catalogus waren H. Bosma, F.K. Lotgering en J. Vrieze. Aan de hand van Japanse prenten en tekeningen werd op deze tentoonstelling een beeld gegeven van de visie van de Japanners op de ‘roodharige vreemdelingen’. In Japanse ogen kenmerkten de Nederlanders zich vooral door hun rood haar, hun lengte, lange neuzen, blauwe ogen en witte huidskleur. De anecdotische Nagasaki-prenten geven een natuurgetrouw maar soms ook geestig beeld van het leven van de Nederlanders, hun vrouwen, bedienden, huisdieren, schepen, kleding en wapens. Enerzijds bewonderden de Japanners de Hollanders, anderzijds vonden zij het een vreemd volkje.

Meestal werden de bewoners van de Lage Landen afgebeeld met een lange Goudse pijp en Javaanse bedienden. Zoals eerder werd opgemerkt moesten de bewoners van Deshima zich veel laten welgevallen.

Opmerkelijk is, dat op de Japanse prenten de vlag met het embleem van de Verenigde Oostindische Compagnie (V.O.C.) omgekeerd wordt afgebeeld (zie afbeelding op kaft). Was ook dit een teken van de vernedering van de ‘barbaren’?

De Nagasaki-prenten zijn niet alleen esthetisch maar ook cultuurhistorisch van grote betekenis. In dit verband wordt in de catalogus terecht opgemerkt:

‘Wij mogen dankbaar zijn deze tekeningen van ooggetuigen te bezitten, want de ‘Hollanders’ die eeuwen op Deshima verbleven, hebben ons veel in geschrift maar weinig in beeld nagelaten’. Anderzijds moet worden opgemerkt, dat de Nederlandse invloed op deze Nagasaki-prenten, die als een soort souvenirs voor de bezoekers aan Nagasaki moeten worden beschouwd, niet gering is geweest: ‘Sinds de vrijheid op het importeren van boeken groter was geworden

[p. 139]

kwamen er niet alleen Nederlandse boeken over kunst in omloop, maar ook schilderingen, tekeningen en prenten. Dit oefende direkte invloed uit op de prentkunst van Nagasaki... Gedurende de gehele periode dat de Nagasaki-prenten verschijnen ziet men elementen terugkeren die afkomstig zijn uit de westerse traditie. Banderollen bijvoorbeeld waarop een Hollandse tekst is aangebracht en kartouches komen veelvuldig voor... Nederlandse kunsttheoretische verhandelingen als Gerard de Lairesse's ‘Groot Schilderboeck’ en het ‘Nieuw en volkomen Woordenboek van konsten en wetenschappen’ van Egbert Buys werden ijverig bestudeerd...’ Ook nu nog bestaat in Japan belangstelling voor Nederland, zoals o.m. blijkt uit de activiteiten van het reeds sedert 1975 bestaande ‘Japan-Nederland Instituut’⁽⁵⁾ in Tokio. Uiteraard blijven er ondanks modernisering van Japan diepgaande culturele verschillen bestaan tussen Nederlanders en Japanners. In zijn boekje ‘Buigzame emoties’ (Den Haag, 1981) laat Jan Buruma, die enkele jaren in Japan woonde, herhaaldelijk zijn verwondering blijken over de Japanse levensstijl en gewoonten. Toch worden er steeds meer bruggen geslagen. Nederland kent een actieve Vereniging Nederland-Japan. Opmerkelijk is ook de groeiende belangstelling in de Lage Landen voor het korte Japanse gedicht de haikoe. Deze haikoe vindt bij Nederlandse en Vlaamse dichters navolging.

Opmerkelijk is de oprichting van de Haikoe Kring Nederland en het Haikoe Centrum Vlaanderen, die gezamenlijk het tijdschrift ‘Vuursteen’ uitgeven met oorspronkilijke Vlaamse en Nederlandse haikoes en essays (vgl. hierover V.F. Laterveer ‘Het verschijnsel ‘haiku’ in het Nederlands taalgebied’, uitgave Stichting Dimensie, 1982). Voorts wijs ik nog op het cultureel-historische tijdschrift ‘Japan en de Lage Landen’, een uitgave van de Stichting Dimensie (Galgewater 15, Leiden)⁽⁶⁾. Helaas moest dit voortreffelijke

Afbeelding van Nederlander op Nagasaki-prent

tijdschrift na vijf nummers om financiële redenen worden gestaakt. De ‘Stichting Dimensie voor Letterkundige en Wetenschappelijke Uitgaven’, die ook haikoepoëzie uitgeeft, wil echter op dit gebied werkzaam blijven.

Tot slot vermeld ik nog, dat in de maanden augustus tot oktober 1984 in Rotterdam een groot opgezet Japan-festival wordt georganiseerd met vele culturele activiteiten en een tentoonstelling over de geschiedenis van de Nederlands-Japanse betrekkingen.

P. KRUG

(5) Vgl. J. de Vries ‘Het Japan-Nederland Instituut in Tokio’, Neerlandia nr. 4, 1976. Dit instituut geeft een serie publikaties uit getiteld ‘Bridge between Japan and the Netherlands’.

(6) In het eerste nummer januari 1981 verscheen een artikel van C.M. Steegers-Groeneveld ‘Het tolkcollegie; twee eeuwen Nederlandse taal in Japan’. Nr. 2 bevatte o.m. bijdragen van Lucette M. Oostenbroek over ‘Haiku tussen Oost en West’ en van E. Jellema-Van Woelderen ‘Japanse prentkunst en Vincent van Gogh’. In nr. 3, 1981 verschenen van G.A.H. Vlam: ‘Nederlandse invloeden op de Japanse schilder- en prentkunst’ en van M.E. van Opstall, ‘De eerste ambassade naar Japan’. In nr. 4 vindt men een vervolg van het stuk van G.A.H. Vlam en voorts een bijdrage van J. Steilingwerff ‘Reconstructie van Deshima?’. In het april-nummer 1982 schreef J. Kaufmann over ‘Aspecten van de Nederlands-Japanse betrekkingen’.