Neerlandia. Jaargang 85

[p. 159]

Spiegel van de Nederlanden

[p. 160]

Crisis in de Nederlandse politiek en in de Belgische

In het begin van dit jaar constateerden wij een verhoogde belangstelling in Nederland voor het politieke gebeuren. We knoopten daar de opmerking aan vast, dat er waarschijnlijk belangrijke en vooral interessante ontwikkelingen in het vooruitzicht lagen. Welnu, die voorspelling is uitgekomen. Maar de ‘verhoogde belangstelling’ heeft in het laatste half jaar ernstige schade opgelopen. Nederland verkeert niet alleen in moeilijke economische en sociale situaties, maar ook in een politieke crisis. Begrijpelijk overigens, want uit het een vloeit het ander voort.

De verkiezingen van 26 mei brachten aan de Partij van de Arbeid (P.v.d.A.) een gevoelig verlies toe; de tot dan toe grootste fractie in de Tweede Kamer moest 9 zetels afstaan. Het Christen Democratisch Appèl (CDA) verloor 1 zetel en de Volkspartij voor Vrijheid en Democratie (VVD) moest het met 2 zetels minder doen. D' 66 (Democraten '66) kwam als de winnende politieke partij uit de strijd en bracht het van 8 tot 17 zetels. Bij de kleine partijen deden zich enkele verschuivingen voor.

Na veel moeite kwam een tweede kabinet- Van Agt tot stand, steunende op het CDA, de P.v.d.A. en D' 66. Medio oktober struikelde dit kabinet over de opstelling van de begroting voor 1982. Men werd het niet eens over de financiering van het beoogde werkgelegenheidsplan van de P.v.d.A.-minister van sociale zaken, drs. J. den Uyl. De P.v.d.A.-ministers haakten af, waarop de Koningin uit de P.v.d.A.-regionen twee informateurs aanzocht en die toestemden een lijmpoging te ondernemen: de niet-politici De Galan en Halberstadt, hoogleraren economie. Begin november boekten de twee succes. Na veel rekenen en schrijfwerk kwam er voor de fracties en bewindslieden een aanvaardbaar voorstel aan de orde. Of de gelijmde regeringsploeg nog het heft in handen heeft wanneer ons stukje in drukletters bij de lezers in de bus ligt, durven we niet beweren. Want het politieke gebeuren in Nederland is de laatste jaren even wisselvallig en daardoor onberekenbaar als het weer.

Het voorstel hield een daling van de koopkracht in voor iedereen door een eenmalige voor alle tarieven geldende belastingverhoging, behalve voor de laagste, met 0,75 procent op jaarbasis. De regering wil de regeling op 1 april 1982 doen ingaan en dat betekent een verhoging van 1 procent voor de overige maanden van het jaar. Daarmee wordt 700 miljoen gulden verkregen. Voor het werkgelegenheidsplan is 1 miljard gulden uitgetrokken; een derde deel is bestemd voor het scheppen van werkgelegenheid in het bedrijfsleven. Honderd miljoen gulden wordt benut voor deeltijdbanen bij de (semi-)overheid en 250 miljoen voor de woningbouw. De inkomsten bedragen 1 miljard gulden; een bedrag dat is samengesteld uit 500 miljoen via de directe belastingen, 250 miljoen via een extra lening van de overheid en 250 miljoen gulden als gevolg van een verlaging van de basispremie van de Wet Investeringsrekening. Het gemeenschaps-offer heeft de benaming ‘solidariteits-heffing’ verkregen.

Financieel-technisch is de zaak in kannen en kruiken, maar of de politieke wil aanwezig is van de betrokken fracties valt te betwijfelen. Oud-minister Albeda van sociale zaken moge dan gezegd hebben, dat men geen lijmpoging onderneemt om het terstond weer op te geven, maar dan heeft hij toch de wisselvalligheid en onberekenbaarheid over het hoofd gezien. En die zijn aanwijsbaar. In CDA-kringen gaf men te verstaan geen voorstellen tot wijziging van de regeling van de kinderbijslag te aanvaarden in de trant van de toekenning afhankelijk te stellen van het inkomen. Tot het laatste hadden de betrokken hoogleraren geadviseerd. De vakbeweging opperde al spoedig dat looneisen nodig zouden zijn om de solidariteits- heffing te compenseren. Minister Den Uyl zal zijn politieke geestverwanten in de vakbeweging tot matiging moeten oproepen. De werkgeversorganisaties noemden het accoord ‘een financieel risico’ en betitelden het uit een economisch oogpunt bezien als ‘een schijnvertoning’. Er liggen meer explosieven onder het kabinet als het probleem van de kernenergie en de kernraketten. Zo stevig staat het tweede kabinet-Van Agt dus niet in de schoenen.

De formatiebesprekingen en meer nog het resultaat waren in de afgelopen zomer zeker niet populair. Integendeel, het langdurig touwtrekken mondde bij velen uit in een gevoel van wantrouwen. Men verwachtte een gezamenlijke aanpak van de betrokken partijen met opzij zetten van fractiebelangen of partijsentimenten. Of men het nu wilde of niet, dit negatieve beeld kwam wel naar buiten en de bevestiging daarvan klonk in de woorden van de gesprekspartners door. ‘Dit politieke gedoe is een dwaze vertoning’ kon men in de meeste hoofdartikelen van de dagbladen lezen. In radio- en televisie-commentaren brak men de staf over ‘het welles en nietes’ in het formatiegesprek. Van vele zijden bleek er misnoegen te bestaan. Nu zou het dwaas zijn daarvan wakker te liggen. Aan het maatschappelijk gebeuren is niets menselijks vreemd en zeker niet aan de politiek in het algemeen en het politieke spel in het bijzonder. Prof. De Galan kwam dan ook voor de televisie een beetje ongeloofwaardig over met de bewering dat persoonlijke kwesties geen rol hadden gespeeld. Maar iedereen immers wist dat de vraag in de persoonlijke sfeer van ‘wie met wie’ in het kabinet en wie de leiding zou hebben het hoofdthema van de eerste gesprekken waren. Het kon dan ook niet lang duren of er ontstond onenigheid.

De reacties liepen sterk uiteen. Van ethische kritiek, in de zin van protest tegen verwaarlozing van het algemeen belang, tot het wegblijven van 70 procent van de kiezers bij de verkiezingen voor de deelgemeenteraden van Rotterdam. Het laatste als een uiting van grote onverschilligheid. Daarmee komt voor de democratie het gevaar om de hoek zien. En die tendens is in enkele maanden sterk toegenomen. Er wordt voor de oplossing van de problemen in de hoek van de buitenparlementaire acties gezocht. In dit licht moet ook een opmerking van de landelijke voorzitter van de Politieke Partij Radicalen (PPR) worden gezien: ‘de parlementaire democratie is geen echte democratie, omdat de burgers slechts eenmaal in de vier jaar mogen stemmen’. Een stelling waartegen staatsrechtsgeleerden inmiddels bezwaren aantekenden. Weer anderen pleiten voor een adviserend volksreferendum, zoals het VVD-Kamerlid Nypels. En in de kringen van de P.v.d.A. en D' 66 maakt men zich sterk voor de gekozen burgemeester en commissaris van de Koningin. Beide voorstellen zijn bij de recente behandeling van de voorstellen tot Grondwetsherziening voor nadere studie naar een speciale staatscommissie verwezen. De Tweede Kamer heeft de Grondwetsherziening aanvaard. Daarin is het benoemingsrecht van de Kroon van burgemeesters en commissarissen gehandhaafd.

Een volksreferendum met louter een adviserende taak ‘is een overbodig instituut’,

[p. 161]

aldus de oud-politicus van de VVD, nu commissaris van de Koningin in Gelderland, mr. M. Geertsema. Immers, het beslissingsrecht blijft bij de overheid wat men ook adviseert. De opvatting van mr. Geertsema lijkt ons realistisch en getuigt van praktische zin. Overigens is de inspraak ook een vorm van een referendum. De vraag kan gesteld worden of een overmaat van inspraak de besluitvaardigheid niet in de weg staat.

Voegen we bij dit alles nog de opmerkingen van de oud-formateur bij de vorming van het huidige kabinet, prof. dr. W.F. de Gaay Fortman, tijdens een gastcollege aan de Vrije Universiteit van Amsterdam, dan blijkt ook daaruit hoe verschillend wordt gedacht over het politieke gebeuren. ‘Uit een democratisch oogpunt is het bedenkelijk dat een kabinet, terwijl er een regeeraccoord is, weer aftreedt zonder zich eerst in het parlement te hebben gepresenteerd’. ‘De ministers hadden de zaak zelf moeten klaren en niet de Koningin moeten zeggen, zoekt u het maar uit’. Prof. De Gaay Fortman noemde de ‘bedenkelijke rol’ van de partijvoorzitters en de persoonlijke verwijten van de heren Van Agt en Den Uyl over elkaars standpunt. Een crisis in de Nederlandse politiek. We kunnen het naar beste weten niet anders zien.

GEERT GROOTHOFF

(Nov. '81)

Somber

De recente verkiezingen (8 november) in België hebben de klassieke tegenstellingen in hoge mate verscherpt, en dat zowel op het sociaal-economische als op het communautaire vlak. Overigens blijkt steeds weer hoe eng beide terreinen met elkaar verstrengeld zijn.

Sociaal-economisch heeft de links-rechts polarisatie zich doorgezet. De klassieke verliezers van de jongste verkiezingen, met name de socialisten (S.P. in Vlaanderen, P.S. in Wallonië) konden zich handhaven, een in het licht van hun regeringsdeelname niet onaardig resultaat. Al bleef de uitslag voor de Waalse socialisten beneden de verwachtingen. Deze verwachtingen waren o.m. daarom erg hoog gespannen, omdat de Waalse socialisten bij de verkiezingen niet alleen sociaal-economisch, maar ook communautair zwaar hadden ingezet.

Tegenover de handhaving van links, staat een sterke vooruitgang van de liberalen (P.V.V. in Vlaanderen, P.R.L. in Wallonië), die als grote overwinnaars uit de verkiezingen zijn gekomen.

Ook de Vlaams-nationalisten (Volksunie) die met vrij zwaar geschut het accent hadden verlegd van taalproblemen naar betaalproblemen, gingen aanzienlijk vooruit.

Dit alles ging gepaard met zwaar stemmen- en gezichtsverlies voor de christendemocraten (C.V.P. in Vlaanderen, P.S.C. in Wallonië). Algemeen wordt aangenomen dat deze partijen hebben geboet voor het feit dat zij hun centrum-profiel onvoldoende hebben kunnen waarmaken. Zowel het zwakke regeringsbeleid van de jongste jaren als het gerommel in haar linker- en rechtervleugels werden de christelijke familie zwaar aangerekend. Enige ontreddering in de christelijke gelederen valt dan ook niet te ontkennen. Toch blijft de C.V.P., zij het dan ook tot dusver in verdeelde slagorde, (al dan niet in de regering, liberale of linkse accenten?) de belangrijkste en vrijwel onmisbare regeringspartner.

Tegen een achtergrond van dreigende onbestuurbaarheid, van financiële ineenstorting, en van communautaire rebellie zien de meeste Belgen de toekomst dan ook maar vrij somber in. Het vrij confortabele Belgische stelsel van sociale voorzieningen davert op zijn grondvesten, de kapitaalvlucht neemt overhands toe en de reeks over de kop gaande bedrijven is ronduit hallucinant.

Iedereen is het erover eens dat alleen grondige en uiteraard erg pijnlijke maatregelen de gemeenschappelijke toekomst enigszins kunnen beveiligen. Maar dat is politiek een zo ondankbare taak dat het voor de versnipperde politieke formaties, die daar werk zouden van maken, op electorale zelfmoord gaat lijken.

Het ‘opnemen van verantwoordelijkheid’ is deze dagen dan ook een veel geprezen maar weinig beoefende deugd op het hoogste beleidsniveau. De vraag is wel of het feit dat deze deugd zo weinig daadwerkelijk beoefend wordt niet veeleer aan strukturele oorzaken dan aan menselijke inzet moet worden toegeschreven. Het Belgische bestel zit immers in zijn onafgewerkte staatsstrukturen geblokkeerd. Waardoor ook een gestroomlijnd sociaal-economisch beleid moeilijk, zo niet onmogelijk is.

En daarmee zijn we dan weer bij de regionalisering beland. Ook daar steken de twee tegengestelde strekkingen grimmiger dan ooit de kop weer op: verder federaliseren of weer gaan centraliseren. Meer nog dan in Vlaanderen dreigt echter vooral in Wallonië het spook van de sociale rebellie (Wallonië is een economische puinhoop geworden, waar nu ook nog de staalindustrie dreigt ineen te storten) een bondgenoot te vinden in de - eveneens door de Waalse socialistische partij binnengehaalde - autonomiebeweging.

J.D.G.