Neerlandia. Jaargang 86

[p. 161]

De Nederlandse Taalunie

Medio oktober sprak mr. Johan Fleerackers de slotrede uit op de 32ste Conferentie van de Nederlandse Letteren, in het gebouw van de Koninklijke Bibliotheek in Den Haag. Men mag aannemen dat het de laatste Conferentie was - sedert 1951 - in deze vorm; de Conferentie zal opgaan in de Nederlandse Taalunie. Het is een traditie voor de slottoespraak iemand van de kring van de Conferentie uit te nodigen. Mr. Fleerackers sprak als voorzitter van de Gemengde Commissie ter uitvoering van het Belgisch-Nederlands Cultureel Verdrag. Het onderwerp luidde: ‘Over de stand, stilstand en voortgang van zaken bij de Nederlandse Taalunie’. Het was allesbehalve een strikt formele of protocolaire voordracht, met een diplomatieke inslag. Integendeel, het betoog hield een onverbloemde kritiek in op de nalatigheden sedert de ondertekening van het verdrag in januari van dit jaar, waar het de voorbereidende werkzaamheden betrof. Maar de inleider bracht ook de positieve ontwikkelingen onder de aandacht van zijn gehoor. Kern van het betoog was de stelling, dat de Nederlandse Taalunie een internationale betekenis heeft; België en Nederland zullen moeten beseffen dat de ‘gezamenlijkheid’ het uitgangspunt is om het verdrag vorm en inhoud te geven. Daarvoor dienen begrip en respect te bestaan en moet de wil aanwezig zijn ernaar te handelen. Wij hebben het nuttig geacht de tekst van de heer Fleerackers hieronder integraal weer te geven.

Mijnheer de Voorzitter,

Dames en Heren,

Naar aloude traditie van deze eerbiedwaardige Algemene Conferentie der Nederlandse Letteren worden de jaarlijkse bijeenkomsten afgesloten met een toespraak door een voor die gelegenheid ingehuurde spreker buiten de kring van de intimi gekozen en zo mogelijk ook deskundig.

De traditie van de Conferentie schrijft voor dat die slotdeskundigheid wordt tentoongespreid op een moment dat normale stervelingen het ‘continental breakfast’ reeds lang hebben verteerd.

Dat laatste is ook bij de leden van deze Conferentie ongetwijfeld het geval. Gelukkig heeft de Voorzitter het tijdschema kunnen respecteren en aldus bewezen dat een goed voorzitter een man is die er achter-zit. Vorig jaar te Brugge heeft uw bureau een onmisbaar verstandige hand gehad door niemand minder dan de toekomstige Algemeen Secretaris van de Nederlandse Taalunie uit te nodigen dat slotwoord uit te spreken. Hij heeft dat op een geimproviseerde en meesterlijke wijze gedaan. Of voor dit Congres een even verstandige daad werd gesteld een taalkundig minder beslagen dienaar voor die eer uit te nodigen, zult uzelf over ongeveer 30 minuten moeten uitmaken, tenzij de honger U eerder kwelt.

De (stil)stand van zaken

U verzocht mij een beeld op te hangen over de stand van zaken m.b.t. de uitvoering van de Nederlandse Taalunie.

Ik verheel niet, Mijnheer de Voorzitter, dat ik met het opgelegde onderwerp enige moeite heb gehad. Niet dat ik over de Nederlandse Taalunie nog niet zou gehoord hebben. Wij praten er straks al acht jaar over. Misschien kan ik het beter zo stellen dat we er eerder teveel hebben over gehoord en er te weinig van gezien, tenminste als ik terugdenk aan de hoge verwachtingen die op 17 januari 1982 in de Ridderzaal - nu al weer negen maanden geleden - uit de toespraken van 4 excellente Ministers konden worden opgemaakt.

Op dat plechtige ogenblik verklaarden de Nederlandse en Belgische Ministers van Buitenlandse Zaken, de heren Vanderstoel en Tindemans, alsmede de Vlaamse Gemeenschapsminister van Cultuur, de heer Poma, met stellige zekerheid dat met voortvarendheid de Taalunie zou worden ter hand genomen.

Dit is misschien een te eenzijdig negatief geluid want er zijn in de voorbije maanden ook belangrijke dingen gedaan; maar er zijn vooral afspraken niet nagekomen, die hadden moeten nagekomen worden.

Over die plus- en minpunten wil ik het hier hebben. In de marge van de hogergenoemde plechtigheid - 17 januari 1982 dus - trad een protocol invoege tot instelling van de ‘Taalunie in oprichting’. Tijdens die oprichtingsfaze - die in beginsel tot einde 1983 zou lopen - dienen alle organen van de Taalunie operationeel te worden.

De Algemeen Secretaris, die volgens afspraken in de aanloopfaze een Nederlander zou zijn, trad op diezelfde datum in dienst. Zoals U bekend is zal daarna, in de definitieve faze, een Vlaming als hoofd van de Taalunie optreden.

Met voortvarendheid en in de beste Hollandse regenten-traditie - de kwalifikatie is, ik wil het onderstrepen, duidelijk als een compliment bedoeld - werd, kort na het van kracht worden van de Taalunie, door de Nederlandse departementen werk gemaakt van de huisvesting en organisatie van het Secretariaat.

Een pand werd in de Schimmelpennincklaan beschikbaar gesteld en door de Rijksgebouwendienst in gereedheid gebracht want de eerder in uitzicht gestelde behuizing in de oude gebouwen van de Koninklijke Bibliotheek kon helaas geen doorgang vinden. Reeds

[p. 162]

vroeg in dit jaar was het pand klaar.

Ook het Comité van Ministers werd samengesteld, althans op papier. Beide regeringen duidden Run gedelegeerde Ministers aan: voor Nederland kwamen hiervoor de Ministers van Onderwijs en Wetenschappen en van C.R.M. in aanmerking.

In België lagen de zaken wat anders; niet de nationale, maar de ‘Executieve’, zoals de Vlaamse Regering naar een recent Belgisch-barbarisme wordt genoemd, is hiertoe in het raam van de culturele autonomie bevoegd. De Vlaamse Executieve kon zich slechts uit een lange discussie redden door de aanwijzing van niet twee, maar drie bewindslieden. Het Comité van Ministers van de Taalunie bestaat dus uit vijf excellenties: twee Nederlanders en drie Vlamingen, die beiden slechts over één stem beschikken, m.a.w. het Comité van Ministers beslist bij eenparigheid. Die Vlaamse Gemeenschapsministers zijn: de Minister van Cultuur, de heer Poma, de Minister van Leefmilieu, Waterbeleid en Onderwijs, de heer Lenssens en de Minister van Gesubsidieerde Werken en Ondergeschikte Besturen, de heer Galle. (Ik dacht nochtans dat men met de Taalunie een ‘supranationaal’ bestuur had bedoeld).

Afgesproken werd dat dit Comité van Ministers spoedig tot de aanwijzing van beleidsambtenaren zou overgaan en de procedure zou goedkeuren tot de samenstelling van de Raad voor Taal en Letteren. Het corps van beleidsambtenaren zou zijn samengesteld uit twee maal twee deskundigen - één voor de sector taalwetenschap, één voor taalonderwijs, één voor de letteren, en één deskundig beleidsambtenaar voor de media - 2 Vlamingen en 2 Nederlanders.

In Den Haag waren binnen de kortste tijd twee Nederlandse beleidsambtenaren, respectievelijk bevoegd voor taalwetenschap en media door de betrokken overheden beschikbaar gesteld: het zijn de heren Drs. R. De Vroomen, ambtenaar bij het Ministerie van Onderwijs en Wetenschappen en Drs. P. Te Nuyl, werkzaam bij de N.O.S.; beiden hebben hun sporen verdiend in de hun toegewezen werkgebieden en staan er ongetwijfeld borg voor dat de onderneming de deskundigheid zal verwerven die wij alien ervan verwachten.

Zoals U het al hebt geraden, Dames en Heren, liep en loopt de aanstelling van twee Vlaamse experten in mijn dierbaar vaderland niet van eenzelfde leien dakje. Zij zijn er, na negen maanden discussie, nog steeds niet gekomen, zodat de Nederlandse Taalunie in wezen nog geen Unie is van Noord en Zuid, maar door de afwezigheid van Vlaamse medewerkers een exclusieve Noord-Nederlandse bezigheid.

En of dat nog niet genoeg is heeft België nog geen cent betaald in de gemeenschappelijke kosten, waarvan werd overeengekomen dat België toch maar eenderde hoefde te betalen, de overige twee-derden wordt door Nederland ingebracht en is reeds betaald. Ik heb zorgvuldig getracht in de voorbije dagen te achterhalen waarom de komst van die Belgen zo nodig en zo lang diende uit te blijven. Is daar een redelijke uitleg voor?

Zou het kunnen zijn dat in Vlaanderen, sinds het zijn culturele onafhankelijkheid heeft verworven, de geletterdheid in zo'n hoge mate zou zijn toegenomen dat allerwege geniale landgenoten zich geroepen voelen om de vele hoge functies, die de Vlaamse staat in binnen- en buitenland gestalte moet geven, met hun onvervangbaar talent te schragen?

Of is er een andere verklaarbare uitleg waarom het Zuiden, nu het niet op moties maar op daden aankomt, het zolang laat afweten?

Zijn de Brusselse fransquillons op de barricaden geklommen? Hebben de Walen de revolutie tegen de Nederlandse Taalunie uitgeroepen? Met zo'n excuus hadden wij er ons voor de invoering van het culturele zelfbestuur nog kunnen van afmaken. Maar het komfortabele alibi van de ‘onvaderlandse Belgische staat’, dat klassieke en gemakkelijke Vlaamse excuus voor alle falen en culturele tekorten, is vandaag niet langer bruikbaar.

Het België van 1830, met Walen en toestanden, is vandaag geen rugdekking meer voor het ontvluchten van eigen verantwoordelijkheid, voor negligentie en gebrek aan politiek en administratief management.

Ik ben van huis-uit geen ‘nestbevuiler’. Over wat ik hier nu zeg, heb ik zorgvuldig nagedacht. Het is niet omdat deze Algemene Conferentie in Nederland plaats vindt - en ik dus in het buitenland praat - dat deze dingen niet mogen worden gezegd. Ze moeten worden gezegd omdat de Conferentie geen reünie is van Vlamingen en Nederlanders, maar van een gezamenlijkheid van Nederlandstaligen.

Jazeker, ik weet wel dat men een land en een volk geen staatszin via de wijziging van enkele grondwetsartikelen kan aanpraten noch kan eigen maken. Het heeft de Zuidelijke Nederlanden lang aan een uit het volk ontsproten bestuurlijke traditie ontbroken, zoals het Noorden die heeft gegrondvest op eeuwenlange staatrechtelijke en bestuurlijke ervaring. Dat is wel een historische uitleg, maar geen om trots over te zijn, laat staan te koesteren.

De betekenis van de Nederlandse Taalunie - het eerste internationale verdrag dat de Vlaamse of noem het de Zuidnederlandse gemeenschap zelfstandig heeft afgesloten sinds de Unie van Utrecht (1578) - deze Taalunie moet voor de Vlaamse gemeenschap en haar regeerders worden benut als een vin-

[p. 163]

geroefening in het leren autonoom besturen, ook in buitenlandse betrekkingen, waarvoor het op cultureel gebied bevoegd is. Als Vlaanderen een eigen imago en identiteit wil verwerven in de internationale rechtsorde, dan zal het een beleid moeten voeren op grondslag van criteria, die afstand nemen van dorpspolitieke en andere interne cultuurpactachtige kruideniersrecepten.

De hier aanwezige Vlamingen zullen mij begrijpen; mijn Nederlandse vrienden kunnen verder raden wat ik hiermee bedoel. Als Vlaanderen er niet in slaagt ook op cultureel gebied in het buitenland een imago op te bouwen, dan mag het zijn economische, technologische en industriële wereld-ambities ook wel vergeten. Deze Conferentie kan het zich niet permitteren dat de Nederlandse Taalunie, waarin het straks moet opgaan, in een tweede ‘Brakke Grond’ wordt versierd.

Is mijn vrees ongegrond? Overdreven?

Gisteravond verneem ik dat een derde Vlaamse excellence de wens heeft te kennen gegeven een geniaal vriendje in het Taalunie-secretariaat te mogen aanstellen! Spontaan komen mij hierbij de woorden voor de geest van een Waals kamerlid toen deze in een felle oppositie-rede in het Belgische Parlement uitriep: ‘Je parle ici avec du sang dans ma bouche’. Het bloed stijgt ons inderdaad naar het hoofd, want ik zie in dit gehoor velen die jaren tijd en energie hebben besteed aan de samenwerking tussen Noord en Zuid: het werk ook van 32 Conferenties van Nederlandse Letteren.

Nu de culturele integratie eindelijk ook langs staatsrechtelijke en institutionele wegen een kans krijgt, is enig emotioneel protest begrijpelijk en noodzakelijk zo wil worden voorkomen dat dit werk door partijpolitieke berekeningen in de vernieling dreigt te geraken.

Als ik tussen twee kwalen moet kiezen - tussen de beruchte ‘Hollanditis’ of de ‘Vlaamse kinderziekten’, zoals Jozef Deleu de Belgische partijpolitieke touwtrekkerij rond ambtelijke benoemingen heeft genoemd, dan verkies ik het eerste: het heeft ten minste het voordeel dat je, zoniet gerespecteerd, dan toch gevreesd wordt. Ontzag is grondslag van gezag. Ik verkies dus de ‘republiek Amsterdam’ boven vele ‘Brusselse platitudes’.

Vlaanderen, regeerders en geregeerden moeten zo vlug als mogelijk deze politieke kinderziekten kwijt. De Vlaamse gemeenschap moet zich dringend realiseren dat internationaal beleid - en dat is a fortiori de Taalunie - ten principale een kwestie is van gezamenlijkheid en niet een compromis kan zijn van Hollandse plannenmakerij en Vlaamse plantrekkerij. Men moet zich daarbij in het Zuiden wel duidelijk realiseren - in dat Zuiden waar men het altijd zo gemakkelijk heeft over de Hollandse genoegzaamheid tegenover Vlaamse wensen, dat met de ondertekening van de Nederlandse Taalunie de Noord-Nederlandse gemeenschap vrijwillig een stuk soevereiniteit heeft overgedragen over wat zij drie eeuwen lang ononderbroken soeverein heeft uitgeoefend: het beleid over eigen taal, het enige, het meest eigen, het meest onvervangbare en onvervreemdbare instrument van een land en een volk.

In concreto betekent dit, dat het Comité van Ministers met het aanwijzen van beleidsambtenaren en straks met de aanstelling van 45 leden van de Raad voor de Nederlandse Taal en Letteren zal moeten bewijzen dat het met de Taalunie om geen ‘lachertje’ gaat. De Taalunie is in het internationale rechtsverkeer zelfs een primeur, want geen enkele taalgemeenschap heeft tot op heden de autonomie tussen de belangen van soevereine staten en grensoverschrijdende taalgemeenschappen bevredigend kunnen overbruggen. De Nederlandse Taalunie tussen het Koninkrijk der Nederlanden en het Koninkrijk België is in dit domein de eerste internationale prefiguratie.

De Taalunie heeft dus een internationale betekenis en om die reden hopen wij dat beide landen de geest van gezamenlijkheid begrijpen, respecteren en er naar handelen. Het totstandbrengen van die culturele gezamenlijkheid is immers de doelstelling van deze Unie; de inzet van deze Unie is niet het opvullen van vacante functies, het benoemen van politieke protégés, laat staan het uitdelen van subsidies als zoethoudertjes. Het gaat hier wel duidelijk om het vrijwaren, behartigen en bevorderen van een stuk ‘gemenebest’. Het ‘beste’ namelijk van wat wij Nederlanders van Noord en Zuid ‘gemeen’ hebben. Dat betekent ook dat wij er de beste krachten moeten voor inzetten.

Negen maanden, Dames en Heren, zijn dus verstreken sinds de Taalunie staatsrechtelijk van kracht werd. Ik breng graag hulde en ditmaal ‘avec le sourire sur ma bouche’ aan de Algemeen Secretaris die in moeilijke omstandigheden het Nederlandse luik van onze gemeenschappelijke Taalunie heeft hooggehouden.

Ik ben ook als Vlaming erkentelijk voor het vasthoudende inzicht waarmee een aantal hoge ambtenaren in beide departementen van Onderwijs en Wetenschappen en C.R.M. zich achter de zaak hebben gezet, met name de elf leden van de Nederlandse Interdepartementale Werkgroep inzake de voortgang van de Taalunie.

*

[p. 164]

De Raad voor Nederlandse Taal en Letteren m.b.t. de andere unie-organen

Zo dacht ik mij gekweten te hebben van één aspect van mijn opdracht, de stand van zaken. Belangrijk, maar niet het belangrijkste, naar het mij voorkomt. Er zijn ook nog andere beschouwingen te geven m.b.t. de voortgang van zaken.

Vervolgens zou ik nader willen ingaan op enkele institutionele aspecten van het Taalunie-verband, met name over de plaats van de Raad en van de Interparlementaire Commissie.

In de marge van de officiële organen van de Taalunie werd ook een informeel College van Plaatsvervangers ingesteld, bestaande uit 5 hoge ambtenaren, vertegenwoordigers van de 5 zetelende bewindslieden van het Comité van Ministers.

Dit College van Plaatsvervangers is in de voorbije maanden verschillende malen samengekomen ter beraadslaging, niet alleen van aangelegenheden van organisatorisch belang, maar ook om de procedure uit te werken tot de voordracht en benoeming van de 45 leden van de Raad voor Nederlandse Taal en Letteren.

Onder instigatie van de Algemeen Secretaris werd spoedig ingezien dat de Raad zo spoedig mogelijk operationeel diende te worden. Ten alle prijze zou moeten worden bereikt dat de eerstvolgende Algemene Conferentie - in het najaar 1983 - binnen de nieuwe structuur van de Nederlandse Taalunie kan worden gehouden. Het College heeft derhalve besloten om bij urgentie prioriteit te verlenen aan de samenstelling van de Raad. De Raad is de spil, de motor en de ziel van de Taalunie. De Raad heeft immers een verplichte adviesstem in alle aangelegenheden die de Taalunie aanbelangen. Het is vooral in dit opzicht dat de Taalunie-structuur afwijkt van andere internationaal-rechtelijke samenwerkingsorganen, zoals Benelux en E.E.G. De verplichte adviestaak van de Raad is ook een recht dat de Raad uit het Verdrag put. Het opvorderen van dat inspraakrecht lijkt mij essentieel voor het welslagen van de Taalunie. Essentieel omdat het elke vorm van vervreemding moet tegengaan, die eigen is aan alle officiële en door de overheid ingestelde instituties. Vervreemding die ons de dag van vandaag opvalt wanneer wij kijken hoe andere internationale instellingen het er na verloop van jaren vanaf hebben gebracht. Is Benelux, E.E.G. en Unesco niet ten dele vervreemd van de basis waaruit het ontsproten is, omdat beslissingen vaak in de ivoren toren van ambtelijke secretariaten worden geconterfeit?

De Raad heeft de mogelijkheid deze te ontwikkelen tot eigen organisatie van werkzaamheden, van onderzoek en studie. De Raad kan deskundigen aantrekken en experten en subcommissies tewerkstellen. De betekenis van deze subcommissies in de schoot van de Raad is van belang, omdat hiermede een groot deel van het werkterrein dat zovele jaren door de Algemene Conferentie der Nederlandse Letteren werd op touw gezet, met vrucht kan worden verdergezet. Het feit dat de besluiten van de Raad formeel door het Comité van Ministers moeten worden bekrachtigd teneinde uitvoerbaar te zijn, heeft een niet minder belangrijke betekenis op staatsrechtelijk en institutioneel gebied. De Taalunie is niet een zomaar vrijblijvend overleg van goedwillenden en goedgezinden. Het Comité van Ministers zal terdege gedwongen worden er een vast schema van beraadslaging en beslissing op na te houden, daartoe immers aangezet door de Raad.

De Voorzitter en het bureau van de Raad zullen ongetwijfeld belangrijke tegenspelers worden voor het Comité van Ministers. Het is ook niet uitgesloten dat Voorzitter en dagelijks bestuur ook door dit Comité van Ministers worden gehoord alvorens definitieve besluiten worden genomen.

Over de functie van de Raad en van de jaarlijks te houden Algemene Conferentie hoor ik - ook op deze Conferentie - dat nog enige onduidelijkheid bestaat. Ik ga daar niet op in, maar ik hoop wel dat die verhouding zo spoedig mogelijk wordt opgeklaard en geen aanleiding moge geven tot misverstand.

Ik zou ook iets willen zeggen in dit verband m.b.t. de interparlementaire Commissie. Het is juist dat het wetgevende luik in het geheel van de Taalunie-structuur eerder zwak uit de verf is gekomen.

Weliswaar wordt de Interparlementaire Commissie bij de Taaluniewerkzaamheden betrokken, maar een structurele binding met de werkzaamheden van de Raad of van het Comité van Ministers is er helaas niet. De Interparlementaire Commissie bepaalt zelf hoe, wanneer en op welke wijze zij zich met de Taalunie-aangelegenheden zal bezig houden. Ik beschouw het ontbreken van een daadwerkelijke parlementaire controle - d.w.z. een gemeenschappelijk parlementair orgaan - wel duidelijk als een manco in de huidige structuur van de Taalunie. De bevoegde ministers zijn immers verantwoordelijk voor de uitvoering van een gemeenschappelijk beleid, maar zij kunnen niet ter verantwoording worden geroepen voor een gezamenlijk parlementair controle-orgaan, wel en uitsluitend voor hun respectieve parlementen in Brussel en Den Haag. Het ontbreken van deze parlementaire controles belet ons ook om de Taalunie een supra-nationale dimensie in staatsrechtelijke zin toe te bedelen. De staatsrechtelijke basis van de Taalunie is niet een

[p. 165]

democratisch verkozen orgaan, maar blijft in wezen een intergouvemementeel beraad, d.w.z. een structuur waar de uitvoerende macht de bevoegdheid van de wetgevende bezit. Er is derhalve geen beroep mogelijk, tenzij in de afzonderlijke parlementen, tegen beslissingen of niet-genomen beslissingen van het Comité van Ministers. De Interparlementaire Commissie kan ongetwijfeld over elk geschil tussen Raad en Comité van Ministers beslaadslagen, het kan zich daarover tot het Comité van Ministers richten, maar het heeft zelf geen recht van interpellate en het kan de Ministers evenmin verplichten zich over hun beleid te verantwoorden.

Vanzelfsprekend is er de theorie en de praktijk waarvan ik hoop, dat de samenwerking tussen Interparlementaire Commissie en de bevoegde Ministers in een geest van waarachtige parlementaire democratie zal verlopen.

Maar ik heb in mijn ambtelijke praktijk de gelegenheid gehad de werkzaamheden van de Benelux-organen van nabij te volgen en, al mag ik niet uit de ambtelijke biecht spreken, vergaderingen van parlementaire Benelux-commissies waren over het algemeen geen voorbeeld van samenspel tussen parlement en regering.

De Raadgevende Parlementaire Benelux-Commissie voor Culturele Zaken placht eenmaal per jaar in een van de drie hoofdsteden bijeen te komen in een vergadering, die eerder het karakter van een gezellige praatclub dan een wetgevend lichaam had. Men kaartte wat na over bv. het optreden van het concertgebouworkest, de organisatie van een Belgische week en steeds weer de vraag hoelang het nog zou duren vooraleer boeken, kunstwerken, toneelrequisieten zonder papieren en formaliteiten over de Beneluxgrenzen konden worden vervoerd. Ik hoop dat deze schertsvertoning de Interparlementaire Commissie van de Taalunie moge gespaard blijven.

In elk geval acht ik het wenselijk dat in een verdere toekomst de wetgevende dimensie van de Unie, ook vanuit de gezamenlijkheid, een duidelijker fundament krijgt. Dan pas zal de Taaltunie evolueren naar een vorm van wettelijke supra-nationale eenheid, die de Nederlandse Taal- en Cultuurgemeenschap in de internationale rechtsorde een werkelijke, eigensoortige juridische identiteit kan verschaffen. Zoals ik zei, ook vanuit internationaal-rechtelijk oogpunt een boeiend experiment.

Verwachtingen

Tot slot enkele kanttekeningen over wat bij velen leeft m.b.t. de inhoudelijke activiteiten van de Unie.

Het College van Plaatsvervangers heeft besloten de Taalunie ook tijdens de oprichtingsfaze een aantal activiteiten te doen patroneren. Té lang worden verwachtingen met woorden en toespraken opgeroepen. Het is een goede zaak dat de Unie spoedig ook over inhoudelijke zaken van zich kan laten horen.

De Taalunie is niet zoiets als een ‘hoge hoed’ waaronder alles en nog wat wordt gestopt. Het mag evenmin een parasol worden, waar sommigen hun individualistische wetenschappelijke hobbies in een speciaal zonnetje zetten. Eerder zal in het perspectief van de nakende besparingswoede, die vele culturele projecten in deze crisistijd in beide landen te wachten staan, de Taalunie moeten fungeren als een ‘paraplu tegen noodweer’, ook t.a.v. kleinschalige initiatieven. In de voorbije jaren zijn kleine, soms beperkte maar voor de ontwikkeling van onze gemeenschappelijke taal- en literaire erfenis, uiterst belangrijke projekten totstandgekomen, waar met grote ijver door wetenschappelijke instituten, wordt gewerkt. Vele van deze projekten en initiatieven dreigen in de naaste jaren buiten de budgettaire boot te vallen.

Het komt mij voor dat de toekomstige Raad voor Nederlandse Taal en Letteren vooral oog zal moeten hebben voor dit netwerk van kleinschalig onderzoek dat niet altijd de grote openbaarheid krijgt, waarop het in feite recht zou hebben en bovendien, zoals ik zei, door de budgettaire hakbijl wordt bedreigd.

Het zullen niet op de eerste plaats de grote instituten zijn die in de bezuinigingswoede veren zullen moeten laten. Het zijn in de eerste orde wel de kleintjes die in de verdrukking zullen komen te staan. Zo las ik enkele weken geleden een noodkreet van de kleine Nederlandse uitgeverijen, de zgn. vereniging van afhankelijke uitgevers VOLU; kleine bedrijfjes die over het algemeen geen lid zijn van de Koninklijke Nederlandse Uitgeversbond. Het is niet omdat zij geen deel uitmaken van het literaire establishment dat hun betekenis voor literatuur en de literatuurverspreiding minder belangrijk zou zijn dan de grote gevestigde uitgevers.

Het is duidelijk dat de verslechterende economische toestand op de boekenmarkt, zowel in Noord als in Zuid, deze kleine initiatieven binnen de kortste keer de das kan omdoen. Ik noem dit voorbeeld omdat het een illustratie is van wat ik bedoel met de stelling dat de Taalunie geen hoge hoed mag opzetten, maar ook als een vangnet moet fungeren onder het touw waar vele culturele initiatieven vandaag hun financiële evenwichtsoefeningen steeds moeilijker en moeilijker kunnen uitvoeren.

De Taalunie moet een tegenwicht vormen voor de soms fantasieloze benadering waarop departementale begrotingen worden ingevuld. In deze crisistijd zal

[p. 166]

de Taalunie een dam moeten opwerpen, zich daarbij steunend op het gezag van de Raad. Het zal prioriteiten moeten stellen en deze via de gezamenlijkheid van het Taaluniebudget moeten respecteren.

De moderne samenleving met haar technologisch en commercieel geweld en haar uitdeinende grootschaligheid vormen een steeds grotere bedreiging voor kleinschalige, regionale waarden. In mondiaal verband heeft de Nederlandse taal en cultuur slechts geringe invloed, al overstijgt haar kwalitatieve inbreng in grote mate haar kwantitatieve rangorde. Dat is voor ons duidelijk, maar niet voor iedereen. Nog maar pas werd in het Europees parlement een poging ondernomen - en gelukkig verijdeld - om de kleinere Europese talen als werktaal uit te schakelen.

Grote initiatieven moeten de technische draagkracht van onze taal als gemeenschappelijk intellectueel instrument waarborgen en versterken. Zo zal de financiering van de A.N.S. - het wetenschappelijk projekt m.b.t. de Algemene Nederlandse Spraakkunst - vanaf 1983 via de Taalunie worden veilig gesteld. Ook een projekt van Vlaamse en Nederlandse geografen m.b.t. de eenduidige terminologie - één van de basisobjectieven - zal door de Taalunie worden gepatroneerd.

Ook de Bibliografie van de Nederlandse Taal- en Literatuurwetenschappen (BNTL) zal onder de vleugels van de Taalunie zodanig worden geconsolideerd dat de bestaanszekerheid, zowel van de Vlaamse als van de Nederlandse werkgroepen in de naaste toekomst wordt gewaarborgd.

Tijdens het laatste Colloquium Neerlandicum van buitenlandse docenten neerlandistiek, in Leuven gehouden, is eens te meer gebleken hoe groot en gevarieerd de behoefte blijft aan aangepast audio-visueel materiaal voor taalonderwijs aan buitenlandse instellingen van hoger- en voortgezet onderwijs, waar nu apart binnen de Vlaamse en de Nederlandse initiatieven slechts fragmentarisch in behoeften wordt voorzien; ook hier zal de Taalunie vanaf 1983 stimulerend optreden.

Het zijn uiteraard slechts enkele schuchtere vingeroefeningen, in afwachting dat (iterum dico...) alle wetenschappelijke medewerkers aan het werk kunnen en de Raad bij het beleid kan worden betrokken.

Mijnheer de Voorzitter,

Dames en Heren,

Dit is waarschijnlijk de laatste Conferentie der Nederlandse Letteren naar de oude stijl.

Deze slottoespraak van 32 Conferenties had zeker op een feestelijker noot mogen eindigen, want er zijn vele feestelijke momenten geweest sinds de Conferentie in 1951 voor het eerst bijeenkwam.

Wij staan voor een keerpunt van wegen in de Noord-Zuid relaties. Het vrijblijvend karakter heeft plaats gemaakt voor een uniek institutioneel integratie-verband. Vanaf heden houden de ‘Vlaamse’ en respectievelijk ‘Hollandse’ taalgemeenschap op te bestaan. Daar hoeft U, als bevoorrechte getuigen en leden van deze Conferentie niet van overtuigd te worden. Het was mijn en onze plicht de buitenwereld - en vooral de overheid - te wijzen wat op het spel staat. Deze onderneming mag niet mislukken.

Mijn toespraak was vrijmoedig en openhartig. Zij had bij wijlen de toon van een ‘philippica’. Ik dacht dat het mijn plicht was. U hebt niet geprotesteerd.

Ik dank U voor de wijze waarop U naar deze ‘philippica’ hebt willen luisteren.

J. FLEERACKERS

Slottoespraak van de heer J. Fleerackers, voorzitter van de Gemengde Commissie ter Uitvoering van het Nederlands-Belgisch Cultureel Verdrag, op de 32e Algemene Conferentie der Nederlandse Letteren, Den Haag, 17 oktober 1982.