Neerlandia. Jaargang 86

[p. 133]

De positie van de kleine staat vroeger en nu

In onze tijd, waarin twee supermogendheden, mede dank zij het bezit van atoomwapens, hun invloed ver buiten de eigen grenzen doen gelden, schijnt de situatie voor de kleinere staten ongunstiger te zijn dan ooit.

Ook in het verleden werd de positie van de kleine landen echter voor een belangrijk deel bepaald door de machtsverhouding van enkele grote staten. Dit gold misschien minder voor een land als Zwitserland, maar Nederland moest zowel in 1813 (het Congres van Wenen regelde de Europese problemen volgens het beginsel van het machtsevenwicht) als na 1945 rekening houden met de bestaande ‘balance of power’.

Toch rijst in dit verband de vraag: Hoe groot is de manoeuvreer-ruimte van de kleine staten binnen de voortdurend in beweging zijnde interstatelijke constellatie? Deze ruimte is uiteraard voor de onderscheidene kleine staten verschillend. De positie van Finland is een andere dan die van Zwitserland, Oostenrijk of lerland.

Albanië weigert iedere alliantie met één van de militairideologische blokken, ondanks het feit, dat dit kleine land van Sjkiptaren gelegen is in een stategisch belangrijk deel van Europa.

De vraag of de kleine staat nog toekomstmogelijkheden heeft in een wereld van economische interdependentie, integratie en schaalvergroting kan niet zonder meer bevestigend of ontkennend worden beantwoord.

Klein is in dit verband ook een relatief begrip. Klein kan betrekking hebben op de omvang van het territorium of het bevolkingscijfer maar behoeft allerminst economische zwakte te impliceren.

Opmerkelijk is, dat van de 155 leden van de Verenigde Naties het grootste deel gevormd wordt door kleine staten. Het verleden heeft vaak de innerlijke zwakheid van grote multi-nationale, multi-etnische imperia aangetoond, zoals Oostenrijk-Hongarije en het Ottomaanse rijk. Ook nu blijken grote staten als India en China niet de meest stabiele te zijn! In feite hebben dergelijke omvangrijke landen zeker niet de bewegingsvrijheid, die de politieke leiders wel zouden wensen. Dit geldt zelfs voor de supermachten. De bekende Amerikaanse atoomfysicus Robert Oppenheimer vergeleek de Verenigde Staten en de Sowjet-Unie dan ook met twee schorpioenen in een fles. Wanneer de een de ander aanvalt zijn beide ten dode opgeschreven.

Een aantal kleinere staten heeft eerst laat in de geschiedenis een zelfstandig nationaal bestaan kunnen opbouwen. Tsjechoslowakije, Roemenië, Albanië, Bulgarije en lerland. De strijd om onafhankelijkheid eiste bovendien alle energie op en verschillende van deze landen bleven economisch en cultureel achter bij Europese staten die onder een gunstiger gesternte waren geboren.

Masaryk over de kleine staten

Velen hebben in het verleden de rechten en de waarde van de kleine staat verdedigd: Plato, Aristoteles, Thomas van Aquino, Montesquieu, Rousseau, Alexis de Tocqueville, Proudhon, Jacob Burckhardt, Denis de Rougemont en ook de stichter van de Tsjechoslowaakse republiek Thomas Masaryk, auteur van ‘Le problème des petites nations dans la crise européenne’ (Paris 1915). Hierin kritiseert hij de door Duitse pangermanisten en Russische panslavisten verkondigde stelling dat kleine staten blijkens de geschiedenis langzaam maar zeker verdwijnen en opgenomen worden in grotere staatsverbanden. De geschiedenis, aldus Masaryk, toont evenzeer aan, dat ook grote staten aan verval onderhevig kunnen zijn en zelfs van het wereldtoneel kunnen verdwijnen: het rijk van Alexander de Grote, het oude Duitse rijk, het Napoleontische Frankrijk. De geschiedenis begunstigt niet slechts de grote, maar evenzeer de middelgrote en kleine staten.

In zijn beschouwing accentueert Masaryk steeds weer het verschil tussen staat en natie en hij merkt op, dat sedert de achttiende eeuw het principe van de nationaliteit sterker geworden is en meer politieke erkenning heeft gevonden. Uiteraard voert hij hier als bewijs de wedergeboorte van het Tsjechische volk aan.

Ook de kleine staten blijken in staat geweest te zijn om hun onafhankelijkheid te verkrijgen en te bewaren. Masaryk wijst in dit verband op de strijd van de Nederlanders tegen Spanje. Hij erkent ook de nadelen van een kleine staat. Deze beschikt uiteraard over minder handen en hoofden, hetgeen nadelen oplevert voor de organisatie van de arbeid. Het kleine volk telt minder specialisten op verschillende gebieden en de rijkdom is begrensd. Maar ook hier zijn uitzonderingen: Nederland, Zwitserland en Bohemen. Anderzijds moet beklemtoond worden, dat de individuele capaciteiten, talenten en inspanningen in een klein land vaak meer gewaardeerd en gebruikt worden dat in een grote natie. Bovendien blijkt de democratie, de directe deelneming van het volk aan de regering, beter in kleine staten tot ontwikkeling te komen, aldus Masaryk.

[p. 134]

De Tsjechische filosoof en staatsman was zich bewust van de moeilijke positie van een klein land. Zijn conclusie luidde: ‘Een kleine natie moet werken en werken en werken en intensiever dan grote staten...’ Ook onze Huizinga wijst erop, dat men de betekenis van de kleine staten niet moet onderschatten. De in de ogen van bepaalde Duitse politici en historici verfoeilijke ‘Kleinstaaterei’ blijkt allerminst verwerpelijk te zijn wanneer men de balans opmaakt van de culturele prestaties. Huizinga merkt in zijn ‘Geschonden wereld’ in een beschouwing over ‘De verbrokkeling van het Duitse rijk’ op:

‘De verdeeldheid heeft aan geen der grote dingen, die de beschaving aan Duitsland te danken heeft, ooit in de weg gestaan en sommige ontegenzeggelijk bevorderd. Goethe bijvoorbeeld is niet in een Duitse eenheidsstaat te denken. Alles wat als Duitse bijdrage tot de cultuur van blijvende waarde is, zou geen haar groter of schoner of beter of heilzamer geweest zijn, wanneer het in een groot, verenigd Duitsland geboren had moeten worden. Men rekene als dingen van blijvende waarde niet één politiek succes van enkele eeuwen duurzaamheid, dat door oorlogen bevochten, door oorlogen weer te gronde gaat. Men denke aan de onvergankelijke en onloochenbare waarde van de dom van Bamberg, van Nikolaus von Cusa, van Luther, van Dürer, van Bach, van Jacob Grimm en vrage zich telkens: waren de mensen die dit schiepen, tot dit alles beter in staat geweest, indien er achter hen een sterke eenheidsstaat had gestaan? Zou deze wereld er iets rijker om zijn geweest?’ (pag. 59).

Kracht en zwakte van de kleine staat

Masaryk en Huizinga gaan bij hun waardering van de kleine staat, zoals blijkt, uit van een verschillende visie. De waardering van Masaryk is een politieke en sociologische, die van Huizinga een culturele. Maar beide benaderingen verdienen aandacht. In dit verband zou ik met Masaryk ook de vraag willen opwerpen of de kleine staat niet een betere voedingsbodem voor de democratie vormt. In zijn algemeenheid is deze vraag niet bevestigend of ontkennend te beantwoorden. Het Engelse imperium en de Verenigde Staten boden de democratie evenveel ontwikkelingsmogelijkheden als het kleine Zwitserland. Toch zijn de mogelijkheden van politieke participatie van de burger in een klein land veelal ruimer dan die in een grote staat. Ook moet worden opgemerkt, dat de grote mogendheden als Rusland, China en India door hun omvang geconfronteerd worden met centrifugale krachten. Dit zal de ontwikkeling van een centralistisch en zelfs absolutistisch regime bevorderen. Reeds Rousseau wees in dit verband in zijn ‘Du contrat social’ op het feit, dat de kleine staat een grotere samenhang heeft en bovendien betere mogelijkheden biedt voor een democratische ontwikkeling.

De grote Zwitserse historicus Jacob Burckhardt meende blijkens zijn ‘Weltgeschichtliche Betrachtungen’, dat de waarde van een kleine staat gelegen is in zijn mogelijkheden om werkelijke vrijheid te realiseren: ‘De kleine staat biedt eigenlijk niets als de werkelijke, feitelijke vrijheid: daardoor weegt hij op ideale wijze volkomen op tegen de geweldige voordelen van de grote staat en zelfs tegen diens macht...’

Niet alleen natuurlijke rijkdommen, grootte van de bevolking en omvang van hun territorium zijn beslissend voor de kracht van een staat. Sparta, Venetië, Genua, Portugal en ons eigen land zijn veelzeggende voorbeelden. Bolingbroke (1672-1751) wijst in dit verband op het belang van vrijheidsdrang en patriottisme, maar ook op de handelsgeest van de Nederlanders en vergelijkt hierbij Engeland en de Republiek der Verenigde Nederlanden:

‘Let any man who has knowledge enough for it, first compare the natural state of Great Britain, and of the United Provinces, and then their artificial state together; that is, let him consider minutely the advantages we have for the situation, extent, and nature of our island, over the inhabitants of a few salt marshes gained on the sea, and hardly defended from it; and after that, let him consider how nearly these provinces have raised themselves to an equality of wealth and power with the kingdom of Great Britain. From whence arises this difference of improvement? It arises plainly from hence; the Dutch have been, from the foundation of their commonwealth, a nation of patriots and merchants. The spirit of that people has not been diverted from these two objects, the defence of their liberty, and the improvement of their trade and commerce’ (Works, vol. II, p. 415).

Men kan met Bolingbroke misschien van mening verschillen over de oorzaken van de kracht van onze Republiek, het verschijnsel, dat ook een kleine staat ondanks ongunstige omstandigheden een sterke positie kan verwerven, was de Engelse staatsman niet ontgaan. Huizinga heeft erop gewezen, dat de opkomst van Nederland sinds de zeventiende eeuw niet te danken was aan militaire expansie, grote collectieve krachtinspanningen of een overtuigende ideologie. De

[p. 135]

gunstige ontwikkeling van onze republiek was veeleer het gevolg van de tijdelijke zwakte van Engeland en Frankrijk. Nederland blijft een interessant voorbeeld van een kleine staat die zowel door interne factoren als gunstige buitenlandse verhoudingen tot bloei kan komen en hierbij een zo groot mogelijke onafhankelijkheid tracht te behouden.

In een meer nabij verleden is er het voorbeeld van Oostenrijk. Ondanks de Tweede Wereldoorlog en de nasleep hiervan m.n. de Russische bezetting van 1945 tot 1955 heeft Oostenrijk zich bijzonder goed weten te herstellen, zowel in economisch als in cultureel opzicht. Er was dan ook voldoende grond om de Erasmusprijs (uit Nederlands initiatief geboren) toe te kennen aan Oostenrijk als ‘voorbeeld van cultureel herstel, van Europese moed, van Europees elan, van Europese gezindheid en vertrouwen’. Benijdenswaardig was de positie van Oostenrijk, geklemd tussen twee blokken, gedwongen tot een voorzichtige neutrale politiek, overigens niet!

Over de culturele betekenis van Oostenrijk voor Europa behoef ik hier verder niet uit te weiden. Hetzelfde geldt voor Nederland. Tsjechoslovakije leverde met figuren als Comenius, Smetana, Dvorak en Capek een niet geringe bijdrage tot de wereldcultuur.

Nederland, Zwitserland en Tsjechoslovakije zijn geboren uit de strijd tegen het absolutisme en legitimisme van de Habsburgers. De hervorming heeft in deze drie landen een grote rol gespeeld. Hervormers als Calvijn, Zwingli en Hus hebben ieder op hun wijze een anti-absolutistisch stempel gedrukt op het geestelijke en politieke leven van de drie. Niet zonder reden verwijst Masaryk herhaaldelijk naar de geestelijke erfenis van de hussieten. Ondanks de ontwikkeling na 1948 was de Tsjechoslowaakse republiek evenals Nederland en Zwitserland in aanleg en in overeenstemming met de ideeën van Masaryk, een democratische, pluralistische staat. De tolerantie van Nederland, Zwitserland en het Tsjechoslowakije van Masaryk kwam tot uitdrukking o.m. in het feit dat deze ‘Kleinstaaten’ een toevluchtsoord vormden voor velen die vervolgd werden om geloof of politieke overtuiging.

In zijn ‘Nederlands geestesmerk’ kenmerkte Huizinga Nederland als een burgerlijke natie. Dit geldt tot op zekere hoogte ook voor Zwitserland en Tsjechoslowakije (wat dit laatste land betreft behoeft men slechts te wijzen op het verschil in mentaliteit tussen Tsjechen en Polen).

Reeds Masaryk was zich duidelijk bewust van de kwetsbaarheid van de kleine staat, óók van zijn eigen land. Niet alleen meende hij dat voor alle staten gold, dat ‘sovereignty is relative, for the economic and cultural interdependency of all nations is growing’.

Hij zag ook zeer scherp de bedreigingen waaraan een kleine staat in de schaduw van een grote mogendheid is blootgesteld. Masaryk verwachtte. dat de Europese landen op den duur een federatie zouden vormen.

Hierin zag hij de beste garantie voor het voortbestaan van kleine landen. Door allianties met andere Donauen Balkanstaten trachtte het vooroorlogse Tsjechoslowakije zijn positie tegenover de Sowjet-Unie en een revanchistisch Hongarije te versterken, m.n. door middel van de Kleine Entente, gesloten tussen Tsjechoslowakije, Roemenië en Joegoslavië (1921). Maar ook andere kleine en middelgrote staten in deze regio zagen in dat nauwe samenwerking een noodzaak geworden was. In 1934 sloten Roemenië, Turkije, Griekenland en Joegoslavië het Balkanpact. In 1954 kwam een nieuw Balkanpact tussen Joegoslavië, Griekenland en Turkije tot stand. Het laatste pact, hoewel weinig levensvatbaar gebleken, was daarom des te merkwaardiger, omdat het hier een alliantie tussen een communistische staat en twee NAVO-landen betrof.

Nederland heeft eeuwen lang een min of meer neutralistische koers gevaren. Ons ideaal werd verwoord door Johan de Witt, die de voorkeur gaf aan tractaten met andere landen ‘sonder obligatie tot eenige defensie’. Nederland heeft anders dan Zwitserland dit neutralisme later afgezworen. Ons land is ondanks alle kritische geluiden nog steeds een trouw lid van de NAVO en speelt ook een actieve rol in de Verenigde Naties. Prof. J.J.C. Voorhoeve wijst in een bijdrage ‘Idealisme en realisme in het Nederlandse buitenlands beleid’ in de bundel ‘De Nederlandse natie’ (redactie S.W. Couwenberg, Utrecht, Het Spectrum, 1981) op de ethische aspecten van ons buitenlands beleid, die beogen de kleinheid te compenseren:

‘Kleine mogendheden hebben waarschijnlijk de neiging zich relatief meer te verlaten dan grote mogendheden op niet-dwangmatige middelen van interstatelijke invloed met name in hun relaties met de grotere mogendheden. In plaats van militaire of economische dreigementen kiezen zij liever juridische, morele en intellectuele argumenten en volgen zij vaak bij voorkeur de multilaterale boven de bilaterale weg. Door de economie van het machtsgebruik ontstaat onder de minder machtigen vanzelf een wat internationalistischer buitenlands beleid... Het is voor kleine machten

[p. 136]

over het algemeen aantrekkelijk het beleid over de multilaterale band te spelen en hun waarden en belangen in internationale organisaties te verdedigen...

Door de fictieve statengelijkheid worden grote staten enigszins in omvang teruggebracht en kleine staten wat opgeblazen. In internationale organisaties kunnen kleine landen, die tezamen de overgrote meerderheid van de 154 staten vormen, beleidslijnen doordrukken die duidelijk in het belang van de kleine staten zijn.

Bovendien leidt het expliciete proces van onderhandeling over gezamenlijke beslissingen tot een vergroting van de mogelijkheden om door juridische, rationed, morele en ook emotionele argumenten grote mogendheden te beïnvloeden...’ (pp. 84 en 85).

Het afgelopen decennium zijn de mensenrechten een steeds belangrijker element in de internationale politiek gaan vormen. Ook hier kan de kleine staat zijn invloed doen gelden. Kleine landen als Nederland, Oostenrijk en Zwitserland kunnen hun stem laten horen wanneer elders de mensenrechten worden bedreigd. zonder direct verdacht te worden, hier politieke motieven en belangen tot gelding te brengen onder het mom van een humanitaire gezindheid. Het ontslag van dr. Th.C. van Boven als directeur van de VN-Commissie voor de Rechten van de Mens in februari j.l. heeft niet zozeer de zwakke positie van een Nederlandse vertegenwoordiger aangetoond als wel de vrees voor bepaalde totalitaire en autoritaire staten voor activiteiten op het gebied van de mensenrechten.

*

Economische facetten

In het bovenstaande werden enkele politieke aspecten geschetst van de positie van de kleine staat. Daarnaast zijn er ook de economische facetten. Welvaart en economische autonomie worden niet bepaald door de grootte van een staat of de omvang van de bevolking getuige de economische positie van verschillende kleine oliestaten.

Waar sprake is van economische afhankelijkheid kan deze ook op grote landen betrekking hebben. Zwitserland, Oostenrijk en Hongarije of Denemarken hadden minder behoefte aan economische steun dan grotere staten als Argentinië, India, Polen, Spanje of Egypte. Kleinere landen met weinig natuurlijke rijkdommen kunnen door handel en technologische ontwikkeling (Zwitserland!) toch een hoge mate van welvaart bereiken. Dank zij organisaties als Benelux, E.G., O.E.C.D. en Internationaal Monetair Fonds genieten ook de kleine landen van de economische voordelen van een grotere markt en gemakkelijke kapitaalverschaffing, die vroeger de prerogatieven van grote staten waren.

Aan de economische en politieke macht varr kleine landen zijn uiteraard duidelijke grenzen gesteld, niemand zal dit ontkennen. Anderzijds moet men zich afvragen of juist in ons tijdsbestek, waarin de wereld zich beweegt van een bipolair stelsel van machtsevenwicht tussen twee supermogendheden naar een multipolaire constellatie met opkomende staten als China, Japan, Brazilië en de Arabische oliestaten de manoeuvreerruimte van kleine landen niet groter is geworden. Het zou voor deze landen een hoopvol perspectief zijn.

P. KRUG