Neerlandia. Jaargang 86

[p. 78]

Lesbrieven over Euregio

‘Grenzen zijn littekens van de geschiedenis’. Deze woorden schreef Alfred Mozer als voorzitter van de naar hem genoemde commissie in September 1973 neer ter gelegenheid van het verschijnen van de ‘catalogus’ ‘Euregio, een Europese regio’. Bij deze vaststelling liet hij het niet. Hij knoopte er de oproep aan vast ‘herhalingen van gebeurtenissen, die tot dergelijke littekens leiden’ te voorkomen. Maar dan moest naar zijn mening wel aan de voorwaarde worden voldaan ‘dat men iets afweet van het kleine gezamenlijke wereldje; dat men naast de scheidingslijn ook de overeenkomsten in geschiedenis, sociale structuur, leefgewoonten en kansen voor een gezamenlijke toekomst kent. Daaruit zal wel blijken dat men beter naast elkaar dan tegen elkander deze toekomst van het eigen kleine wereldje kan ontplooien’.

Dat deze woorden inhoudelijk niets aan zeggingskracht ingeboet hebben, is duidelijk gebleken toen tijdens een persconferentie begin dit jaar te Enschede een tweetal Euregio-lesbrieven (één voor het basisonderwijs/Grundschule en één voor het voortgezet onderwijs/Sekundarstufe I) werden voorgesteld. Met de uitgave daarvan werd tegemoet gekomen aan de toenemende vraag uit het onderwijs om informatie over het gebied dat gelegen is tussen de rivieren Rijn, IJssel en Eems én de grensoverschrijdende vormen van samenwerking die er van de grond zijn gekomen.

Een jaar lang is er door zowel Duitse als Nederlandse leerkrachten aan de uitwerking van deze opzet gewerkt. Geen wonder dat het resultaat grote weerklank vond bij de onderwijsinspecties aan weerskanten van de politieke scheidslijn. Terecht wordt in dit verband de opmerking gemaakt dat met deze verwerkelijking van een Europese primeur gesproken kan worden; immers het is Euregio die als eerste van de 22 Europese grensregio's een dergelijk tweetalig lespakket voor het onderwijs heeft doen samenstellen.

Het is voortreffelijk materiaal dat door de samenstellers is aangedragen. Ongetwijfeld zal het bijdragen tot verbreding van het zicht op en verdieping van de kennis van het door een geschiedenis-litteken van elkaar gescheiden gebied dat in aardrijkskundig opzicht alleszins een eenheid vormt. In de inleidende woorden merken de samenstellers op dat alle betrokkenen het gemeenschappelijk belang dat schuil gaat in deze vorm van samengaan moeten leren zien om zo tot de bereidheid gebracht te worden er medeverantwoordelijkheid voor te dragen. Men is er zich van bewust dat dit een proces van een lange adem is, temeer daar men aan weerskanten van het ‘litteken’ heeft af te rekenen met geschiedkundige ontwikkelingen en vooroordelen die aan de staatsgrens in toenemende mate het scheidende karakter gegeven hebben.

Bij het afbreken van de hindernissen is een. belangrijke taak weggelegd voor het onderwijs; de samenstellers spreken zelfs van het ‘leveren van een beslissende bijdrage’. Het is in deze optiek dat met name de jonge mensen tot het inzicht gebracht moeten worden dat het gebied van de Euregio in het verleden een streek was, die taalkundig, cultureel, economisch, kerkelijk en landschappelijk een samenhangend geheel vormde waar de grens nauwelijks als een hindernis beschouwd werd.

Vanuit deze achtergrond zal hen onder het oog moeten worden gebracht, dat de grens ontdaan moet worden van het scheidende karakter dat zij in de loop van de voorbije anderhalve eeuw als gevolg van het staats-nationalistisch denken heeft gekregen. Langs deze weg zullen ze tot de bereidheid moeten komen ‘vooroordelen te overwinnen en actief mee te werken aan de ontwikkeling van een nieuw gevoel van natuurschap’.

Het lesmateriaal is, afgestemd als het is op twee takken van onderwijs, niet naar eenzelfde patroon geknipt. Het éne deel is toegeschreven naar de hoogste klassen van het basisonderwijs, terwijl het andere vooral bedoeld is voor de leerlingen van de klassen 1 t/m 4 van het voortgezet onderwijs. Maar in beide gevallen moet de samenstelling van dit lesmateriaal gezien worden als een eerste vorm van verwerkelijking van grensoverschrijdende samenwerking op een zo belangrijk gebied als dat van het onderwijs.

Het lesmateriaal dat bestemd is voor de kinderen van de hoogste klassen van het basisonderwijs en de Grundschulen bestaat uit drie onderdelen. Allereerst wil men de kinderen de gelegenheid geven elkaars woongebied te leren verkennen. In dat raam zijn er twee uitstappen uitgewerkt, waarvan de éne Nederlandse kinderen naar Rheine brengt en de andere kinderen van Duitse Grundschulen een rondreis door Twente laat maken. Ik heb grote waardering voor de grote nauwgezetheid waarmee deze tochten schriftelijk begeleid worden.

Het tweede onderdeel is een logisch vervolg op datgene wat in de uitstappen te berde werd gebracht.

Hierin worden de kenmerkende landschapsvormen en de lanschappelijke kenmerken uit de Euregio nader onder de loep genomen. Daarbij hebben de samenstellers zeker niet willen streven naar volledigheid;

[p. 79]

datgene wat ze aandragen moet vooral gezien worden tegen de achtergrond van de doelstelling; het moet dienen als middel tot stimulering van de bereidheid de Euregio als een landschappelijk geheel te zien, waarin de grens als een onnatuurlijke en wezensvreemde factor moet gezien worden.

Op het scheidende karakter van de grens wordt in het derde deel nog wat dieper ingegaan. Allereerst wordt geschetst hoe deze grens tot een hindernis heeft kunnen uitgroeien om daarna in te gaan op de negatieve gevolgen die deze ontwikkeling voor het grensgebied gehad heeft; het is daardoor een randgebied in een dubbele betekenis geworden. Om van dit gebied weer een ‘grenzeloos’ geheel te maken is het een eerste vereiste dat de bevolking aan weerskanten zich opnieuw bewust gaat worden van de werkelijkheid dat ze een eigen identiteit heeft en dat de wegen naar elkaar niet belemmerd mogen worden door slagbomen.

Nadat is uiteengezet wat Euregio is, gaan de samenstellers van het lesmateriaal voor het voortgezet onderwijs en Sekundarstufel een overzicht geven van de geschiedkundige ontwikkeling, zoals die zich in het betreffende gebied heeft voltrokken. In aansluiting hierop wordt ruimschoots aandacht geschonken aan het economische facet. Om daarop het juiste zicht te krijgen wordt teruggegaan naar de Middeleeuwen; in dat raam worden de verkeerswegen behandeld via welke de handel zich toen ontwikkelde en de handelsmiddelpunten genoemd waarmee de Euregio in verbinding stond; vanzelfsprekend worden ook de goederen besproken die verhandeld werden.

Het tweede luik heeft betrekking op de politieke verhoudingen in het Euregio-gebied aan het begin van de 19e eeuw en in een derde wordt aandacht geschonken aan de migratie van arbeidskrachten in het Duits-Nederlandse grensgebied. Het één en ander is voorzien van de nodige documentaire toelichting.

Om gestalte te geven aan het voornemen elkaars gebied en elkaars achtergronden te leren kennen, mocht een vergelijking tussen de staatkundige structuur aan weerskanten van de grens niet achterwege blijven.

Deze achtergrondinformatie is een onmisbare schakel in de kennis als het gaat om het begrijpen van het functioneren van de Euregio-raad, die als eerste grensoverschrijdende volksvertegenwoordiging op regionaal niveau binnen de Europese Gemeenschap werd geinstalleerd op 15 april 1978.

Het laatste onderdeel van de lestekst voor het voortgezet onderwijs heeft betrekking op de aardrijkskundige gesteldheid van het Euregio-gebied. Het overwinnen van een nationaal-gericht denken en het kweken van belangstelling voor een regio die zich over de staatsgrens uitstrekt, kan naar de mening van de samenstellers alleen maar bereikt worden wanneer men in staat gesteld wordt kennis te verwerven van dit gemeenschappelijk gebied. Dit voortreffelijk uitgewerkte onderdeel, waarin alle landschapsvormen in de regio behandeld worden, vindt een doelgerichte afsluiting in een schetsmatig overzicht van de verscheidenheid aan verkeersnetten in het besproken gebied en waarin (hoe kan het ook anders) ruimschoots aandacht wordt geschonken aan het barrièrekarakter van de staatsgrens.

Ik heb in deze bijdrage in grote lijnen proberen aan te geven wat dit lesmateriaal (waarover ik hierboven al de loftrompet gestoken heb) te bieden heeft. Voor verdere inlichtingen verwijs ik u graag naar de maatschappelijke zetels van de Euregio, die voor Nederland is ondergebracht in het pand: M.H. Tromplaan 47, 7513 AB Enschede (tel. [phone]) en voor Duitsland als thuisadres heeft: Neustr. 42, 4432 Gronau (tel. [phone]).

Het is duidelijk dat met name waar het het lesmateriaal voor het voortgezet onderwijs betreft men zich heeft laten leiden door een vooraf gemaakte keus.

Blijkbaar heeft men deze uitgave het karakter van een proefballon willen geven om zo af te tasten welke weerklank dit materiaal in het onderwijsveld zou krijgen. Ik beschik niet over informatie uit de streek maar ik heb een sterk vermoeden dat men zich hierover geen al te grote zorgen moet maken. In elk geval verdient dit initiatief dat het aanslaat.

En dat het een vervolg gaat krijgen. Want hoe voortreffelijk deze opzet ook is er zijn toch enkele opvallende leemtes vast te stellen. Zeker, in het voorbijgaan wordt enige aandacht geschonken aan het kerkhistorisch facet, maar veel meer dan raaklijnen kunnen het niet genoemd worden. Aan de voor deze streek zo kenmerkende kerkhistorische ontwikkeling worden geen woorden gewijd. Ik denk in dit verband in het bijzonder aan de banden die er altijd bestaan hebben tussen Bentheim en Nederland; en dat geldt zowel voor protestanten als katholieken. De taalverwantschap was bij het onderhouden van deze banden van grote betekenis.

Dat brengt mij op een tweede zaak, waarover in deze lesbrieven met geen woord wordt gerept, nl. het taalkundig aspect. Als er toch één aspect is waarin deze

[p. 80]

Situering van het Euregiogebied in West-Europa

[p. 81]

samenleving, ondanks de wederzijdse vervreemding als gevolg van de toenemende politieke betekenis van de staatsgrens, nog steeds zich als een eenheid manifesteert, dan is dat zeker de gemeenschappelijke streektaal. Zeker, ik weet wel dat het aan de Nederlandse kant door het ABN is gekleurd en naar Duitse kant door het Hoogduits, maar dat doet aan het gemeenschappelijk karakter geen afbreuk. Het is te hopen dat bij een voortzetting van deze reeks lesbrieven ook dit aspect de aandacht zal krijgen die het verdient.

Ondanks deze opmerkingen ben ik blij met dit initiatief. Men zal het mij niet kwalijk nemen, wanneer ik deze uitgaven als een eerste aanzet beschouw. Met behulp van dit lesmateriaal heeft men zich doelbewust gericht tot de jongere generatie. Maar er bestaat vandaag ook zoiets als ‘volwassenen-educatie’. Ik bedoel hiermee niet te zeggen dat ook de volwassenen de inhoud van dit lesmateriaal zich eigen moeten maken. Wel ben ik van mening dat er ook voor deze groep het nodige gedaan kan worden zonder dat het een schools karakter gaat krijgen. Ik wijs in dit geval op de mogelijkheid een toeristische gids die betrekking heeft op het hele gebied van de Euregio te doen samenstellen. Veel wat in het nu beschikbare lesmateriaal al is aangedragen kan hierin in een breder kader uitgewerkt worden.

Het is niet voor het eerst dat ik op het ontbreken van een dergelijke uitgave de aandacht vestig. Een eerste keer heb ik dat gedaan tijdens de Zannekin-Ontmoetingsdag in oktober 1978 te Frenswegen (Graafschap Bentheim). Blijkbaar is het klankbord toen aan de kleine kant geweest; aan mijn suggestie is in elk geval tot op heden geen gevolg gegeven. Hopelijk dat men in het ruimere kader van de Euregio mogelijkheden ziet wel aan een dergelijk initiatief gestalte te gaan geven. In alle opzichten is deze streek het zeker waard dat deze inspanning geleverd wordt.

Marten HEIDA