Neerlandia. Jaargang 84

[p. 133]

‘Ons Erfdeel’ 1957-1977

Het tijdschrift ‘Ons Erfdeel’ is een belangrijk instrument voor de verwezenlijking van de culturele integratie van Nederland en Vlaanderen. Maar ook voor het uitdragen van de Nederlandse taal en cultuur elders in de wereld. Het zijn idealen en strevingen die ook de redactie van ‘Neerlandia’ na aan het hart liggen. Vandaar dat wij in het onderstaande ruime aandacht hebben geschonken aan de bijeenkomst op 9 mei j.l. in het Osterriethhuis in Antwerpen, waar de Bibliografie ‘Ons Erfdeel’ 1957-1977’, een werk van Hilda van Assche en Richard Baeyens, werd gepresenteerd. Maar er zijn meer overwegingen om dit gebeuren niet tot een korte berichtgeving te beperken. Prof. dr. Max Wildiers, van de Universiteit van San Francisco, hield een referaat over ‘Het cultureel tijdschrift in het geestesleven van een gemeenschap’. Niet minder van belang was de inleiding van Sadi de Gorter. Hij sprak over de betekenis van ‘Ons Erfdeel’ in het raam van het buitenlands cultuurbeleid. Een actueel thema. Sadi de Gorter is een deskundige op dit terrein; hij weet hoe het Nederlands cultuurbeleid in het buitenland - wel of niet - tot gelding komt. De inleider hechtte een bijzondere waarde aan de enkele maanden geleden gehouden openbare vergadering van een bijzondere commissie van de Tweede Kamer der Staten-Generaal over het Nederlands internationaal cultuurbeleid. In ‘Neerlandia’ hebben wij destijds een bespreking gewijd aan de Nederlandse regeringsnota over dit beleid en uitvoerig verslag gedaan van de hoorzitting.

Mr. Raf Renard, voorzitter van de Raad van Beheer van de Stichting Ons Erfdeel, schetste in zijn openingswoord enkele hoogtepunten uit de geschiedenis van de Stichting. In 1970 werd een formule voor de samenwerking tussen het stichtingsbestuur en de redactie opgesteld. In 1972 zag ‘Septentrion, revue de culture neerlandaise’ het licht. In hetzelfde jaar kwam het ‘Dialoogcentrum’ tot stand. Als derde publicatie verscheen in 1976 het jaarboek ‘De Franse Nederlanden/Les Pays-Bas Français’. In de komende maand september verschijnt een reeks van brochures in vreemde talen over de Nederlandse taal en beschaving. Mr. Renard betuigde zijn dank aan het Prins Bernhardfonds, dat de uitgave van de Bibliografie mogelijk maakte.

Jozef Deleu, hoofdredacteur en afgevaardigd-beheerder, beschreef de totstandkoming van de Bibliografie. Kort voor de oprichting van de Stichting in 1970 rijpte het plan over de eerste vijftien jaargangen van ‘Ons Erfdeel’ een bibliografie op te zetten. Ook toen werd op Hilda van Assche en Richard Baeyens een beroep gedaan. Maar het geld daarvoor ontbrak. In 1978 werd de draad opnieuw opgenomen.

Het culturele tijdschrift in het geestesleven van een gemeenschap

Prof. dr. Max Wildiers beantwoordde de vraag: ‘Wat is de rol van het cultureel tijdschrift in het geestesleven van een gemeenschap’. En in dit verband, wat is de diepere zin van het werk dat door de redactie van ‘Ons Erfdeel’ in de afgelopen decennia werd gepresteerd? Een antwoord op die vraag is gelegen op het terrein van de sociologie: meer toegespitst op het gebied van de kennissociologie. Daarvoor hanteerde de inleider enkele begrippen. Karl Popper constateert dat in de wereld waarin wij leven, zich drie geledingen manifesteren: de materiële wereld, de subjectieve wereld en tenslotte een derde wereld, die gevormd wordt door wat we het ‘culturele erfgoed’ kunnen noemen. Tot de eerste wereld behoren zowel de kosmische werkelijkheid, de mineralen, planten en dieren, als het menselijk lichaam en de stoffelijke dingen die wij vervaardigen, ongeacht hun samenstelling of bestemming. Tot de subjectieve wereld, die wij in onszelf ervaren, behoren onze gedachten, emoties, herinneringen, dromen en alles wat behoort tot het gevoelsleven. Het is de wereld die wij het best kennen uit innerlijke ervaring.

Het culturele erfgoed behoort niet tot de twee voorgaande genoemde werelden. Het wordt gevormd door de herinnering aan de arbeid en de inspanning van vroegere generaties op filosofisch, theologisch, wetenschappelijk, technisch en artistiek gebied. Dit alles geeft aanleiding tot allerlei ideologische constructies en kritische beschouwingen. Dat er verband bestaat tussen de drie werelden is evident. De inleider wilde zich beperken tot het culturele erfgoed dat eigen is aan ieder volk en uiteindelijk aan de ganse mensheid.

De vraag is dan: hoe wordt deze derde wereld opgebouwd, hoe wordt zij in stand gehouden, hoe doordringt zij ons leven en vormt zij de toekomst? Welnu, deze vragen behoren tot het terrein van de kennissociologie.

Het is een tak van jonge wetenschap zoals die beoefend wordt door de sociologen Peter L. Berger en Thomas Luckman. Wanneer zij de ‘sociale realiteit’ aanduiden in hun beschrijvingen, onderscheiden zij

[p. 134]

daarin drie momenten, die worden aangegeven met de termen ‘externalization’, ‘objectivation’ en ‘internalization’. De eerste term bedoelt aan te geven dat de mens vanuit een innerlijke noodzaak voortdurend op de buitenwereld inwerkt en ze met de scheppingen van zijn geest vervult. De tweede term wil aanduiden dat de scheppingen van de menselijke geest geleidelijk een objectieve realiteit gaan vormen, onafhankelijk van de maker ervan. Zo ontstaan een ‘objectieve cultuur’, die als het ware een tweede natuur wordt. Tenslotte, aldus de inleider, moet deze geobjectiveerde cultuur door de opeenvolgende generaties geïnteriorizeerd worden en opnieuw tot een levende en zich steeds vernieuwende realiteit herscheppen.

Deze drie momenten moeten als een dialectische beweging worden opgevat, waarbij de drie aangegeven momenten voortdurend aanwezig zijn en in elkaar overgaan. De diepere oorzaak van de cultuurscheppende activiteit ligt in de biologische structuur van de mens. Het dier is bij de geboorte een bijna voltooid wezen; hij komt in een wereld die aan zijn behoeften is aangepast. De mens daarentegen verschijnt als een ‘hulpbehoevend en zwak wezen’ en kan zich slechts handhaven door een eigen aangepaste wereld op te bouwen.

Prof. dr. Wildiers eindigde zijn inleiding met de stelling - als conclusie van zijn betoog - dat onder de vele middelen, waarover een hoogontwikkelde samenleving beschikt om haar eigen cultuur op te bouwen en tot een blijvende realiteit te maken en aan de volgende generaties door te geven het algemeen cultureel tijdschrift een bijzondere plaats inneemt. Het vormt een uitgelezen werktuig om de drievoudige functie, zoals genoemd, op een efficiënte wijze te verwezenlijken. Het verrijkt het cultureel patrimonium, geeft medewerkers gelegenheid tot creatieve arbeid, het roept de scheppingen uit het verleden - het gedrukte woord is blijvend - in de herinnering op en de lezers nemen de culturele rijkdom op. De laatsten worden daardoor volwaardig lid van de gemeenschap waartoe zijn behoren.

‘Ons Erfdeel’, de integratie Noord-Zuid en het buitenlands cultuurbeleid

Sadi de Gorter behandelde het bovengenoemd thema. Hij stelde dat er een duidelijke behoefte bestond aan een complete inhoudsopgave van het tijdschrift, omdat ‘Ons Erfdeel’ een verantwoordelijke plaats inneemt in het cultuur-politieke denken en handelen van de Nederlandse gemeenschap. De inhoudsopgave maakt de gerichte bestudering van bepaalde aspecten van het culturele leven in Nederland en Vlaanderen aanzienlijk eenvoudiger. Voor het integratieproces Noord-Zuid is het tijdschrift van niet geringe betekenis. Alleen al vanwege het feit dat de publieke opinie in Nederland en Vlaanderen, door middel van de media en de officiële kanalen, te veel de geschilpunten voorgeschoteld krijgt die er bestaan. Internationale culturele betrekkingen tussen twee landen worden officieel op papier geregeld door regeringsfunctionarissen. Gelukkig wordt door particulier initiatief een concrete gestalte gegeven aan de Nederlandse en Vlaamse uitwisseling. Daar werkt ‘Ons Erfdeel’ aan mee. ‘Jozef Deleu en zijn redactie hebben veel Nederlanders doen begrijpen dat niet alleen een deel van hun politieke verleden, maar ook een deel van hun culturele heden en toekomst zich beneden de huidige zuidgrens afspelen. Aan de andere kant hebben vele Vlamingen gevoeld dat er wel een verschil in temperament is tussen hen en hun Noorderburen, maar dat zij desondanks leven in één en dezelfde cultuurwereld’. Deze wederzijdse positieve beïnvloeding is niet alleen aan ‘Ons Erfdeel’ te danken. De inleider kwam daarop later in zijn voordracht terug.

Sadi de Gorter legde eerst de nadruk op het cultureel politieke integratieaspect dat het bestaan en het streven van het tijdschrift inhouden. Hij stelde dat onze gemeenschappelijke beschaving, met de wisselwerking, de doorstroming, de eigenaardigheden die haar kenmerken voor de noorderling en de zuiderling toegankelijk wordt gemaakt dank zij de vaak zeer geslaagde pogingen het ‘redactioneel denken’ af te stemmen op de wederzijdse geestelijke gesteldheid, in universele en regionale zin. ‘De Nederlandstalige bevolking vindt hier op eigen bodem haar eigen natuur-historische monumenten terug, zonder er verder over na te denken dat zij deelneemt aan een algemeen-Nederlands integratieproces. Het gaat bij dit tijdschrift niet om de zucht naar een zwaarlijvig literair bestaan; het vervult een voorlichtingstaak inzake de autenthieke, maar moeilijk aan de man te brengen cultuurgoederen. In het integratieproces Noord-Zuid neemt het tijdschrift een veel grotere plaats in dan men doorgaans vermoedt. Sadi de Gorter herinnerde aan een uitspraak van minister mevrouw Rika de Backer-van Ocken, toen zij sprak over het Taalunieverdrag: ‘Wat men ook van de tegenstelling tussen Vlamingen en Nederlanders mag denken, want die bestaan, toch zijn hier nog erg veel mensen die in een gemeenschappelijke stam geloven. Niet dat zij

[p. 135]

één nationaliteit willen, maar zij voelen zich als leden van dezelfde stam wel verwant.’ Daarmee had de minister, aldus de inleider, misschien niet ‘Ons Erfdeel’ voor ogen, maar wel de aspiraties van het tijdschrift.

Over de andere factoren die een rol spelen in de opinievorming en in de interpretatie van het dagelijks zichtbare cultuurpatroon merkte de inleider het volgende op. Het magische woord in deze benadering, aldus de heer De Gorter, is vanzelfsprekend Europa. Hij herinnerde in dit kader aan een uitspraak van het Nederlandse parlementslid dr. Waltmens, die in een openbare vergadering van de bijzondere commissie der Tweede Kamer der Staten-Generaal, over het internationaal cultuurbeleid zei: ‘Gelukkig boeten de staatsgrenzen binnen de Europese Gemeenschap sterk aan betekenis in en bieden zij geen tegenstand meer aan culturele betrekkingen over de staatsgrenzen heen. Zij bieden in openheid mogelijkheden tot groei, samenspraak en samenwerking voor wat van nature bij elkaar hoort. Daarbij komt dat zij, wat de toekomst betreft, wel eens meer op elkaar aangewezen zouden kunnen zijn dan wij nu beseffen, want binnen de groei in de Europese Gemeenschap zijn er wel degelijk gevaren die de Nederlandse taal en cultuur bedreigen.’

Het was een hoorzitting, die maar liefst uitliep op het stellen van 119 schriftelijke vragen aan de verantwoordelijke bewindslieden vooraf, en een duidelijk inzicht gaf in de betekenis die werd gehecht aan ons taalgebied. De heer De Gorter wilde dit nogmaals onderstrepen, aangezien door het langzaam maar zeker vervagen van de grove lijnen van de traditionele nationalistische grenzen in West-Europa de taalgebieden meer naar elkaar toe zullen groeien of in ieder geval meer op elkaar aangewezen zullen zijn.

Een gemeenschappelijke buitenlandse culturele politiek van de taalgemeenschap Nederland-Vlaanderen, aldus de inleider, is echter nimmer als zodanig op regeringsniveau ondernomen. Er zijn wel in het verleden enigszins bedeesde Benelux-manifestaties georganiseerd maar die waren van te voren reeds mislukt. Nu zijn de tijden rijp om te trachten gezamenlijk op te treden. Wat hier en daar is gebeurd op het gebied van tentoonstellingen zijn sporadische activiteiten. Zij hebben niet bijgedragen tot een waarlijk gemeenschappelijk buitenlands cultureel beleid. De inleider wilde de vraag in het midden laten waarom men beschroomd is en achterdochtig, zodra het niet meer alleen over beginselen gaat. Alleen op het terrein van onze taal en literatuur zullen onze autoriteiten solidair kunnen optreden. Voor de rest zijn en blijven wij aangewezen op de verbeeldingskracht van individuen, al of niet in dienst van de overheid.

Er blijft dan de vraag, in welke mate de cultuur daadwerkelijk een rol speelt in de internationale betrekkingen. In de staten met een centralistisch beleid bestaat er geen twijfel aan dat de cultuur daarvan deel uitmaakt. Hoe is de toestand bij ons? De inleider was geneigd te zeggen honderd maal beter, want wij zijn vrij te doen en te laten wat ons dunkt. Maar we mogen ons geen illusies maken.

Er bestaan drie stromingen in de internationale betrekkingen. In de eerste plaats de buitenlandse diplomatieke diensten. Overleg en berichtgeving zijn de steunpilaren van het werk van een ambassadeur. Voorts behoort daartoe het economisch beleid, het vlagvertoon op militair niveau, het consulair en administratief werk. En... uiteindelijk de beslommeringen op cultureel niveau. Met of zonder een culturele afdeling, met of zonder de steun van een cultureel attaché. ‘Ik heb eens beweerd dat de culturele dienst op een diplomatieke post de pruliemand van de ambassade is. Daar komen de zaken terecht waarmee andere afdelingen geen weg weten. Ik heb beweerd tegenover parlementariërs, zo vervolgde de heer De Gorter, dat de cultuur voor de diplomaten uiteindelijk de franje is van de totale inbreng van, de Nederlandse bedrijfsvaardigheid, met andere woorden: een noodzakelijke maar nogal pretentieuze omlijsting van een levendig tableau van economische belangen. Want de maatschappij reageert ook als de diplomaat. Zij bekommert zich noch om de sociaal-economische, noch om de sociaal-culturele, noch om de politiek-maatschappelijke positie van de kunstenaar, noch om de plaats van de kunst in het totale beeld van het dagelijks leven van de volksgemeenschap. Zij is een consument van films, tentoonstellingen, pocketboeken, televisie en langspeelplaten, zoals zij dat is van diepvriesartikelen, spoorwegen, automobielen en wasmachines.

Treffend besloot Sadi de Gorter zijn inleiding met een aanhaling van een stelling van Nicolaas Beets. Hij heeft eens aan een uit zijn brein geboren schipper Dirk Rietheuvel geschreven dat een genie zoals hij iets kan uitvinden dat voor de mensheid van het grootste gewicht is. ‘Maar’, zo schrijft Beets aan zijn schipper: ‘Die mensheid is op dat ogenblik de uitvinding nog niet waardig; zij is voor de weldaad welke deze in staat is aan te brengen nog niet rijp.’ Deze opmerking, aldus besloot Sadi de Gorter, neem ik over, daar zij ook geldt voor de overheid die nog steeds niet rijp is voor de weldaad die de culturele samenwerking in staat is te bewerkstelligen.

G.G.