Neerlandia. Jaargang 87

[p. 99]

Nederlandse taalunie en gemeenschappelijk internationaal cultuurbeleid

U ziet een verscheurd man voor u staan, verscheurd omdat enerzijds ik tot u moet spreken over een heel belangrijk onderwerp, en voor een heel belangrijk onderwerp zou je graag wat tijd willen hebben; anderzijds wat betreft de traditionele internationale en ook nationale hoffelijkheid, dat ik rekening moet houden met uw tijdschema. En met het feit dat het eigenlijk het belangrijkste punt van uw bijeenkomst is: de forumdiscussie van vanmiddag. Dat doet natuurlijk niets af aan degenen die vanochtend heel belangrijke gegevens voor de forumdiscussie naar voren hebben gebracht, maar dit is uiteindelijk een studiedag en ik geef mij er rekenschap van dat elke minuut die ik nu spreek afgaat van uw tijd om te discussiëren, En tussen die polen van belangrijkheid enerzijds en hoffelijkheid anderzijds ziet u mij verscheurd. Ik ben ook verscheurd door het feit dat mijn opdracht er nu in bestaat u wat gegevens, wat feiten te geven, eventueel wat stellingen aan te dragen, terwijl ik eigenlijk alleen maar zin heb om in discussie te treden over de interessante uiteenzettingen en dat mag ik niet want ik moet hier tot u spreken over de Nederlandse Taalunie. En een laatste factor van de verscheurdheid is dat de voorzitter terecht vanochtend erop gewezen heeft dat het onderwerp van uw studie vandaag loopt over de samenwerking, de betrekkingen van het taalgebied naar buiten, en dat de wezenlijke taak, de wezenlijke opdracht, het feitelijke doel van de Taalunie - dat staat in art. 2 van het Taalunieverdrag - ligt binnen het taalgebied, de integratie van het Nederlandse taalgebied. Die integratie heeft natuurlijk invloeden op de betrekkingen van de Belgische staat, de Vlaamse natie, de Nederlandse culturele betrekkingen naar buiten; de Taalunie, wanneer die tot rijpheid komt en ik ben ervan overtuigd dat zij tot rijpheid zal komen, heeft daar natuurlijk ook invloed op, met name - en daar komen we straks misschien op terug - ligt op het gebied van de Neerlandistiek. Het is natuurlijk heel erg duidelijk, dat wat dat betreft de Taalunie een heel duidelijke taak heeft, maar nogmaals de taak zelf van de Taalunie ligt in allereerste instantie binnen het taalgebied. En nog een andere factor waar ik ook de aandacht moet op vestigen, is dat de Taalunie, krachtens het verdrag, heel duidelijk beperkt is tot het gebied van de taal en de letteren en dat uw onderwerp - internationale culturele samenwerking - natuurlijk veel breder is dan dat terrein. Ik zal dus proberen wat feitelijke gegevens aan te dragen met ook wel de hoop dat een aantal van u die gegevens al lang kent, maar anderzijds proberen dit te doen in de vorm van een aantal stellingen, die eventueel aanleiding kunnen geven tot discussie of tot vragen tijdens het forum. Ik zou twee principes willen leggen aan de basis van het Taalunieverdrag en dat is allereerst de eenheid van de Nederlandse taal over de grenzen van Nederland en België heen. Dat staat ook in de allereerste woorden van het Taalunieverdrag; ik lees u even voor:

‘Zijne Majesteit de koning der Belgen en Hare Majesteit de koningin der Nederlanden - zich bewust van het belang van de Nederlandse taal voor de samenleving van hun landen...’ (dat is duidelijk de eenheid van dat taalgebied over de grens heen). En de tweede basis daarvan is die eenheid, die gezamenlijkheid op basis van gelijkheid. Niet op basis van samenwerking tussen een grote meerderheid en een minderheid, zoals men zou kunnen denken aan kleine Duitssprekende delen in België en Italië ten opzichte van de regering die dan de hoofdregering zou zijn voor die taal, maar een eenheid op voet van gelijkheid. Om allerlei redenen, maar in de eerste plaats om de reden dat in het eigen staatsverband, in België dus, de Vlamingen niet een kleine minderheid zijn maar een meerderheid, een meerderheidsvorm, die bovendien een duidelijk stempel drukt op de landspolitiek. Ten tweede dat ook ten opzichte van het weliswaar grotere getal Nederlandstaligen in Nederland die verhouding niet is van een minderheid tot een meerderheid - u weet dat het grofweg een verhouding is van 6 millioen tot 14 millioen, maar ten derde, en dat vind ik het belangrijkste, dat is dat het hervinden door de Vlamingen van de Nederlandse taal als taal van bestuur, wetenschap en van cultuur het feit is geweest van de Vlamingen zelf, en practisch van hen alleen. Er wordt in het Noorden wel eens gezegd dat misschien het

[p. 100]

Taalunieverdrag een soort cultuurimperialisme van Nederlandse kant zou zijn, dat men zou proberen de Nederlandse cultuur, de Nederlandse taal wat uit te breiden; ik denk dat men eerder moet constateren dat dit gebeurd is ondanks of temidden van grote onverschilligheid en een niet weten, niet begrijpen en soms ook wel eens tegenwerken uit het Noorden. En dat dus het terugvinden na de scheiding die veroorzaakt is door de val van Antwerpen, of althans daar gemarkeerd is, - een scheiding die zovele eeuwen geduurd heeft - dat het hervinden van de aansluiting met de Nederlandse taal als bestuurs- en cultuurtaal een feit is van de Vlamingen zelf. En wat dat betreft dus wij verantwoordelijk zijn voor die Nederlandse taal. Dat is dan ook wat in de tweede considerans van het verdrag staat, waarin gesteld wordt dat ‘de beide staatshoofden zich er van bewust zijn, dat de overheden van hun landen samen mede-verantwoordelijk zijn voor de Nederlandse taal als instrument van maatschappelijk verkeer en als uitdrukkingsmiddel van wetenschap en letteren, alsmede voor de vaardigheid in het gebruik daarvan’. Dus gezamenlijkheid en op voet van gelijkheid.

Waar komen we dan toe? Heel in het kort zou ik dan de stellingen willen poneren dat die Taalunie in de allereerste plaats nu een politieke werkelijkheid is, maar dat ze ook een historische is en actueel nu ook een maatschappelijke werkelijkheid. Trouwens in volwaardige democratieën als Nederland en België zijn, zou een politieke werkelijkheid, een politiek stelsel, een politiek bouwsel wat niet zou steunen op een historische of op zijn minst op een maatschappelijke werkelijkheid,



niet lang standhouden. Die politieke werkelijkheid nu is in de eerste plaats dus dat Taalunieverdrag, een verdrag tussen twee soevereine staten, wat gesloten is in naam van de hoofden van die beide staten, ondertekend namens de hoofden van die beide staten door de beide ministers van Buitenlandse Zaken, besproken door de parlementen en van kracht geworden krachtens de uitwisseling van ratificatieoorkonden. Daardoor is die Taalunie een politieke werkelijkheid geworden. Een politieke werkelijkheid niet alleen symbolisch, een constatering van een bepaalde eenheid maar een politieke werkelijkheid die een instrument heeft geschapen om die eenheid te bevorderen en rijper te maken. Dat instrument is de Nederlandse Taalunie met zijn vier organen: het comité van ministers, de interparlementaire commissie, de raad voor de taal en letteren en het algemeen secretariaat. Heel in het kort, ook om het weer terug te brengen naar de stellingen, dat comité van ministers dat is niet alleen maar een orgaan van overleg of zelfs niet een orgaan van coördinatie op het allerhoogste niveau, het is nl. een besluitnemend orgaan van het taalgebied. Het comité van ministers neemt regeringsbesluiten die gelden voor het hele taalgebied. In zekere zin is dat comité van ministers dus de regering van het taalgebied, zij het beperkt tot het gebied van de taal en de letteren. Het tweede orgaan, en daar waar regeringen besluiten nemen geloof ik dat je per sé zo'n orgaan nodig hebt, is de interparlementaire commissie, bestaande uit Vlaamse en Nederlandse volksvertegenwoordigers, aangewezen door de organen zelf, waarover in het verdrag bijzonder weinig gezegd wordt. Dat heeft de heer Waltmans vanmorgen bijzonder ad rem opgemerkt. Dat is met opzet zo gedaan omdat, in de tijd waarin de tekst van het verdrag geschreven werd, - dat was in 1978 - die hele ontwikkeling toen natuurlijk nog nauwelijks te voorzien was. Maar de regeringen hebben wel in het verdrag vastgelegd dat die interparlementaire commissie er zou komen. Daar staat inderdaad in het verdrag dat de interparlementaire commissie geroepen is om de regeringen en het comité van ministers van advies te dienen. Ik zou de heer Waltmans, en ik weet dat hij met deze gedachtengang volledig instemt, er opmerkzaam op willen maken - en ook de geachte toehoorders - dat er niet alleen mag wat in het verdrag staat, maar dat er ook veel mag wat niet in het verdrag staat. Het wezenlijke van de zaak is dat die interparlementaire commissie bestaat, in het leven wordt geroepen.

Enkele tijd geleden al heb ik er mij op toegelegd te bedenken wat die interparlementaire commissie zoal zou kunnen doen. Even opsommen: het houden aller-

[p. 101]

eerst van algemene beschouwingen, het bespreken van specifieke onderdelen, het bespreken van de financiële meerjarenraming van de Taalunie, het bespreken van de vastgestelde begroting van het lopende jaar en de ontwerp-begroting van het volgende jaar, het indienen van wijzigingsvoorstellen van schriftelijke en mondelinge vragen en het uitbrengen van een gedrukt verslag.

Het is natuurlijk niet aan de regeringen en zeker niet aan ambtenaren, om te zeggen u mag dat allemaal gaan doen, maar ik dacht dat theoretisch in de oprichting van die interparlementaire commissie al dit soort zaken, al dit soort taken, ook het ter verantwoording roepen van dat comité van ministers als beleidsorgaan van de Taalunie, dus niet via de nationale parlementen, - in zekere mate dus als de volksvertegenwoordiging van het taalgebied. En in dat ‘in zekere mate’, zit dan alle differentie die men in een tekst kan leggen. Het derde orgaan is de raad voor de taal en letteren, u kunt zich wel voorstellen wat die raad voor de taal en letteren te doen zal hebben: het zijn dus mensen uit de praktijk die de aanbevelingen en adviezen aan de regeringen moeten geven.

Verder is er het algemeen secretariaat om dat alles voor te bereiden en uit te voeren.

Dat is de politieke realiteit. Over de historische realiteit hoef ik dit gezelschap niet te spreken, de historische realiteit van de eenheid van onze taal en letteren vanaf de Middeleeuwen is u wel bekend.

De maatschappelijke realiteit is dat, - niettegenstaande de scheiding op het gebied van het beleid - ten opzichte van de taal en ietteren in enerzijds de Belgische en anderzijds de Nederlandse staat, in de samenleving, vooral na 1945, duidelijk een behoefte is gebleken, een behoefte die zich duidelijk geuit heeft in de totstandkoming van structuren, een behoefte aan samenwerking, aan gezamenlijk optreden. Zo is er bv. uw eigen Algemeen-Nederlands Verbond, waar u al jarenlang als Vlamingen en Nederlanders gezamenlijk bepaalde taken volbrengt. Het Algemeen-Nederlands Congres natuurlijk ook. Verder ‘Ons Erfdeel’, met Jozef Deleu. Dat is een andere, duidelijke voorloper van de Taalunie. En andere voorbeelden: het Nederlands Lexicografisch Instituut in Leiden, de Algemene Conferentie der Nederlandse Letteren, de Internationale Vereniging voor de Neerlandistiek, de Vertaalstichting, en er zijn er nog een aantal andere, die de gezamenlijkheid van het optreden ten opzichte van die taal en letteren niet alleen nastreven maar ook tot een feitelijke werkelijkheid brengen. En in die mate is het Taalunieverdrag eigenlijk alleen maar een registreren en een op regeringsniveau opbrengen, optillen van allerlei structuren die in de maatschappij al lang waren ontstaan. En dan komt als taak van de Taalunie naar voren een dubbele taak; dat is dan ten eerste de gezamenlijkheid van die maatschappelijke structuren te ondersteunen, mogelijk te maken, te begeleiden, en - dat durf ik in deze tijd nauwelijks te zeggen - mede te financieren enerzijds en anderzijds op regeringsniveau waar te maken wat de maatschappelijke structuren al aan gezamenlijkheid gebracht hebben op het gebied van de taal en letteren.

Dat zijn allemaal taken voornamelijk binnen het taalgebied. Naar buiten zal dat gezamenlijk optreden van dat comité van ministers met een eenduidig beleid ten opzichte van de taal en letteren natuurlijk van een heel duidelijke invloed zijn op een belangrijk beleidsterrein wat u voornamelijk interesseert vandaag: de internationale betrekkingen en zo kom ik toch tot het onderwerp van het colloquium terug.

Wat de Taalunie betreft zal die taak voornamelijk liggen op het gebied van het onderwijs in de Nederlandse taal en cultuur in het buitenland.

Drs. B.J.E.M. DE HOOG, Algemeen secretaris van de Nederlandse Taalunie