Neerlandia. Jaargang 84

[p. 62]

Op de leestafel

Nieuwe literatuur over Nederlandse kastelen

Het is een gelukkig verschijnsel, dat de belangstelling voor onze Nederlandse kastelen gestadig groeit. Dit blijkt ook uit het feit, dat sinds mijn artikel over dit nationaal cultuurbezit in 1978 in ‘Neerlandia’ verscheen, weer een aantal voortreffelijke publikaties over deze middeleeuwse adellijke huizen is verschenen. Van de oorspronkelijke twee tot drieduizend versterkte huizen, die ons land eens telde, is nog geen tien procent over, zodat er alle reden is, dit (althans in vergelijking met het buitenland!) geringe maar waardevolle bezit zo goed mogelijk te beheren. Dit is een taak, die niet alleen grote deskundigheid vereist maar ook zware financiële offers vraagt, hetgeen in onze tijd bepaald geen eenvoudige zaak is. Goede informatie over waarde en betekenis van ons Nederlands kastelenbezit is in dit verband van groot belang. Daarom valt het toe te juichen, dat er het afgelopen jaar verschillende goede en vaak fraai uitgevoerde boeken zijn verschenen, die zoals het heet ‘in een behoefte voorzien’.

Ik vraag in de eerste plaats aandacht voor het bij Bosch en Keuning verschenen, van

Nederland heeft nog slechts een vrij beperkt kastelenpatrlmonium. Er is alle reden toe dit waardevol bezit zo goed mogelijk te beheren.

zeer vele foto's en tekeningen voorziene boek ‘Kijken naar monumenten in Nederland’ tot stand gekomen dank zij de medewerking van de Stichting Nationale Contactcommissie Monumentenbescherming, ANWB, NS, NCRV en de Vereniging tot Behoud van Natuurmonumenten. Het wijdt aandacht aan stads- en dorpsgezichten, woonhuizen, kastelen en buitenplaatsen, kerken, boerderijen, molens en andere monumenten.

Kastelen en buitenplaatsen vormen uiteraard slechts een klein deel van de ruim 40.000 in Nederland beschermde monumenten. In het kort wordt een beeld gegeven van de ontwikkeling van het Nederlandse kasteel van verdedigbare burcht (Ammersoyen, Muiderslot Doornenburg) tot statuskasteel (Wychen, Hoensbroek, Maurik) in de 16de en 17de eeuw. In het begin van de 17de eeuw, toen de baten van de Verenigde Oost-Indische Compagnie ons land begonnen binnen te vloeien, ontstonden concentraties van buitenplaatsen langs Amstel en Vecht en langs de Kennemerduinrand. Later, vooral na 1680, zien we een snelle ontwikkeling van de parkaanleg bij vele buitenplaatsen, eerst symmetrisch aangelegde tuinen met fraai geschoren boompjes en vijvers, later in de Engelse landschappelijke stijl: men wenste nu een park, dat een natuurlijk landschap scheen na te bootsen. Het bijzonder fraai uitgevoerde boek geeft geen systematisch overzicht van kastelen en buitenplaatsen maar verdient zeker aanbeveling.

Uitsluitend aan middeleeuwse burchten gewijd is de ‘Kastelengids van Nederland’ van de hand van Doriann Kransberg en Hans Mils (uitgave Unieboek, Haarlem). Na een instructieve inleiding volgt een overzicht van de Nederlandse burchten en ruïnes, ingedeeld naar provincie. Over het algemeen worden slechts kastelen behandeld, gebouwd vóór 1500, omdat toen de militaire functie van het kasteel door de ontwikkeling van het vuurgeschut langzaam maar zeker werd overgenomen door eisen van bewoonbaarheid. Het boek geeft niet alleen de geschiedenis van de kastelen zelf, maar evenzeer van de families, die er woonden. Ook kastelen, waarvan niet meer dan een muur (bv. Te Vliet) of een torentje (bv. Schagen) is overgebleven, worden vermeld. Het werk bevat naast 150 zwart-wit-foto's en 24 kleurenplaten ook een groot aantal verkleinde reprodukties van oude gravures en etsen, die een goed beeld geven van het oorspronkelijke karakter van het kasteel. De uitvoerige literetuurlijst verdient vermelding. Jammer, dat een register ontbreekt!

Van grote kennis van ons kastelenbezit getuigt ook het boek van H.M.J. Tromp ‘Kijk op kastelen’ (Elsevier). De auteur beperkt zich niet tot een geschiedenis van onze kastelen, hun bouwgeschiedenis, hij schrijft bovendien over de beeldende kunstenaars, die in de loop der eeuwen deze edelshuizen hebben geschilderd, getekend of geetst. Ook accentueert de schrijver hoeveel waardevol bezit er vooral in de negentiende eeuw verloren is gegaan. Lezenswaardig vond ik ook zijn beschouwingen over de huidige functie van het ‘versterkte huis’, bv. museum, raadhuis, hotel of conferentieoord.

Met medewerking van de Nederlandse Kastelen Stichting heeft de Walburg Pers te Zutphen een facsimilé laten verschijnen van de uitgave uit 1841 ‘Oud Nederland in de uit vroeger dagen overgeblevene Burgen en Kastelen, geschetst en afgebeeld door Mr. C.P.E. Robidé van der Aa’. Een fraai uitgevoerd boek, onthullend in zover, dat ook hieruit blijkt hoeveel verloren ging en hoe noodzakelijk het is een goed beheer en zo nodig een verantwoorde restauratie te verzekeren. Bij dezelfde uitgever verscheen van de hand van S.J. van der Molen ‘Stinzen, borgen en havezathen van het Noordenerf’, een goed overzicht van de kastelen in onze noordelijke provincies. Over Friesland in het bijzonder schreef R.J. Wielinga ‘Langs stinsen, states en andere voorname huizen in Friesland’, verlucht met ruim 90 goede illustraties, zowel foto's als reprodukties van oude prenten (uitgave Bosch en Keuning). Voor dit boek schreef jhr. C. van Eysinga een inleidende beschouwing over de bestuurlijke en economische betekenis van deze ‘voorname huizen’ terwijl R. Tienstra een belangwekkende bijdrage leverde over de karakteristieke stinsenflora. Van de hand van J.Th.H. de Win, bestuurslid ‘Stichting Limburgse Kastelen’ (postbus 696, Venlo) verscheen ‘Kastelen in Limburg’ (inmiddels reeds een tweede druk). Nog geen enkel woord over de restauraties van Nederlandse kastelen. Het gevaar van besnoeiingen in de subsidies is beslist niet denkbeeldig, gezien het huidige bezuinigingsbeleid. In ‘De Telegraaf’ (16 juni 1979) verzuchtte Ton Koot: ‘Falend monumentenbeleid brengt ons land in verval’. Hij had in dit artikel vooral het oog op de restauratie van oude woonhuizen. Duidelijk is evenwel, dat ook andere monumenten, waaronder kastelen en buitenplaat-

[p. 63]

Het versterkte huis krijgt dikwijls een nieuwe functie: bv. museum, raadhuis, hotel of conferentieoord.

sen, die nodig gerestaureerd moeten worden, zich geconfronteerd zien met toekomstige financiële problemen. Ook NRC-Handelsblad waarschuwde op 13 april 1979: ‘Jaarlijks vervallen er tientallen monumenten door verwaarlozing en uitgestelde restauratie waarna herstel zo duur is geworden, dat alleen de sloop nog rest...’ Toch behoef ik mijn beschouwingen niet in mineur te eindigen. Vóór mij ligt het jaarverslag 1978 van de Nederlandse Kastelenstichting (de nieuwe directeur is de heer K. Bos, Kaatsheuvel 32, 5825 BE, Overloon, N.B.). Hierin valt o.m. te lezen, dat de reeds na de tweede wereldoorlog aangevangen restauratie van de Doorwerth goed vordert evenals die van de Cannenburch bij Vaassen. Deze restauraties vinden plaats onder auspiciën van de Stichting ‘Vrienden der Geldersche Kasteelen’. De nog jonge ‘Groninger Borgen Stichting’ ontwikkelt een grote activiteit. In deze noordelijke provincie werd de Allersmaborg, daterend uit de vijftiende eeuw, gerestaureerd. In Overijssel is de restauratie van de ‘Herinckhave’ te Fleringen (gem. Tubbergen) voltooid. Onlangs bezocht ik in Overijssel kasteel Eerde (daterend van 1715), dat in bouwstijl overeenkomt met het fraaie Middachten. Ook hier wordt hard aan de restauratie gewerkt.

Het bekende park bij het kasteel Rosendael met zijn ‘bedriegertjes’ wordt hersteld dank zij een actie van ‘Het Geldersch Landschap’. De theekoepel, de exotische schelpengalerij en een waterval met beeldhouwwerk zijn reeds door Monumentenzorg gerestaureerd.

In Limburg heeft de restauratie van de kastelen Well, Schinveld en Strijthagen (Schaesberg) alle aandacht.

Nog een enkel woord over de Cannenburch. Blijkens een schrijven van de ‘Stichting Vrienden der Geldersche Kasteelen’ heeft deze Stichting de Cannenburch in 1951 aanvaard in vrijwel volledig uitgeklede toestand. Alleen de schilderijen en de betimmeringen waren nog aanwezig. Dank zij de vrijgevigheid en hulp van tallozen is de Stichting erin geslaagd de Cannenburch opnieuw het karakter te geven van een bewoond edelmanshuis. In 1975 moest het kasteel in verband met de restauratie worden gesloten en men hoopt dit jaar de restauratie te kunnen beëindigen. Nog steeds is financiële steun nodig, o.m. voor de inrichting van dit fraaie kasteel. Voor verdere inlichtingen verwijs ik naar de Stichting Vrienden der Geldersche Kasteelen, Kasteel Zijpendaal, Arnhem.

P. KRUG

Prof. dr. H. van Nuffel
De Kapellekerk in de Breugelwijk te Brussel
Vlaamse Toeristische Bibliotheek, nr. 250, 30 Fr.

Onlangs werd in de Kapellekerk te Brussel een tentoonstelling van godsdienstige kunst gehouden. Maar is die kerk, de tweede oudsteparochiekerk van de hoofdstad, wel voldoende bekend?

De geschiedenis van dit bedehuis begint in de twaalfde eeuw toen, in 1134, door de hertog van Brabant de eerste steen van een kapel, gewijd aan O.L. Vrouw, gelegd werd en wel bij de Steenpoort en de aloude Hoogstraat, ‘buiten de (toenmalige) muren’, in een stadsbuurt die hoofdzakelijk bewoond werd door kooplieden, wevers, volders en huidevetters.

Niet alleen is die kerk archeologisch en historisch zeer belangrijk - zij wijst op een der oudste uitbreidingen van de stad -, ook kunsthistorisch is zij waardevol. Koor en kruisbeuk dagtekenen uit de 12e eeuw en zijn romaans en romaans-gotisch.

Het interieur is bovendiengestoffeerd met talrijke kunstvoorwerpen. Noemen we slechts een merkwaardig beeld van O.L. Vrouw der Eenzaamheid, een H. Drievuldigheidsbeeld uit de 15e eeuw; verder werken van Duquesnoy, Lukas Faid'herbe e.a. Een grafplaat herinnert aan Pieter Breugel en zijn echtgenote Maria Coucke. Zij konden van uit hun woning in de Hoogstraat de Kapellekerk zien.

Over dit alles geeft prof. dr. Herman van Nuffel, voorzitter van de Vlaamse Vriendenkring van de Kapellekerk, ons omstandige uitleg in de brosjure met bovenstaande titel, nr. 250 in de Vlaamse Toeristische Biblioteek. Niet alleen de geschiedenis van de kerk, maar de evolutie vangans die volkswijk komen in dit werk aan bod.

Losse nummers van de Vlaamse Toeristische Biblioteek zijn, zolang de voorraad strekt, te koop in al de boekhandels van de Vlaamse Toeristenbond tegen 30 fr. per eksemplaar; 32 fr. als over de post moet worden toegezonden. Men kan daar ook inschrijven op een abonnement voor twaalf achtereenvolgende nummers teen slechts 300 fr., verzendingskosten inbegrepen.

Zulk abonnement kan op ieder ogenblik Ingaan.

De werkgroep ‘Archief der Franse Nederlanden’

In een periode waarin de historiografie van de Vlaamse Beweging heel wat beoefenaars heeft blijft de geschiedenis van Frans-Vlaanderen of de Franse Nederlanden onder veel oogpunten nog een grote onbekende. Nu in het kader van de Europese integratie grens-overschrijdende kulturele akties wordengestimuleerd eisen de Franse Nederlanden, die het overgangsgebied en keerpunt vormen tussen de Latijnse en Germaanse beschavingen nochtans onze aandacht op.

De enorme rijkdom aan bronnenmateriaal die voorhanden is om degeschiedenis van de Franse Nederlanden beter kenbaar te maken roept gemengde gevoelens op: de grote kwantiteit en de kwalitatieve rijkdom van het bronnenmateriaal moeten tot vreugde stemmen; anderzijds is het bedroevend vast te stellen hoe moeilijk toegankelijk vele van de ze archiefbronnen nog zijn. In het kader van een werkgroep, onder leiding van Dr. M. Nuyttens, voor-

[p. 64]

zitter van de werkgroep geschiedenis van het Komitee voor Frans-Vlaanderen, thans wetenschappelijk medewerker aan het Rijksarchief te Ronse, en samengesteld uit vertegenwoordigers van het Kultuurcentrum De Schakel, de Kultuurraad te Waregem en het Komitee voor Frans-Vlaanderen is nu een projekt uitgewerkt om aan dit negatieve aspekt iets te verhelpen en op die manier het archief operationeel te maken voor onderzoek. In grote lijnen zou dit projekt in drie fazen moeten verlopen:

1.	Uit handschriftelijke of gedrukte inventarissen van Belgische archiefdepots, later aan de hand van oorspronkelijke dokumenten, alles excerperen wat betrekking heeft op de geschiedenis van de Franse Nederlanden.
2.	Eenzelfde opdracht in Frans-Vlaanderen zelf, op de eerste plaats in de Archives Départementales du Nord te Rijsel.
3.	Een intense prospektie in Frans-Vlaanderen om allerhande archieven van de ondergang te redden.

De eerste faze is thans in uitvoering; sedert mei ll. zijn in het kader van het plan Spitaels een tiental B.T.K.-ers tewerkgesteld in diverse rijksarchieven. De eerste resultaten zijn erg bemoedigend. Hopelijk krijgt de werkgroep de nodige middelen ter beschikking gesteld om de resultaten van dit onderzoek naar de vorsers te kunnen toespelen door de publikatie van inventarissen!

S. DE LANGE

Volksverhalen uit Oost- en West-Vlaanderen
- Uitg. Het Spectrum, Utrecht-Antwerpen; 1979; 256 blz.; f 29,50 - 450 BF.

Ik hoor het hem nog zeggen, de verzamelaar van volksverhalen in Zeeuws-Vlaanderen. Het was op één van de vele door hem verzorgde avonden, dat hij bij wijze van inleiding uit de doeken deed wat hem er telkens weer toe dreef er op uit te trekken om er zo aan mee te werken dat deze erfenis veilig gesteld werd. Hij maakte in dat raam een opmerking die inhoudelijk op het volgende neerkwam: ‘Als we ons nu niet inspannen de onder het volk levende verhalen op te tekenen of op de band vast te leggen, dan zou het wel eens kunnen gebeuren dat we op een zeker ogenblik tot de trieste ontdekking moeten komen, dat we te laat zijn omdat ze meegenomen zijn in het graf’. Ik werd aan deze woorden herinnerd, toen ik onlangs de bundel ‘Volksverhalen uit Oost- en West-Vlaanderen’ onder ogen kreeg.

In deze mening stond mijn zegsman zeker niet alleen; ook de beide samenstellers van deze bundel (drs. Renaat van der Linden en Prof. Dr. Lieven Cumps) laten zich in soortgelijke bewoordingen uit. Bij herhaling stellen ze in hun ‘Verantwoording’ vast dat het vrijwel uitsluitend de oudste generatie is, die nog weet heeft van deze volksverhalen.

Als in één adem voegen ze er in dit verband de opmerking aan toe, dat de vertellende bejaarden bij lange na niet meer zoveel toehoorders hebben als vroeger het geval was. Een groot deel van de daarop volgende generaties opgegroeid als ze zijn bij de ‘blauwe gelijkmaker’ of in beslag genomen door het voortjachtende leven, wil van hun verhalen niets meer weten. Ze kunnen het niet meer opbrengen er ook nog maar enig ‘geloof’ aan te hechten. Deze opstelling heeft een opmerkelijk negatief effect gehad; ongewild (?) hebben ze daardoor veel ouderen de mond gesnoerd. Deze mensen zijn er zich van bewust zich het moderne levenspatroon eigen gemaakt te hebben en kunnen eigenlijk alleen nog maar met een glimlach naar deze verhalen, die hen erg onwaarschijnlijk in de oren klinken, luisteren. Immers, wie hecht er nu nog geloof aan al die geheimzinnige wezens die in deze verhalen de ronde doen? Deze oude volksverhalen worden door hen afgedaan met de opmerking dat ze niet meer passen in het huidige tijdsbeeld; de moderne mens heeft zichzelf bevrijd verklaard van deze onwezenlijke en ongrijpbare wereld.

Tenminste, dat hoort men hem zeggen. Maar of een dergelijke uitlating wel in overeenstemming is met de werkelijkheid, daarover heb ik zo mijn twijfels, vooral als ik let op de minstens even geheimzinnige machten waarvan velen vandaag hulp en heil menen te mogen verwachten. Immers, als men de moeite neemt het oor te luisteren te leggen, dan blijkt dat die wereld van angstgestalten helemaal niet is uitgebannen, maar integendeel springlevend is. Alleen ze hebben andere namen gekregen en komen tot ons in een andere vorm. De weerwolf en de hellewagen, de wedergangers en de mare, ze hebben hun plaats moeten afstaan aan de figuren die het in de schijnwereld van de filmindustrie voor het zeggen gekregen hebben, als daar zijn ‘de vampiers, dracula's en supermannen’.

De verhalen, die in deze bundel worden aangereikt, kunnen worden vergeleken met een spiegel. Ze weerkaatsen een wereld van gedachtenspinsels van de geslachten die ons in de loop der eeuwen zijn voorgegaan. In dat verleden vervulden ze een belangrijke functie; ze deden als het ware dienst als een soort uitlaatklep. Alles, waarvoor men geen verklaring kon vinden, ging men in de vorm van een verhaal van zich afpraten. Het grote belang van deze bundel is dan ook niet zozeer gelegen in de waarde van de er in opgenomen verhalen als wel het inzicht dat ze geven in de geestesgesteldheid van de mensen uit vroegere tijden. Tegelijkertijd vertellen ze ook veel over het levenspatroon, dat er als een inslagdraad doorheen geweven is. In veel van de overgeleverde verhalen speelt het geloof in de duivel en de duivelse machten een grote rol. Dat deze machten vroeger veel sterker als een werkelijkheid werden ervaren dan tegenwoordig het geval is, blijkt b.v. duidelijk uit de schilderijen van een Jeroen Bosch. Maar tegelijkertijd moet hierbij bedacht worden dat veel mensen onder deze werkelijkheid hebben geleden; immers veel figuren die in deze verhalen een rol te spelen hebben gekregen, werd toegedicht dat ze handelden in opdracht van of in verbinding stonden met duivelse en andere geheimzinnige machten.

Tot slot wil ik nog de aandacht vestigen op een gevaar dat om de hoek kan komen kijken als er kennis genomen wordt van deze verhalen. En dat is, dat er oordelen worden geveld en conclusies getrokken die de bewoners van een bepaald gebied in een minder gunstig daglicht plaatsen. Waar ik op doel is, dat men er zich voor moet hoeden op te merken dat deze verhalen zo goed passen bij en zo kenmerkend zijn voor het Vlaams volkskarakter (of wat daarvoor door moest gaan). Een dergelijke opmerking snijdt in het geheel geen hout. Men begeeft er zich mee op het terrein van een wel erg vruchteloze speculatie die bovendien gespeend is van alle werkelijkheid. Ook in andere delen van de Nederlanden (en dan doet het er niet toe of ze in de loop der voorbije eeuwen een Rooms-Katholiek dan wel een meer Calvinistisch gekleurd stempel opgedrukt gekregen hebben) kan men verhalen horen vertellen waarin aan al even geheimzinnige machten gestalte werd gegeven. Daarvan leggen de andere dertien delen uit deze serie een duidelijk getuigenis af.

M. HEIDA