Neerlandia. Jaargang 86

[p. 73]

Zeeuwen in Brazilië

Het is niet voor het eerst dat er in Neerlandia wordt geschreven over afstammelingen van Zeeuwen in Brazilië. In zijn publicatie ‘Naamlijst van eenige personen, die in de jaren 1858-1862 uit Westelijk Zeeuwsch-Vlaanderen naar Brazilië zijn verhuisd’ wees de historicus Dr. J. de Hullu er in de dertiger jaren op, dat in Neerlandia van november 1926 en maart 1929 over deze emigranten en hun nazaten werd geschreven.

De laatste jaren trekken de afstammelingen van West-Zeeuws-Vlaamse landverhuizers weer de aandacht.

Reden te meer om in ons blad er op terug te komen, zij het dat vooralsnog onze kennis over deze groep beperkt is.

Oorzaken van de emigrate naar Brazilie

De economische situatie was in de 19e eeuw bij een snel groeiende bevolking en een geleidelijk opkomende industrie zodanig, dat armoede er velen toe bracht naar andere landen te emigreren, met name naar de Verenigde Staten, Canada, en in mindere mate naar Brazilië. In Brazilië werd midden vorige eeuw de koffiecultuur aanzienlijk uitgebreid. Dit leidde echter tot moeilijkheden, omdat in die jaren de handel in slaven werd verboden. Het gevolg was, dat de grootgrondbezitters gebrek aan arbeidskrachten kregen. Dit leidde er toe, dat ook Brazilië op de arbeidsmarkt verscheen om mensen aan te trekken. Om dit te bereiken werd aan scheepvaartmaatschappijen een premie verstrekt voor elke landverhuizer die zij in Brazilië aan land zetten. Voor Antwerpse reders was dit aanleiding om mensen te gaan ronselen. In de dorpen langs de West Zeeuws-Vlaamse kust vonden zij velen bereid afscheid te nemen van de armoedige omstandigheden waarin zij leefden met het vooruitzicht op een welvarende positie in een ver nieuw vaderland. Althans dit werd hun voorgespiegeld.

In de jaren 1858-'62 vertrokken ongeveer 500 personen uit West Zeeuws-Vlaanderen naar Brazilië.

Hieronder waren gezinnen met kinderen en alleenstaanden. Het waren vrijwel uitsluitend Protestanten, leden van de Nederlandse Hervormde Kerk.

De reis aan boord van de toenmalige zeilschepen duurde bijna drie maanden. Na de moeilijke overtocht wachtte evenwel het Beloofde Land!

Het beloofde land

In de havenstad Vitoria werd men aan land gezet. Men moest echter nog meer dan honderd kilometer het woeste binnenland in alvorens het Beloofde Land te bereiken! Om de grond van de grootgrondbezitters in cultuur te brengen moesten ze eerst het oerwoud kappen en voor zich en hun gezin een woning bouwen. Het moet wel een grote teleurstelling zijn geweest!

De plaats waar zij zich vestigden gaven zij de naam Holland, in het Portugees, de Braziliaanse landstaal, Holanda, gelegen in de provincie Espirito Santo. In deze provincie kwamen in diezelfde jaren ook emigranten uit Pommeren aan, die lid van de Duitse Lutherse Kerk waren. Ten behoeve van deze Pommeranen werden door de Duitse Lutherse kerk Duitse predikanten naar dit gebied geroepen. Aangezien de Zeeuwen een dergelijke geestelijke verzorging van hun eigen vroegere kerkgenootschap moesten ontberen, zijn zij na verloop van tijd lid geworden van de Lutherse kerk in Espirito Santo.

Ondanks ongunstige omstandigheden nam de bevolking toe, hetgeen er toe leidde dat een aantal gezinnen uitzwierf en zich o.m. vestigde in Garafao, een

Familie Boone bij hun knoflookoogst. (Foto Frans Buysse)

[p. 74]

plaats westelijk van Holanda. De nazaten van de oud-Zeeuwen wonen daardoor thans wat verspreid over de provincie Espirito Santo.

In Holanda verbouwde men koffie, aanvankelijk ten behoeve van de grootgrondbezitters. Later kon men de grond kopen en de koffieteelt voortzetten. In de twintiger jaren van deze eeuw kwam er door overproduktie van koffie echter een eind aan deze koffieteelt en ging men over tot de teelt van maniok. Door concurrentie van andere gebieden met moderne hulpmiddelen is er ook aan de teelt van maniok voor de verkoop een einde gekomen en is men overgegaan tot bananen cultuur.

Door de geïsoleerdheid van het gebied van Holanda werd men voor de verkoop van zijn koffie, maniok en thans bananen afhankelijk van enkele vendista.

Dit zijn kooplieden, die de producten van de telers kopen en naar de steden transporteren. De vendista zijn echter ook verkopers van alles wat de telers voor hun huisgezin en bedrijf nodig hebben. Door de vrijwel volkomen isolering zijn de bewoners geheel en al afhankelijk geworden van de vendista, bij wie zij dikwijls in de schuld staan.

De afhankelijkheid van de kooplieden is dus te verklaren uit de geïsoleerdheid van het gebied waarin

‘Gemeenschapshuisje’. (Foto Frans Buysse)

zij wonen. Er is geen infrastructuur, d.w.z. er zijn geen verharde wegen. Men moet uren lopen voor men op verharde wegen komt met autobusroutes naar de steden.

In Holanda is geen medische verzorging en geen onderwijs. De huidige bewoners van Holanda, en dit geldt in mindere mate ook voor Garafao, verkeren dus nog min of meer in dezelfde positie als toen hun voorouders daar aankwamen.

De huidige situatie

Uit het voorafgaande blijkt, dat de nazaten van de omstreeks 1860 naar Brazilië geëmigreerde West Zeeuws-Vlamingen in een achtergebleven positie verkeren. Sociaal-economisch zijn zij afhankelijk van enkele handelaren. Door isolement en het daarmede samenhangende ontbreken van infrastructuur: geen verharde wegen, geen onderwijs, geen medische verzorging en armoede dreigen zij achter te blijven.

De laatste jaren hebben de ‘Zeeuwen in Brazilië’ weer de aandacht getrokken. De Zending van de Gereformeerde Kerken in Nederland heeft een medewerker bij de Lutherse Kerk in Espirito Santo gedetacheerd. Voor zover deze medewerker daartoe gelegenheid heeft, bezoekt hij van tijd tot tijd Holanda en Garafao.

In Garafao doet men thans pogingen om te komen tot een landbouwcoöperatie. Het ontbreekt echter aan financiële middelen om de tegenwerking van de vendista te overwinnen. In Holanda is men nog niet verder gekomen dan een zelfstandige commissie voor het beheer van een gemeenschapshuisje.

‘Stichting Zeeland-Brazilie’

In West Zeeuws-Vlaanderen voelt men zich uiteraard betrokken bij het wel en wee van de nazaten van hun familieleden in het verre Brazilië. In het verleden heeft de bewogenheid echter niet geleid tot daden. Twee jaar geleden hebben enkele personen echter het initiatief genomen om te trachten daadwerkelijk iets bij te dragen om de betrokkenen te helpen hun levensomstandigheden te verbeteren. Daarbij wordt er van uit gegaan, dat zonder hulp van buiten groepen als in Holanda en Garafao weinig kans hebben uit hun afhankelijke positie te komen.

[p. 75]

Om daadwerkelijke hulp te kunnen verlenen werd de Stichting ‘Zeeland-Brazilië’ opgericht. In het Bestuur van deze Stichting hebben zitting vertegenwoordigers van de kerkgenootschappen in West Zeeuws-Vlaanderen, van de landbouworganisaties en van de vrouwenverenigingen. Met hulp van de Stichting ‘Zeeland-Brazilië’ zal het waarschijnlijk mogelijk zijn de zelfstandigheid van de betrokkenen te bevorderen. Bovendien zal dan worden bereikt, dat de ongeschoolde jongeren een betere toekomst gaan verwachten en de verleiding zullen weerstaan om het ouderlijk huis te verlaten en naar Sao Paolo of een andere grote stad te trekken, waar voor ongeschoolden geen werkgelegenheid is te vinden.

In de korte tijd dat de Stichting bestaat (postgirorekening 435b500 t.n.v. Stichting Zeeland-Brazilië te Schoondijke) heeft zij ongeveer f 2000,- kunnen overmaken ten behoeve van het gemeenschapshuis in Holanda en f 5000,- voor het opknappen van de in vervallen staat verkerende woningen te Holanda.

De bedoeling is gedurende enkele jaren de nazaten van de geëmigreerde Zeeuwen financieel en anderszins te helpen, zodat zij binnen afzienbare tijd op eigen kracht een betere toekomst tegemoet kunnen gaan.

Uiteraard stelt men er ook veel belang in hoe het de emigranten sinds hun vertrek uit Zeeland is vergaan. Daarover is slechts weinig bekend. Meer kennis te dien aanzien zou ook de hulpverlening doelmatiger kunnen doen zijn. Op verzoek van de Stichting Zeeland-Brazilië heeft de Heemkundige Kring West Zeeuws-Vlaanderen zich bereid verklaard middels daartoe verkregen subsidie van het Anjerfonds een doctoraal student in de Culturele Antropologie in de gelegenheid te stellen gedurende een half jaar ten behoeve van een doctorale scriptie een onderzoek in te stellen naar het verleden van de betrokken nazaten van de oud-Zeeuwen. De resultaten van dit onderzoek zal de Heemkundige Kring te zijner tijd publiceren.

Verwacht wordt met de resultaten van het onderzoek en de financiële bijdragen de ‘Zeeuwen in Brazilië’ te kunnen helpen aan een betere toekomst!

Drs. A.G.U. HILDEBRANDT

Secretaris Stichting

‘Zeeland-Brazilië’

Aardenburg