Neerlandia. Jaargang 85

[p. 155]

De contacten en de samenwerking tussen België en Nederland in de rechtswetenschap en rechtspraktijk

In het hier volgende rapport brengen prof. dr M. STORME, hoogleraar aan de Rijksuniversiteit te Gent en mr. J.M. POLAK, lid van de Raad van State in Nederland, verslag uit van een onderzoek naar de contacten en de samenwerking die op het gebied van de rechtswetenschap en de rechtspraktijk tussen België en Nederland bestaan. Dit onderzoek is uitgevoerd door mr. Dirk van POUCKE en Elisabeth POLAK. Zij hebben aan de hand van een tevoren in onderling overleg samengestelde lijst van onderzoekpunten de periode 1950-1980 in kaart gebracht Het onderhavige rapport is een samenvatting van de door deze onderzoekers verzamelde gegevens. Het bevat voorts enkele conclusies en aanbevelingen.

De tweede ondergetekende heeft zich al eerder met dit onderwerp bezig gehouden. Ter gelegenheid van het twintigjarig bestaan van de Vereniging voor de vergelijkende studie van het recht van België en Nederland schreef hij een overzicht ‘Twintig jaar Belgisch-Nederlandse samenwerking op het gebied van het recht’ dat is opgenomen in het Rechtskundig Weekblad van 3 december 1967 en het Nederlands Juristenblad van 9 december 1967. In het Gedenkboek De Vlaamse Conferentie der Balie van Gent 1873-1973 is een bijdrage van zijn hand opgenomen, getiteld ‘Nederlandse belangstelling voor Vlaams rechtsleven’ waarin gepoogd is weer te geven hoe in de bestreken periode van 100 jaar in de Nederlandse rechtspraktijk en rechtswetenschap is gereageerd op het Belgisch recht. In beide opstellen is literatuur over de samenwerking te vinden.

Eerste ondergetekende heeft t.g.v. het Leids-Gents colloquium ‘150 jaar rechtsleven 1830-1980’ gepoogd de wederzijdse invloeden op het vlak van het procesrecht te ontleden.

(ter perse: Universitaire pers, Leiden).

Contacten en uitwisseling

Uit het onderzoek blijkt dat men verschillende vormen van samenwerking kan onderscheiden. Uitgaande van de lichtste vorm van samenwerking, het individuele contact tussen juristen van beide landen, ontrolt zich het volgende beeld.

Individuele contacten hebben steeds bestaan. In een aantal gevallen hebben zij tot belangrijke vormen van samenwerking geleid. Zo heeft het contact tussen de Leidse hoogleraar mr. E.M. MEIJERS en prof. mr. E. VAN DIEVOET van de Universiteit Leuven, geleid tot de oprichting in 1947 van de reeds genoemde Vereniging voor de vergelijkende studie van het recht van België en Nederland.

Deze vereniging, waarvan de leden jaarlijks samenkomen, heeft sinds 1950 reeds meer dan honderd gezamenlijke pre-adviezen uitgebracht die, wegens hun hoogstaand wetenschappelijk niveau een belangrijke bijdrage vormen tot de rechtskundige uitiwsseling tussen beide landen.

Bovendien hebben ze op hun beurt meer individuele contacten tot gevolg gehad, die vooral op universitair vlak vrij intensief zijn. Informele contacten tussen vakspecialisten komen veelvuldig voor, soms leiden ze tot de oprichting van een vereniging: zo zijn er twee-maandelijkse bijeenkomsten binnen de Vereniging voor Familie- en Jeugdrecht.

Regelmatig worden gastcolleges gegeven, onder meer in het raam van het Belgisch-Nederlands cultureel akkoord: de meeste universiteiten ontvangen minstens ééns per jaar een gastdocent uit het buitenland. De congressen en symposia hebben een grotere uitstraling: zo organiseerde het universitair centrum voor rechtstheorie - Antwerpen de ‘Langemeyer-dagen’.

Ondanks vele praktische moeilijkheden, wordt wel eens over en weer onderwijs gevolgd: Leuvense Criminologiestudenten kunnen in Amsterdam stage lopen. Een voorbeeld van geïntegreerd onderwijs vonden we in de in 1978 opgerichte projectgroep ‘Bestuurlijke Reorganisatie’ waarbinnen 11 Nederlandse en 11 Vlaamse studenten samenwerkten aan een gezamenlijk opzet.

Langdurige akademische uitwisselingen zijn verder schaars: astringente reglementeringen en budgetaire beperkingen beletten permanente opdrachten in het buitenland uit te voeren. Toch zijn aan de Vrije Universiteit Brussel een tiental Nederlandse academici verbonden geweest, werd een Belgische collega bij de Gemeentelijke Universiteit Amsterdam tewerkgesteld en bestaat tussen Gent en Leiden een ‘Leids resp. Gents mandaat’.

De sinds 1967 bestaande samenwerking tussen de universiteiten van Gent en Leiden verdient in dit verband een afzonderlijke vermelding. De bestaande gastcolleges werden uitgebouwd tot een waarachtige wisselwerking tussen alle geledingen van de beide faculteiten; binnen de - beperkte - budgetaire mogelijkheden wordt akademisch personeel uitgewisseld, komt jaarlijks een studentendelegatie voor een kleine week op bezoek en worden wederzijds gastcolleges gegeven. Sinds 1975 wordt aan één van de vier colleges een bijzonder cachet gegeven door hieraan de naam van THORBECKE te verbinden. De wetenschappelijke waarde van het college wordt benadrukt door de publicatie ervan bij de Leidse universitaire pers. De samenwerking die binnen de beide faculteiten een belangrijke plaats is gaan innemen, kreeg hierdoor

[p. 156]

een speciale bekendheid naar buiten uit.

In enkele rechtstakken worden frekwent gemeenschappelijke congressen gehouden: rechtshistorici hielden congressen in Gent, Amsterdam, Antwerpen, Utrecht en Brussel. Sinds 1955 kwamen de beoefenaars van het administratief recht meer dan 15 maal samen om gezamenlijk bestuursrechtelijke thema's te bespreken.

Toen de Vlaamse Juristenvereniging als voortzetting van de Bond der Vlaamse rechtsgeleerden haar eerste congres hield te Gent (1968) werd door de voorzitter van de Nederlandse Juristenvereniging aldaar het woord gevoerd. De contacten werden niet doorgetrokken; toch zijn deze beide verenigingen bij uitstek aangewezen om over en weer de samenwerking op het juridische vlak te stimuleren.

Tijdschriften

De samenwerking vindt voorts plaats in de tijdschriften. Er zijn tijdschriften met een gemengd samengestelde redaktie. Zo kent het tijdschrift voor rechtsgeschiedenis sinds 1950 een paritair samengestelde redaktie. Het in Nederland in 1952 opgerichte tijdschrift Sociaal-Economische Wetgeving heeft in 1962 Belgische redakteuren opgenomen. Sinds 1980 is de Belgische hoogleraar W. VAN GERVEN hoofdredakteur. Ongetwijfeld was dit tijdschrift een belangrijke stimulans voor de ontwikkeling van het economisch recht tot een zelfstandige rechtstak in België, dit naar Nederlands voorbeeld. Op haar beurt vervulde Vlaanderen - zoals vaker gebeurt - een ‘doorgeeffunktie’ van rechtsfiguren tussen de Romaanse en de Germaanse rechtsleer.

Een tiental tijdschriften kennen de formule van vertegenwoordigers, adviserende leden of correspondenten uit het andere land. Dit is vnl. het geval bij het Tijdschrift voor privaatrecht, opgericht in 1964.

Ook is onderzocht in hoeverre in de tijdschriften bijdragen zijn opgenomen van auteurs van over de grens. Het blijkt dat het Tijdschrift voor Privaatrecht en het Tijdschrift voor Bestuurswetenschappen en Publiekrecht, beide van Belgische signatuur, daarbij koplopers zijn. Bij de meeste van de ca. zestig onderzochte tijdschriften is geen sprake van een duidelijk herkenbaar beleid bij het uitlokken van publikaties uit het andere land.

Zo namen noch het Nederlands Juristenblad, noch het Rechtskundig Weekblad buitenlandse artikelen op, hoewel beide redakties bijzonder goede kontakten hebben en in beide tijdschriften veel aandacht wordt geschonken aan het rechtsleven van het buurland. Ook in de voor het onderwijs gebruikte handboeken en de grote referentiewerken bestaat geen significante verwijzing naar Nederlands of Belgisch recht. Wel wordt in de bibliografie en in rechtsvergelijkende hoofdstukken naar dit buitenlands recht verwezen. In Nederland wordt hoofdzakelijk naar Frans recht verwezen.

Hetzelfde kan gezegd worden over de doctorale proefschriften waarvan een steekproef werd nagezien: in ongeveer de helft van de nageziene thesissen zijn er min of meer relevante verwijzingen. Wel is er een duidelijke trend om in elke aggregaatsjury minstens één professor van het andere land op te nemen. De goede persoonlijke contacten die tussen Belgische en Nederlandse juristen bestaan, worden weerspiegeld in de feest- en afscheidsbundels die aan bekende personen worden aangeboden. Bijna steeds is wel een bijdrage van een bevriende relatie uit het buurland opgenomen.

Deze wederzijdse waardering wordt bij gelegenheid geconsacreerd in het verlenen van eredoctoraten: prof. G. LANGEMEYER werd het eredoctoraat van de Leuvense universiteit en van de Gentse universiteit toegekend; aan prof. em. VAN CAN en prof. A.M. DONNER het eredoctoraat van de Faculteit der rechtsgeleerdheid te Leuven; Nederlandse ere-doctoraten voor prof. L. FREDERICQ. prof. VAN DIEVOET, prof. A. MAST... om slechts enkele met name te noemen.

Rechtsregels

De sterkste vorm van samenwerking is zonder twijfel die welke voortkomt uit de gemeenschappelijkheid van bepaalde rechtsregels. Zowel binnen als buiten het kader van de Benelux Economische Unie zijn verdragen tot stand gekomen die gemeenschappelijke rechtsregels in het leven hebben geroepen.

Het Benelux-Gerechtshof is met de uitleg daarvan belast en bevordert op die wijze de eenheid van toepassing van rechtsregels. Zijn invloed is in sommige domeinen zeer groot en verzekert de uniforme rechts-uitlegging in de drie landen.

De Benelux-Studiecommissie tot Eenmaking van het Recht, heeft thans opnieuw een aantal ontwerp-overeenkomsten opgesteld die nog niet in werking zijn getreden. Een gedeelte is reeds ter advies aan de Raadgevende Interparlementaire Beneluxraad voorgelegd, maar is blijven steken. Een aantal is nog niet aan de Parlementaire Raad voorgelegd.

Gelet op het vertraagd tempo in de eenmaking van het recht, rijst de vraag of in de geest van de re-

[p. 157]

geringen nog een ware wil bestaat het eenmakingswerk voort te zetten. De politieke inzichten op dit vlak van de beide Ministeries van Justitie zijn in dit verband ongetwijfeld zeer belangrijk. Vierentwintig overeenkomsten zijn sinds de oprichting van de Benelux in werking getreden. Een twintigtal ontwerpen zijn op dit ogenblik nog hangende.

Rechtsstudie

De vormen van samenwerking verschillen naar gelang van de rechtsgebieden. Als wij de aandacht op de onderscheidene rechtsgebieden richten, valt het in de eerste plaats op dat op de betrekkelijk kleine en overzichtelijke rechtsgebieden de samenwerking gemakkelijker tot stand is kunnen komen dan op de grote. Een sprekend voorbeeld is de rechtsgeschiedenis. Een gezamenlijk project als het verzamelen en bewerken van de jurisprudentie van de Grote Raad van Mechelen waaraan al ruim 20 jaar met succes wordt gewerkt, is uniek.

Uiteraard speelt hierbij ook een rol dat het hier een project betreft dat echt gemeenschappelijk is. Ook elders blijkt de gemeenschappelijkheid een belangrijke rol te spelen. In het privaatrecht dat grotendeels wordt gevormd door rechtsregels die een gemeenschappelijke oorsprong hebben, blijken de samenwerking en de rechtsvergelijking meer kansen te hebben dan daar waar die gemeenschappelijkheid ontbreekt. De eenvormige wet op de dwangsom, bijvoorbeeld, kan hier een bijzondere rol spelen. Langs de dwangsom kan een uniformisatie van het procesrecht geleidelijk doordringen.

Vermeldenswaard is de ‘Prijs Ridder René VICTOR’ die als doel heeft de vergelijkende studie van het Belgische en Nederlandse recht te steunen en te bevorderen door prijsvragen uit te schrijven, opdrachten te verlenen en beurzen en subsidies beschikbaar te stellen.

Op het vlak van de rechtstaal zullen nog belangrijke inspanningen moeten geleverd worden.

Rechtspraktijk

In het vorenstaande viel de nadruk vooral op de rechtswetenschappelijke contacten en samenwerking. Professioneel, in de beroepen, blijken de relaties grotendeels incidenteel te zijn. Het ligt voor de hand dat vooral praktische overwegingen een rol spelen. In de grensgebieden is er steeds tussen notarissen, advocaten en ambtenaren veelvuldig contact geweest. Voor het overige beperken de contacten zich tot ontmoetingen op vergaderingen.

Vooraan staan de samenkomsten van bestuursambtenaren (cfr. supra) in de onderzochte periode van 1950 tot 1980 en van de notarissen; er zijn in notariële tijdschriften veelvuldig verslagen te vinden over samenkomsten waarop een delegatie van het buurland aanwezig was.

Na de oprichting in 1953 van de ‘Internationale Unie der Magistraten’ vonden geregelde informele kontakten plaats tussen Belgische en Nederlandse magistraten, gegroepeerd in hun respektieve comité's. Dit groeide uit tot geregelde vriendschappelijke bijeenkomsten: de zg. ‘Nederlands-Belgische Week-ends’, hoewel deze de jongste jaren minder frekwent georganiseerd werden.

Rechtsliteratuur

Contacten en samenwerking zeggen op zichzelf nog niets over de invloed en de effecten die daarvan uitgaan.

Voor het meten daarvan zijn in de wetenschap amper instrumenten aanwezig. Als het al bijna ondoenlijk is vast te stellen hoe groot de invloed binnen de eigen nationale rechtssfeer is van een bepaalde publikatie, hoeveel minder houvast is er bij het nagaan van de gevolgen van de in dit rapport besproken contacten en samenwerking. Toch is er wel iets over te zeggen. We zullen dan onderscheid moeten maken tussen uiterlijke en inhoudelijke invloed.

De uiterlijke laat zich vaststellen door af te gaan op het aantal verwijzingen in boeken en tijdschriftartikelen. Dan blijkt dat in de nederlandstalige Belgische publicaties rechtsliteratuur meer naar de Nederlandse rechtspraak en literatuur wordt verwezen dan omgekeerd. Maar het is niet zo dat in de Belgische literatuur de verwijzingen naar Nederlandse gegevens veelvuldiger zijn dan naar die van andere landen.

In dit verband verdient vermelding dat kennisneming van de rechtsgeleerde literatuur over en weer wordt vergemakkelijkt doordat in beide landen een fonds van boeken van het andere land wordt bijgehouden. De beide Ministeries van Justitie financieren die fondsen.

Opvallend is wel dat in de Nederlandse universitaire bibliotheken slechts de grote Belgische referentiewerken en compilaties te vinden zijn, daar waar ook gespecialiseerde Nederlandse vakliteratuur in de Vlaamse universiteiten kan geraadpleegd worden. Toch blijkt een groeiende Nederlandse belangstelling

[p. 158]

voor Belgisch recht, mede veroorzaakt door de integratieinspanningen van onder meer het Sociaal-economisch Tijdschrift, het Tijdschrift voor privaatrecht, het Tijdschrift voor Rechtsgeschiedenis, die zich ook uit in het aankoopbeleid van Nederlandse rechtsbibliotheken.

Integratie

Als één ding uit het door ons opgedragen onderzoek is gebleken, is het wel dat de contacten en samenwerking tussen de juristen van België en Nederland niet vanzelf gaan. Zij moeten bij voortduring worden gestimuleerd en geïnstitutionaliseerd. Het stimuleren kan op allerlei manieren gebeuren. Zo blijkt de toezending van de door de onderzoekers opgestelde vragenlijst die werking al te hebben gehad. Er is op verschillende plaatsen belangstelling en bereidheid tot samenwerking getoond.

De contacten en de samenwerking moeten worden geïnstitutionaliseerd. Goede initiatieven kunnen tot voorbeeld strekken. Zo leent het model van de samenwerking Gent-Leiden zich voor navolging elders.

Van verschillende kanten is gewezen op belemmeringen bij de uitwisseling van studenten en docenten. Voor een deel zijn die van financiële, voor een deel van organisatorische aard. Het verdient aanbeveling deze knelpunten te inventariseren en gemeenschappelijk naar verbeteringen te streven. Er mag hier ook worden herinnerd aan de door de tweede ondergetekende in het Gedenkboek van de Vlaamse Conferentie der Balie van Gent uitgesproken wens over en weer de nodige gegevens ter zake van de rechtstoepassing uit te wisselen. ‘We hebben gezien dat conflictrecht en eenvormig recht in niet onbelangrijke mate onze relaties bepalen. Welnu, laten we dan proberen systematisch daaraan aandacht te besteden, bij voorbeeld door in de drie Benelux-Ianden op een centraal punt de documentatie bijeen te brengen. Het moet mogelijk worden dat snel en betrouwbaar informatie kan worden verkregen over wat op een bepaald punt het recht van de drie landen is’.

Informatie beiderzijds is natuurlijk het voornaamste vertrekpunt voor elke vorm van samenwerking. Doch hierbij mag het niet blijven.

De doorgedreven institutionalisering werkt anderzijds heel dikwijls verlammend. Zo is de Benelux-eenmaking helaas nog steeds geen model van snelle juridische integratie. Toch zou de Benelux-samenwerking op het juridische vlak model kunnen staan voor tal van internationale eenmakingsprojecten, des te meer daar op dit vlak twee belangrijke rechtsculturen met elkaar in voeling treden.

Toch blijven wij realist genoeg om te weten dat waar de molen van de wetgeving in onze huidige parlementaire democratie langzaam maalt, dit a fortiori het geval is wanneer eenvormige wetten door twee of drie wetgevers moeten worden goedgekeurd.

Daarom is de integratie langs de rechtsliteratuur en vooral langs de rechtspraak misschien - zij het op kleinere schaal - meer haalbaar.

Wanneer juristen van Noord en Zuid regelmatig het buurland in hun rechtsvergelijkende studie betrekken, kan hieruit lering worden gehaald ter verbetering van het eigen recht. Dit geldt vnl. voor de nieuwe werkterreinen van de rechtswetenschap, als daar zijn het medisch recht, het consumentenrecht, het leefmilieurecht,...

Op de toenemende invloed van de rechtspraak, mede ingevolge de traagheid van de wetgeving moet hier niet nader worden ingegaan. Hieruit dient evenwel geconcludeerd dat samenspraken tussen magistraten en doeltreffende informatie, meer dan welke geïnstitutionaliseerde vorm van samenwerking kunnen bijdragen tot een integrerende rechtspraak. Is het niet zo dat rechtsfiguren zoals de goede trouw, algemene beginselen van behoorlijk bestuur, rechtsmisbruik, rechtsverwerking, benadeling,... over en weer belangrijke instrumenten in het rechtsvindingsproces zijn geworden, die bij onderlinge vergelijking en aanwending meer vermogen voor het naar elkaar toegroeien van onderscheidene rechtssystemen dan welkdanige verklaringen ook over de lotsverbondenheid der lage landen?

De revolutie van de eenzamen, in casu de eenzame rechtsgeleerde of de eenzame rechter, heeft aan de wereldgeschiedenis meer dan eens andere wending gegeven.

September 1981

Ede, J.M. POLAK

Gent, M. STORME