Neerlandia. Jaargang 85

[p. 142]

Van Taalunie naar cultureel Gemenebest

Mijnheer de Voorzitter
Mijnheer de Minister,
Mevrouw de Staatssecretaris,
Dames en Heren,

Staande voor de vererende opdracht dit 38ste-Algemeen Nederlands Congres met een toespraak te mogen besluiten, gingen mijn herinneringen terug naar de toespraak die in 1967 de toenmalige Burgemeester van Rotterdam, Drs. THOMASSEN, hield voor de deelnemers aan het vorige Algemeen-Nederlands Congres in het Rotterdamse Raadhuis.

In een uitvoerig, warm-overtuigend en goedvoorgedragen betoog had de Burgemeester het belang van en de dringende noodzaak aan een grotere taalen culturele verbondenheid tussen ‘de gescheiden loten van de Nederlandse stam’ onderstreept, hij pleitte ervoor wederzijdse ressentimenten op te bergen en een begin te maken met een waarachtige gemeenschappelijke taalpolitiek.

Vele, vooral Vlaamse deelnemers, waren aangenaam verrast over zoveel eloquente en romantische ontboezemingen uit de mond van anders zo nuchtere Noord-Nederlanders. De actualiteit van de boodschap had alle aanwezigen zo geënthousiasmeerd dat de toespraak van de Burgemeester met een ovationeel applaus werd besloten. Nauwelijks was dit applaus onder de hoge gewelven van het Rotterdamse Raadhuis weggestorven, toen de Burgemeester opnieuw het woord nam en, nu heel nuchter, het volgende zei: ‘Dames en Heren, de toespraak die ik zojuist voordroeg werd geschreven door mijn zeer geëerde ambtsvoorganger bij de verwelkoming van de deelnemers aan het 4e Algemeen Nederlands Congres in ditzelfde Raadhuis, nu juist honderd jaar geleden, in 1867...’

Deze anekdote kwam mij voor de geest, niet om U te overtuigen van de praktische toepassing van Einsteins leer dat tijd een menselijke illusie is. Het lag evenmin in mijn bedoeling uw en mijn hooggestemde idealen te relativeren, al is het relativeren van menselijke bestrevingen een van tijd tot tijd wel deugddoende geestesoefening.

Maar ik memoreerde aan deze anekdote om te illustreren welke belangrijke weg er, in tegenstelling tot de vorige congressen en vooral sinds het Congres van Rotterdam, is afgelegd. De Rotterdamse Burgemeester had immers met zijn boetade erop willen wijzen dat er wel Nederlandse congressen waren met hooggestemde verwachtingen maar in feite weinig of geen resultaten, zodat congressprekers zich ongedwongen dezelfde toespraken konden permitteren. Daar is sinds 1967 verandering in gekomen. In het voorbije decennium zijn immers een aantal ontwikkelingen op gang gekomen die voor de culturele integratie in de naaste toekomst van ingrijpende betekenis zullen zijn.

Stapstenen

Immers, met het afsluiten van het Nederlandse Taalunieverdrag op 9 september 1980 werd op het gebied van de culturele samenwerking voor het eerst een institutionele weg ingeslagen, iets wat niemand in 1967 voor mogelijk had gehouden. Men heeft daarbij van een ‘mijlpaal’ gesproken en van een ‘historische gebeurtenis’. Ik spreek die woorden wat aarzelend uit, want we hebben deze vroeger al wel vaker als ‘epitheton ornans’ in toespraken van geleerde en andere tafelredenaars van Nederlandse congressen gehoord. Natuurlijk streelt het onze trots de Nederlandse taalgemeenschap in het internationale rechtsverkeer met een ‘primeur’ te zien uitpakken: een verdrag dat in de internationale rechtsorde alsnog geen gelijke heeft. Het is bovendien voor de Nederlandstalige Belgen geen kleine voldoening voor het eerst sinds vele eeuwen als zelfstandige culturele gemeenschap - ‘een natie-in-wording’ heeft men geschreven - een eigengereide daad met volkenrechtelijke draagwijdte te kunnen stellen. En het streelt vanzelfsprekend onze ijdelheid te weten dat de aanhouder wint en te ervaren, zoals de geschiedenis leert, dat alleen overwinnaars worden toegejuicht. Maar nogmaals: om al deze redenen werd dit verdrag niet gesloten.

Het Taalunieverdrag is niet het enige positieve punt dat sinds het vorige congres valt te noteren.

De regeringen hebben met enige voortvarendheid het licht op groen gezet voor de voorstellen van B.R.T. en N.O.S om in de naaste toekomst een gemeenschappelijk lange golf-radio-programma in te stellen.

Een gemeenschappelijke zender dus die onder de welluidende benaming ‘DELTA’ hopelijk vanaf 1982-1983 van Zuid-Noorwegen tot midden-Spanje beluisterbaar zal zijn. Een 2e vorm dus van institutionele boven-nationale samenwerking waarin de Nederlandssprekenden in Europa gemeenschappelijk optreden.

En er is tenslotte, jawel, het veel besproken Vlaamse Culturele Centrum in Amsterdam dat, nog vóór het

[p. 143]

werd geopend, reeds op het actief kon schrijven, velen in Noord en Zuid aan het denken en discussiëren te hebben gebracht over zin en onzin van de culturele samenwerking.

Er zijn dus redenen om de voorbije jaren met een positieve balans te besluiten.

_**_*

Maar er zijn ook keerzijden en enkele onheilspellende kanttekeningen te maken. Dit 38ste Congres vindt plaats in een heel andere maatschappelijke kontekst dan de ‘Golden Sixties’ waarin het 37ste plaatsvond.

De Westerse samenleving maakt harde tijden door. De economische toekomst is benauwend en ook op het ethische vlak hebben zich mutaties voorgedaan waarvan wij vandaag nauwelijks de gevolgen kunnen peilen. De technologische vernieuwing is hallucinant te noemen en zal ook onze cultuur niet ongemoeid laten. Taalzorg en cultuurbeleid lijken tegen de achtergrond van deze universele uitdaging slechts aangelegenheden te zijn met een kabouterachtige allure.

Natuurlijk zijn taal en cultuur geen doel op zichzelf en is de Nederlandse taal niet beter of niet rijker dan een andere. Onze doelstellingen krijgen slechts een universele waarde voor zover wij ze aanwenden als doeltreffende instrumenten voor welvaart en welzijn. Het is om diezelfde reden dat ten overvloede wordt onderstreept dat het taalverdrag, hoe essentieel ook, geen eindpunt maar slechts een begin kan zijn van een samenwerking op vele andere terreinen dan de taal alleen. Het is van belang dàt, vooral in deze crisistijd, te onderstrepen omdat het immers geen zin heeft een Taalunie tot stand te brengen wanneer andere niet minder vitale sectoren van het cultuurbeleid in de verdrukking komen.

Economische imperatieven stellen de overheid onder grote druk en zullen de discussie rond prioriteiten steeds scherpere vormen geven. Maar het overheidsbeleid m.b.t. de cultuurzorg kritisch overschouwend, kan ik mij niet van de indruk ontdoen dat wij sinds enkele jaren toch wel in een opmerkelijke situatie zijn beland. Nadat in de zestiger jaren de overheid de publieke opinie mobiliseerde - ik zei haast terroriseerde - met kreten als ‘permanente educatie’, ‘creativiteit’, ‘maatschappelijk opbouwwerk’ en diezelfde overheid een netwerk van culturele voorzieningen tot stand bracht van culturele centra tot royale ‘centra-prestatieregelingen’, moeten we vandaag constateren, dat langzaam maar zeker heel wat middelen en voorzieningen tot dekking van deze nog maar nauwelijks verworven aspiraties en behoeften weer worden afgeslankt en ingeleverd. Cultuur- en welzijnswerkers - in de zestiger jaren de vereerde en verwende heilsprofeten van een nieuwe maatschappij - worden vandaag in de rug bekeken en voelen zich als maatschappelijke profiteurs en dagjes-melkers afgedaan. Komen zij om wat geld voor hun culturele actie aankloppen, dan worden ze als gek versleten. Wij zien reeds hoe culturele werkers uit verschillende werksoorten elkaars plaatsje onder de subsidie-zon benijden: muziekfans versus welzijnswerkers, culturele centra tegen buurthuizen, binnen- tegen buitenlands cultuurbeleid. Als straks voor de uitbouw van de Taalunie uit hetzelfde krenterige kruideniersvatje wordt getapt, dan zal hét geschiedenisboek van de culturele samenwerking weliswaar een hoofdstuk langer zijn, maar de culturele integratie eens te meer het kind van de middenstandsberekening. Want, vooral in tijden van nood is het hemd nader dan de rok, zoals de actie rond ‘De Brakke Grond’ al aantoonde.

Uit dit alles vallen belangrijke lessen voor de toekomst te halen. De Taalunie is slechts een stapsteen naar een veel breder cultureel samenwerkingsverband tussen Noord en Zuid. Een cultuurpolitiek kan zich niet beperken tot het cultiveren van een fraaie taal of schone letteren. De nieuwe Franse minister van Cultuur, Jack Lang, zei het onlangs treffend in een vraaggesprek met ‘Le Monde’: ‘Une politique culturelle, ce n'est pas seulement une addition de mesures techniques, c'est d'abord une idée de l'homme’.

Verruiming

Ik verheug er mij over dat het 38ste congres met de cultuurintegratie in enge zin heeft afgerekend. Vrouwenemancipatie, ontwikkelingshulp, leefmilieu, ruimtelijke ordening, economische ontwikkeling en toerisme: het zijn zovele facetten van één en dezelfde culturele werkelijkheid in ruime zin, evenwaardig aan en even noodzakelijk als de zorg voor taal en letteren.

Het is dus volstrekt nuttig en rechtmatig dat deze aspecten op dit Congres aan bod kwamen en het is beslist noodzakelijk dat zij ook in de toekomst voorwerp van overleg, institutionele samenwerking en integratie vormen.

Het Taalunieverdrag zal zich om diezelfde reden niet mogen opsluiten in het ghetto van selecte wetenschap

[p. 144]

en schone letteren: de Taalunie is er niet alleen voor de wetenschapsmens of de literator, maar ook voor de doodgewone man of vrouw die in deze contreien is geboren en er met die taal moet leven, werken en vooruitkomen. Laat ons daarbij alvast niet vergeten dat binnen de grenzen van de Nederlandstalige cultuurregio straks 10% anderstaligen zullen wonen, waarvan 2/3 niet eens hier geboren is en het Nederlands niet als moedertaal heeft. Van de wijze waarop de Taalunie een instrument zal zijn voor sociale integratie en promotie van deze kansarmen, zal afhangen of deze nieuwe landgenoten het Nederlands als een maatschappelijke steun dan wel als een overbodige, ja zelfs remmende hinder zullen ervaren; daarvan zal afhangen of hun kinderen en kinds-kinderen zich als volwaardige taalgenoten dan wel als culturele ontheemden zullen gedragen; daarvan ook zal tenslotte afhangen of de Nederlandse cultuur zich blijvend zal hernieuwen en aanpassen aan de maatschappelijke werkelijkheid van een nieuw millennium, waarvan wij de contoeren vandaag nog maar nauwelijks kunnen ontwaren.

Waakzaamheid is geboden

Dit Congres, Dames en Heren, ik zei het reeds, wijkt om verscheidene redenen af van het vorige. Er was de organisatorische aanpak, er waren concrete realisaties; er is de invloed van het internationale gebeuren, de technologie, de zich wijzigende beschaving, maar er is nog wat anders. Op het staatkundige vlak - en meer bepaald in België - voltrekken zich evoluties die in 1967 evenmin en door niemand voor mogelijk waren geacht.

De Universiteit van Leuven was nog een unitaire tweetalige Belgische instelling; er werden toen pogingen ondernomen om de culturele dualiteit van het land te verpakken in ‘raadgevende cultuurraden’ waarin enkele verlichte experten zouden zetelen. De politieke evolutie in België sinds 1968 - het jaar waarin de Universiteit van Leuven werd gesplitst en de grondslag werd gelegd tot de oprichting van de universiteit waarin we ons nu bevinden - heeft alle kenmerken van een stroomversnelling. De achtereenvolgende grondwetsherzieningen van 1970 en daarna van 1980 zullen, vóór het volgende decennium zal zijn bereikt, waarschijnlijk een nog veel fundamenteler hervorming ondergaan. Dat deze staatkundige evolutie in het Zuiden onmiskenbaar ook gevolgen zal hebben voor de samenwerking met het Noorden, is duidelijk. Het Taalunieverdrag is er alvast een sprekend voorbeeld van.

Maar er is waakzaamheid geboden. Hoezeer wij ons verheugen in de ruimere autonomie die de Nederlandssprekenden voor het eerst sinds zovele eeuwen in het Zuiden bezitten, het verstrekken van zelfbestuur, of zeg maar soevereiniteit, beperkt zich niet alleen tot een staatkundige handeling; het is veeleer de aanzet van een beweging, die zoals het vliegwiel in een stoommachine, een eigen blinde kracht ontwikkelt. Immers, naarmate een gemeenschap autonomie verwerft, zal zij ook pogen dit zelfbestaan tegenover de eigen rechtsonderhorigen te rechtvaardigen en te versterken. Deze instandhoudingsreflex ontwikkelt een eigen ‘raison d'être’ die zich manifesteert in het beklemtonen en propageren van het eigene, van bijzondere kenmerken, van het anders-zijn dan de buurlanden. Dat willen anders-zijn kan betrekking hebben op godsdienst, op gewoonten en gebruiken, op afkomst en geschiedenis, ook op het gebied van de taal. Kijken we naar de geschiedenis!

De taalwetten van Koning Willem I waren duidelijk gericht op het herstellen en het versterken van het Nederlands als eerste staatstaal van het nieuwe koninkrijk. Het officiële België van na 1830 heeft getracht hetzelfde te doen door de Franse taal als staatstaal op te dringen. Het is beiden niet gelukt. Toen de Vlaamse Beweging haar idealen moest inhoud geven, werd de Nederlandse taal de exponent van het anders-zijn in de strijd tegen de overheersing van het Frans in België. Maar die taalstrijd is nu gestreden.

Het Nederlands is niet alleen staatstaal, maar ook de enige bestuurstaal in Vlaanderen. Met eigen wetgevende en uitvoerende overheden bezit de Vlaamse gemeenschap een stuk eigen ‘soevereiniteit’.

En wat zien we nu gebeuren?
Vergis ik mij wanneer ik in deze prille ‘Vlaamse-natie-in-wording’ ook reeds een begin van een eigen ‘raison d'être’ ontwaar? Een instandhoudingsreflex die zich probeert te legitimeren aan de hand van het beklemtonen van eigen waarden, van het anders-zijn, zo ondermeer op taal- en cultureel gebied? Die zich tracht te dissociëren én van het staatkundig-Belgische én van het vroegere ‘groot-Nederlandse’ culturele geheel?

Sommigen plegen reeds de culturele samenhorigheid met het Noorden in vraag te stellen en stellen openlijk de vraag of de ‘culturele integratie’ zoals Kuypers

[p. 145]

en Van Haegendoren het destijds formuleerden, als zodanig niet een verkeerde doelstelling is. Men argumenteert dan dat de Vlaamsgezinden al lang genoeg een vragende hand naar het Noorden hebben uitgestoken; dat het Noorden dergelijke eigenlijk minderwaardige houding niet waardeert. Dat wij politiek en cultureel intussen zo volwassen zijn geworden dat wij, ondanks onze numeriek zwakkere positie, de Nederlanders als volwaardige partners kunnen tegemoet treden. Tegen deze laatste vaststelling valt niets in te brengen, maar ik ben bevreesd dat deze uitlating de voorbode is van een langzame afrekening, die wel eens fataal zou kunnen worden voor datgene wat Jan Frans Willems als eerste doelstelling van de Vlaamse Beweging omschreef: het herstel van de taal- en culturele eenheid tussen Noord en Zuid.

Want als culturele voormannen soortgelijke kritische geluiden oproepen, welke gedachten gaan dan niet overheersen onder het gewone Vlaamse voetvolk, dat toch nog vaak laboreert aan een, volkomen ten onrechte overigens, complex van inferioriteit m.b.t. eigen taalvaardigheid en taalbeheersing?

Averechts

Er zijn nog andere symptomen merkbaar van zo'n averechts afzetten tegenover het Noorden, juist op een ogenblik dat in Nederland meer begrip, belangstelling en waardering ontstaat voor wat in Vlaanderen leeft. Terug die oude Vlaamse neiging om zich onder de kerktoren te verschuilen, in het vertrouwde dorp, afgeschermd van vreemden?

Zowaar wordt in enkele Vlaamse kringen reeds onderhuids verzet merkbaar rond bv. contacten van Vlaamse scholen met het Noorden, want, zo luidt het dan voorzichtig ‘Nederland is het land van de sex, drugs en andere vormen van ontucht’.

Is het geen uiting van wat ik zojuist heb beschreven als een nieuwbakken autonomie-reflex, het kost wat kost willen benadrukken van het anders-zijn?

De Nederlandse journalist Kees Middelhoff, jarenlang R.T.-correspondent in Hilversum, had eenzelfde voorgevoel: ‘Ik vrees dat binnen tien jaar de Vlamingen, na een lange periode van minderwaardigheidsgevoelens tegenover Nederland, hun uiteindelijke identiteit hebben gevonden en ze de rollen gaan omkeren en op ons zullen neerkijken. Het is erg belangrijk dat zij, die zich met de wederzijdse integratie bezighouden, daar voortdurend en intens aan denken. Het is tenslotte erg logisch dat een volk, dat zichzelf heeft gevonden, zich gaat afreageren. Wat mijzelf betreft, ik zal het geen Vlaming kwalijk nemen’, zo schrijft Middelhoff.

Maar wat mij betreft, ik zou het van de Vlamingen niet verstandig vinden; immers zo'n afweerreaktie wortelt in een frustratie-gevoelen, een complex van minderwaardigheid. Een negatieve reaktie dus die nergens goed voor is. Ik behoor niet tot degenen die 150 jaar geschiedenis willen terugdraaien en de Belgische realiteit ontkennen.

We moeten geen hersenschimmen najagen, maar we mogen evenmin, op de kortste keer, een van de belangrijkste doelstellingen van de Vlaamse Beweging verloochenen.

Het streven naar een ‘cultureel gemenebest van de Nederlandssprekenden in Europa’ vertaalt wellicht beter de nieuwe trend van de samenwerking tussen Noord en Zuid dan de wat ondefinieerbare slogan ‘culturele integratie’.

Het vertolkt ook duidelijker dat het hier gaat om een samenwerking op veel ruimere basis dan de taal, de letteren en de cultuur stricto sensu. Het geeft ook perspectief op een ruimere samenwerking in de zin van een belangengemeenschap met respect voor de historiciteit van ieders staatkundige ontwikkeling.

Vanzelfsprekend zal de Vlaamse regio zijn eigen culturele identiteit blijvend moeten affirmeren, mede ten overstaan van de eigen Franstalige staatsgenoten. Immers ook hier is het Vlaamse hemd nader dan de Nederlandse rok.

Ook een cultureel ‘gemenebest’ zal terdege moeten rekening houden met de op dit ogenblik hoogtijvierende drang naar het kleinschalige, de eigen-regio, het eigen-karakter van provincie of streek, de behoefte aan decentralisering.

De Leuvense Professor Guido GEERTS heeft op een markante wijze gewezen op de mogelijk verkeerde gevolgen van een integratie-streven dat aan deze nieuwe strekkingen in onze maatschappij, zowel in Noord als Zuid, zou voorbijgaan. Zoekend naar een antwoord rond de hernieuwde belangstelling voor dialecten en gewesttalen, schreef hij het volgende: ‘Tegen de moeizame ontwikkeling naar een algemene verspreiding van de standaardtaal, voltrekt zich op dit moment een proces dat gericht is op het verdringen

[p. 146]

van de verdere eenwording en zich derhalve manifesteert in een democratiserings- en een regionaliseringstendens’ (...)

‘Het afwijzen van centralistische gezagsstructuren leidt tot het onaanvaardbaar vinden van de taal waarin de gezagsdragers hun maatschappij-visie gestalte plegen te geven. Een culturele integratiepolitiek nu, die (...) gericht zou zijn op “de luister van de Nederlandse taal” of alleen belangstelling zou hebben voor het “algemeen beschaafd Nederlands”, zou zichzelf ongetwijfeld de mist zien ingaan’.

Gemenebest

De opstellers van de Taalunie hebben zich daarvoor wel behoed. De Taalunie zal meer zijn dan spelling en spraakkunst. Maar in de wereld van morgen, die gekenmerkt zal worden door een explosie van de teleinformatica, nieuwe audio-visuele media, van een nog ongekende computer-technologie, ook daar zal de doodeenvoudige moedertaal het onmisbare medium blijven voor transmissie van gedachten. De meest artificiële, binaire computertaal is slechts bruikbaar in combinatie met de natuurlijke taal, maar naarmate de technologie een rol speelt in het overbrengen, het registreren, het in data-banken opstapelen van gegevens en straks het automatisch vertalen, zal het steeds meer nodig zijn om de Nederlandssprekende gewesten in een sterke, doeltreffende taal- en belangengemeenschap samen te brengen:

Een ‘Nederlands gemenebest’ dat een vrije, veilige en bloeiende thuishaven moge blijven voor alle Nederlandssprekenden.

De opbouw van zo'n cultureel gemenebest is werk voor volgende Nederlandse congressen!

J.F. Willems

Hiermede, Mijnheer de Voorzitter, had ik mijn toespraak willen besluiten.

Maar ik heb nog een bijzonder verzoek tot U te richten.

Terecht werd geschreven dat met het afsluiten van het Taalunieverdrag, het geestelijke testament van Jan Frans Willems - ooit de vader van de Vlaamse Beweging genoemd - eindelijk werd uitgevoerd.

Het heeft mij en velen onder U ontstemd, enkele dagen geleden in een Vlaamse krant de afbeelding te hebben moeten aantreffen van het totaal vervallen gedenkteken van onze grote nationale voorvechter in zijn geboortedorp Boechout bij Lier.

Zou het geen piëteitsvolle daad zijn indien vanuit dit Congres een oproep zou gaan tot de vele verenigingen en particulieren die dit Congres hebben helpen schragen, met vereende krachten, dit historisch gedenkteken opnieuw het aanschijn te geven waarop deze grote vaderlander recht heeft?

Een Pools spreekwoord zegt: ‘Een land zonder standbeeld, is een volk zonder geheugen’.

Johan FLEERACKERS

Toespraak op de slotzitting van het 38ste Algemeen-Nederlands Congres - 3 oktober 1981