Neerlandia. Jaargang 85

[p. 72]

Het Nederlands in de Nederlandse Antillen

Naast neerlandicus, ben ik ook hispanist en papiamentist, d.i. ik beoefen bewust de taalwetenschap met betrekking tot het Spaans en het Papiamento - de taal van de drie Benedenwindse Eilanden van de Nederlandse Antillen - en ik beijver mij voor de letterkunde van beide taalgebieden. Deze instelling en wetenschappelijk-kunstzinnige aktiviteit benadelen geenzins mijn persoonlijke en wetenschappelijke belangstelling voor het Nederlands dat ik gedurende zeven jaar gedoceerd heb aan de Universiteit van Madrid - in partibus infidelium zou men kunnen stellen - en waarvoor ik op de bres heb gestaan in het eigen land - de Nederlandse Antillen - en ‘extra muros’ in Europa...

Niemand kan dus twijfelen aan mijn liefde voor beide taalgebieden: die van het Nederlands enerzijds en die van het Papiamento en het Spaans anderzijds. Deze positie is, wellicht, uniek, althans ongewoon; onmenselijk, onwetenschappelijk, onartistiek is zij geenszins.

Vandaar dat het onderwerp: Plaats en transcendentie van het Nederlands in het taalgebied van het Spaans (Zuid en Midden-Amerika) en dat van het Papiamento (de Nederlandse Antillen), terecht door mij als voorkeursonderwerp naar voren is gebracht toen er sprake was van een inleiding op de Internationale Dag van het Nederlands, die ik zou moeten verzorgen namens de Nederlandse Antillen.

Onverkort mijn natuurlijk verlangen en streven om de Nederlandse Antillen een zelfstandig leven te

Ook in de Nederlandse Antillen vormden de economische relaties een onderbouw voor culturele overdracht. Hoe kan de daar gegroeide feitelijkheid in positieve zin door de Antilliaanse bevolking worden benut?

laten leiden, hun eigen en anderssoortige kultuur tot uiting te laten komen, ga ik uit van de kultuurhistorische, sociale en politieke realiteit van een eeuwenlange verbondenheid van de Nederlandse Antillen met Nederland, d.w.z. met de Nederlandstalige kultuur. Deze kultuur heeft haar stempel gedrukt op het sociaal-kulturele leven en streven van de Nederlandse Antillen. De aanwezigheid van het Nederlands is een waardevol gegeven in onze eigen geschiedenis en de transcendentie van de Nederlandse taal, een verschijnsel waar wij niet om heen kunnen...

Het Nederlands, de Nederlandstalige kultuur, is geen alleenrecht van Nederland, maar een gezamenlijke zaak van België en Nederland. Noord en Zuid dienen de gemeenschappelijke taal die zij hebben te bewaken, te verzorgen en uit te doen stralen. Te vaak heeft men het hier en in het Noorden over de aanwezigheid van het Nederlands in Frans-Vlaanderen en in Zuid-Afrika; en over resten van het Nederlands in Indonesië, maar gaat men stelselmatig voorbij aan de realiteit van de aanwezigheid ervan in Suriname en in de Nederlandse Antillen.

Bij het organiseren van deze Internationale Dag van het Nederlands door de Marnixring Brussel-De Geus heeft men, terecht, de Nederlandse Antillen en Suriname wel degelijk erbij gehaald en betrokken in een aangelegenheid waar ook zij bij horen om historische motieven, op kulturele en politieke, dus menselijke gronden.

In een artikel in ‘Ons Erfdeel’ heb ik in 1968 de Nederlandse Antillen en Suriname genoemd de ‘Vergeten Uithoeken van het Nederlandse Taalgebied’. Dat wekte aanvankelijk verwondering en zelfs wrevel, totdat men de moed kon opbrengen om te erkennen dat dit inderdaad zo is. Welnu dan, voor één van deze ‘vergeten uithoeken’ vraag ik uw aandacht en zal ik trachten u inzicht te verschaffen ten aanzien van een aantal aspekten van de aanwezigheid en transcendentie van het Nederlands daar.

De betrokkenheid van de Nederlandse Antillen als deel van het Koninkrijk der Nederlanden, als participant sinds meer dan drie eeuwen in de Nederlandstalige kultuur, is een historisch gegeven dat zou hebben doen verwachten dat ook de Nederlandse Antillen betrokken zouden worden bij de Nederlandse Taalunie, in eerste instantie uit overweging van solidariteit en erkenning van een verdiend recht en, in niet mindere mate, als gevolg van een kultuurhistorische plicht van beide zijden...

[p. 73]

De Nederlandse Antillen, immers, hebben in de loop van de tijd een wezenlijke bijdrage geleverd, medegeleverd, aan de ontwikkelingsgang van het Nederlands; er bestaat een Antilliaans Nederlands; Antillianen denken en spreken in het Nederlands, dragen de Nederlandse kultuur mede uit en hebben, of dit erkend wordt of niet, aspekten van het Nederlands medebepaald. Beide partijen, Europees Nederland en de Nederlandse Antillen hebben, naar mijn inzicht, en zichzelf en het Nederlands te kort gedaan door deze uitsluiting, bewust of niet, van de Nederlandse Antillen. Dit is te betreuren.

Wanneer men dit hoort, rijzen dan als vanzelf een aantal vragen bij degenen die zich interesseren voor het Nederlands en die zich inzetten voor zijn behoud, zijn uitstraling. Hoe is de ontwikkelingsgang van het Nederlands op die eilanden in het Karaibisch gebied; hoe is de toestand heden ten dage en welke zijn de toekomstbeelden van het Nederlands in deze autonome gebieden op weg naar souvereiniteit; wat zijn de behoudsmogelijkheden van de Nederlandse taal in deze ‘enclaves’ in een Spaanstalig deel van de wereld dat leeft onder de waarachtige en dagelijkse beinvloeding van het Engels vanuit het Noorden?

Hoe is het, verder, gesteld met het onderwijs van het Nederlands en in het Nederlands? Voelt men het Nederlands in deze regio nog aan als een ‘aangeleerde’ en dus vreemde taal of bestaat de mogelijkheid dat het Nederlands (per saldo de officiële taal van het land) ook zal uitgroeien tot moedertaal?

Als door Noord en Zuid gesproken wordt van stelselmatige, gerichte uitstraling van de Nederlandse kultuur (van België en van Nederland) en met haar één van haar grondbestanddelen - de taal - dan mag toch wel volle en voortdurende aandacht geschonken worden aan het behoud en aan de versterking van het Nederlands in landen waar het weliswaar nog officiële taal is maar waar het toch voor een belangrijk deel van zijn gebruikers geldt als vreemde, aangeleerde taal. Straks zou het zijn bevoorrechte positie kunnen kwijtraken en het op moeten nemen tegen andere aangeleerde talen uit de regio.

Het Nederlands, (de kultuurtaal, de taal van de bestuursorganen en van het onderwijs) is van grote invloed geweest op de ontwikkeling van de Nederlandse Antillen, nam en neemt nu nog een belangrijke plaats in op het sociaal-kulturele vlak, in bestuurskringen (rechtspraak, wetgeving), is van doorslaggevende betekenis in het onderwijs (basis, voortgezet en hoger onderwijs), ook in de sektor van het hogere beroepsonderwijs. Het Nederlands is een sterke faktor in de bestaande binding tussen de Nederlandse Antillen en Nederland, Nederland als geopolitieke, ekonomische, sociale en kultuurhistorische realiteit.

Maar ook België, dat een rechtstreekse historische binding met de Nederlandse Antillen mist, heeft zich rekenschap gegeven van de belangrijkheid van deze eilanden (de enige nederlandstalige in het Karaibische bekken) als uitgangspunt voor kultuuruitstraling in die regio, gegeven het voordeel van gespreksgenoten die in het Nederlands kunnen denken en medevoelen zonder nochtans hun eigenheid, hun anderssoortige kultuur, prijs te (moeten) geven.

Het zou echter - zo stelde ik in 1968 reeds in ‘Ons Erfdeel’ - niet realistisch zijn de zaak voor te stellen als zou het Nederlands, als voertaal op de scholen, geheel geen gevaar lopen op de Nederlandse Antillen te verdwijnen, althans sterk aan ‘prestige’ in te boeten of terug te lopen. Er zijn sinds een aantal jaren stemmen opgegaan - en niet geheel ten onrechte - om het Nederlands als voertaal bij

De emancipatie van de Antilliaanse bevolking verliep niet probleemloos. Veel bruggen werden opgeblazen. Ongetwijfeld heeft het Nederlands een belangrijke rol gespeeld bij de ontwikkeling van Suriname en de Nederlandse Antillen. Maar hoe moet dat nu verder?

[p. 74]

het onderwijs te doen vervangen door een kultuurtaal die gemakkelijker aansluiting kan geven op de geopolitieke, ekonomische, demografische en, bij gevolg, ook kulturele realiteit waarin de Nederlandse Antillen leven.

Men bedenke hierbij wel dat het Nederlands, hoe historisch ook vergroeid met de Nederlandse Antillen, deze eilanden geen toegang verschaft tot de kultuurwereld waarin zij opgenomen zijn en waarvan zij deel uitmaken.

Los van deze stelling staat nog de overweging die de laatste tijd meer en meer opgeld doet en die een ernstig studiepunt vormt van een speciale kommissie, n.l. de paedagogische wenselijkheid en de noodzaak om de eigen moedertaal (en dit is het Papiamento) van het Nederlands-Antilliaanse kind (althans dat van de Benedenwindse eilanden) bij het basisonderwijs te betrekken.

De bedenkingen opgeworpen tegen de totnogtoe gevolgde onderwijspolitiek, zijn in de meeste gevallen niet zonder grond. Het aan de orde stellen van een zó belangrijk onderwerp getuigt al van realiteitszin en van een kultureel brede visie. Het zou al te gemakkelijk zijn - en deze denkwijze heeft ongelukkig genoeg bij vele niet-Antilliaanse Nederlanders postgevat - hierin slechts politieke ‘overgevoeligheid’ als gevolg van een na-koloniaal bewind te vermoeden of een per se anti-Nederlandse, of anti-Europese, geest daaruit te destilleren.

Voor zover ik zelf beoordelen kan is dat niet het geval. De werkelijke reden ligt voor de hand: werkelijkheidszin, ook in kultureel opzicht. De ontwikkelingsgang van kulturele verhoudingen is niet te stuiten; evenmin die van politieke groei en bewustwording. Een volk kan zich nu eenmaal niet los denken van zijn omgeving of zich zijn dagelijks terugkerende werkelijkheid, zijn grondwaarheid dus, ontveinzen.

Dit is dan, konkreet en ontdaan van vrome franjes, het geval van de Nederlandse Antillen, een deel van het Koninkrijk der Nederlanden dat in de loop van eeuwen gewonnen is voor het Nederlands en voor de Nederlandse kulturele inwerking maar dat niet oorspronkelijk nederlandstalig is geweest. Het is een gebied met een eigen taal - het Papiamento voor wat betreft de Benedenwindse eilanden en het Engels voor wat de Bovenwindse aangaat.

Wanneer nu dat gebied - bij het ingaan van een souverein tijdperk - ertoe overgaat om, met opoffering van wat het meest ligt, n.l. de moedertaal, de volkstaal, een andere kultuurtaal aan te nemen dan het Nederlands, dan moet daar toch wel een geldige en psychologisch te verklaren reden voor zijn.

Ondanks zijn historische verbondenheid, is het Antilliaanse volk - een deel ervan in ieder geval, n.l. dat van de min of meer verantwoordelijke voormannen - zich bewust geworden van zijn zeker niet minder reële verbondenheid met de geopolitieke en kulturele werkelijkheid waarin het als volk, als gesegmenteerde samenleving, gestalte en persoonlijkheid heeft gekregen...

Het ligt voor de hand dat, na deze bewustwording die van, ruim genomen, de laatste veertig jaar dateert - vanaf de vooravond van de politieke autonomie van de Nederlandse Antillen - men ook konsekwent de aansluiting met de kultuur-realiteit, die (Spaanstalig) Amerika heet, zou stimuleren net zo goed als Europese landen de behoefte voelen en de neiging vertonen om hechtere dan de vroeger bestaande banden met elkaar aan te gaan, op allerlei gebied.

De taalbarrière die een inniger samengaan van Europese landen met hun verschillende nationale talen in de weg staat, beperkt zich in het konkrete geval van de Nederlandse Antillen tot een meerderheidstaal, n.l. het Spaans.

Dat men omwille van de verdere kulturele mogelijkheden die deze meerderheid het minderheidje van de Nederlandse Antillen heeft te bieden, het onderwijs (basis, voortgezet en hoger) in het Spaans zou willen of kunnen doen geven, is te begrijpen, zelfs met volle erkenning van een aantal gevaren die een keuze juist van deze taal inhoudt.

Papiamento is totnogtoe niet als officiële voertaal bij het onderwijs ingevoerd, niet eens bij het basis- en voortgezet onderwijs, laat staan dus bij het hoger onderwijs.

Ten aanzien van de vraag waarom men, in aanmerking genomen dat Nederlandsantillianen van huis uit papiamentotalig zijn (op de Benedenwindse eilanden althans) niet overschakelt van het Nederlands op de moedertaal, dient beseft te worden dat twee zware struikelblokken dit in de weg staan. Voor eenieder die zich serieus met studie van het Papiamento heeft beziggehouden, zijn beide belemmeringen duidelijk. Er zullen wel heel wat jaren moeten verstrijken vóór men in het Papiamento over de nodige tekstboeken en/of ander audiovisueel onderwijsmateriaal beschikt. Daarentegen zijn deze wel in het Spaans, dat overigens veel nader tot het Papiamento staat dan het Nederlands, beschikbaar voor onmiddellijk gebruik.

Een andere moeilijkheid die zeker niet minder weegt, is die m.b.t. de onderwijskrachten zelf. De opleiding

[p. 75]

van het Antilliaanse kader is op Nederlandse leest geschoeid, in het Nederlands en, tot voor kort, meestal in Nederland zelf. Dat deze leerkrachten, zelfs indien zij tijdens hun opleiding Spaans als leervak hebben gehad, niet zullen kunnen doceren onder een leerplan waarin Spaans de voertaal is, Iaat zich gemakkelijk indenken.

Deze twee overwegingen zijn m.i. voldoende om te onderstellen dat een eventuele (grootscheepse) overschakeling van het Nederlands naar het Spaans of naar het Engels zeker niet in de eerstvolgende jaren uitvoerbaar zal zijn. Zij vereist een degelijke voorbereiding op velerlei gebied en vraagt, vanzelfsprekend, een ruime overgangs- en aanpassingsperiode. Een voorzichtige invoering van het Papiamento in het basis-onderwijs ligt echter wel in de lijn der verwachtingen.

Vooralsnog is dus het Nederlands als voertaal bij 't onderwijs (zeker vanaf het vierde jaar basis-, het gehele voortgezet en hoger onderwijs) veilig gesteld. Voor hoe lang nog? Dit is de vraag die zich niet beantwoorden laat zolang de betrokken onderwijsoverheden zich in deze niet uitspreken.

De logika geeft aan dat dit voor een belangrijk aantal jaren zal zijn. De aanwezigheid van het Nederlands op vooral de Benedenwindse eilanden door drie eeuwen heen, bij bestuurs- en onderwijszaken, bij beroepsopleidingen, kunstzinnige vorming, is lang genoeg en voldoende indringend geweest om blijvend aan de wortel van de gemeenschap door te werken, zelfs indien het Nederlands geen voertaal meer zou zijn bij het onderwijs. De transcendentie van het Nederlands op de Antillen is een kulturele realiteit en heeft een niet te miskennen rol gespeeld bij het algehele akkulturatieproces dat het Antilliaanse volk heeft ondergaan sinds de zeventiende eeuw.

Men zal zich in de Nederlandse Antillen - naar ik persoonlijk hoop en verwacht - moeten hoeden voor de fout die destijds door Indonesië is gemaakt toen, uit gevoelsoverwegingen in een sterk nationalistisch kader, de Nederlandse taal zonder meer overboord is gegooid, niet alléén als voertaal (dat zou te begrijpen en te billijken geweest zijn) maar ook als kultuurtaal in die gemeenschap, een kultuurtaal die een binding was met een kultureel patrimonium dat van de ene dag op de andere praktisch niet meer bereikbaar was voor de opgroeiende generatie(s) na 1945.

Indonesië is in de jaren '60 hierop teruggekomen en het Nederlands is als een van de kultuurtalen bij het voortgezet onderwijs weer ingevoerd. Er worden weer colleges in het Nederlands gegeven. Hopelijk zullen de Nederlandse Antillen zich hieraan zacht spiegelen. Voorlopig - en dit betekent naar mijn inzicht zeker één of méér generaties (waarbij ik uitga van de generatietheorie van 30 jaar per generatie) zal zeker de wetgeving en de rechtspraak (zelfs met een Antilliaanse staande en zittende magistratuur) in het Nederlands gehandhaafd blijven.

Voor beide betrokkenen, Antillianen en Nederlandstaligen in Europa, ligt ook in de toekomst een nieuwe taak weggelegd met betrekking tot de Nederlandstaligen. Ik spreek bewust van nederlandstaligen, niet van Nederlanders, omdat, naar mijn gevoel, ook de nederlandstalige Belgen betrokken dienen te worden in dit kulturele proces. België heeft dit ook begrepen toen het in 1975 een kultureel akkoord aanging met twee nederlandstalige landen buiten Europa, n.l. de Nederlandse Antillen en Suriname.

Men heeft elkaar kultureel kunnen vinden op de gemeenschappelijke voedingsbodem van de Nederlandse taal en wederzijds begrip kunnen verwachten als gevolg juist van de aanwezigheid en de transcendentie van die taal in de kultuur van beide landen, zonder dat iemand zijn eigenheid behoefde te verzaken.

De nieuwe taak waarvan ik zojuist sprak houdt zeker niet in: een irrationeel blijven kleven aan een verleden waarin door koloniale druk het Nederlands is ingevoerd en opgelegd, maar juist met realiteitszin beseffen dat kennis van de Nederlandse taal ons beider leven heeft verrijkt en uitgediept; dat die taal ons toegang heeft verschaft tot kennis, kundigheid, inzicht en doorzicht. Eveneens beseffen dat ons samengaan in het verleden toch ook positieve vruchten afgeworpen heeft voor het heden waarin wij staan en ons bezinnen op een eigen weg, een eigen toekomst. Dit belet ons, Antillianen, echter niet om, naast het uitdragen van onze eigen en anderssoortige kultuur, met een eigen taal, het Nederlands te behouden en te hanteren als een nuttig instrument van uitwisseling in en voor de toekomst, een sleutel tot de bestendiging van onze vriendschap en binding met nederlandstaligen in Nederland en in België.

Dan zal de aanwezigheid van het Nederlands, al drie eeuwen lang, op de zonnige eilanden die deze taal kennen en spreken in het Karaibisch gebied, transcenderen in een zegen in plaats van een onderwerp van vervloeking te zijn vanwege zijn koloniaal aureool.

Drs. Luis H. DAAL

Inleiding gehouden op 9 mei 1981 in Kasteel Ham te Okkerzeel (België) Internationale Dag van het Nederlands