Neerlandia. Jaargang 83

[p. 172]

De Nederlandse houding sinds 1940

Voor de verhouding tussen Nederland en Vlaanderen is de Tweede Wereldoorlog van ingrijpende betekenis geweest. Er werden echter totaal andere verhoudingen geschapen. De Nederlandse gedachte is vanaf de aanvang van grote betekenis geweest in de Vlaamse Beweging, in die zin, dat ze ertoe geleid heeft dat deze streefde naar een Nederlandstalig statuut voor Vlaanderen. Dit betekende, dat men de Nederlandse taal en cultuur als één geheel zag. Voor 1914 had dit o.m. zijn neerslag gekregen in de ‘Nederlandse Congressen’ die sedert 1849 waren gehouden, in een eenheid van spelling van de Nederlandse taal (de spelling De Vries en Te Winkel) sedert 1864, in het ‘Woordenboek van de Nederlandse taal’, waarvan de eerste aflevering verscheen in 1882, en in de oprichting van het ‘Algemeen Nederlandsch Verbond’ in 1895. Evenmin als de Vlaamse Beweging richtte de grootnederlandse samenwerking zich tegen de Belgische staat. Die beweging werd soms zelfs gepatroneerd door de Belgische regering. Aldus het begin van het referaat van dr. A.W. Willemsen ‘De Nederlandse houding sinds 1940’.

Met de splitsing van de Vlaamse Beweging tijdens de Eerste Wereldoorlog en tussen de twee oorlogen in een ‘Belgicistische’ en een ‘nationale vleugel’, kwam een einde aan een grootnederlandse samenwerking. De ‘Nederlandse Congressen’ vonden niet meer plaats. In het Vlaams-Nationalisme werd sterk de nadruk gelegd op het grootnederlandse ‘Dietse’ beginsel en in de extreme vleugel van het nationalisme werd zelfs aangestuurd op de vernietiging van de Belgische staat en de stichting van een grootnederlandse staat. De betrekkingen tussen Nederland en Vlaanderen werden vrijwel gemonopoliseerd, zeker voor de buitenwacht, door de Vlaams-nationalisten en degenen in Nederland, die met het Vlaams nationalisme sympathiseerden, en zulks dan overwegend in een sterk anti-Belgische geest.

De heer Willemsen stond vervolgens stil bij enkele hoofdmomenten in de periode tussen 1918 en 1940. De officiële betrekkingen tussen Nederland en België waren van 1918 tot ver in de jaren 1930 slecht, wat o.m. tot uitdrukking kwam in de verwerping in 1927, van het in 1925 gesloten Nederlands-Belgisch Verdrag, door de Eerste Kamer van de Nederlandse Staten-generaal. Dit accentueerde nog eens het overwegend anti-Belgische karakter van de Noord-Zuidverhouding in de praktijk. In de context van het nauw met het Vlaams-nationalisme verbonden grootnederlandse streven was er een levendige samenwerking tussen Noord en Zuid, van een grotere intensiteit in ieder geval dan de grootnederlandse betrekkingen vóór 1914. Belangrijk was de formulering door Pieter Geyl van een grootnederlandse geschiedopvatting. In 1927 werd tussen de Nederlandse en Belgische regering een verdrag betreffende de intellectuele toenadering tussen België en Nederland gesloten en in '29 ondertekend, dat nauwelijks iets inhield en bovendien niet uitgevoerd is. Tijdens de Tweede Wereldoorlog kwamen de betrekkingen tussen Nederland en Vlaanderen vrijwel tot stilstand, hoewel in Nederland sommigen in die tijd, illegale plannen koesterden van een nauwe grootnederlandse samenwerking, waarbij door enkelen zelfs aan een staatkundige vereniging van Nederland en Vlaanderen werd gedacht. Na de oor-log kwam de ‘Nederlands-Vlaamse Vereniging Noord en Zuid’ hieruit voort. Het sluiten van de grenzen tussen 1940 en 1945 en het verbieden door de bezetter van de bevordering van de grootnederlandse gedachte leidde tot een Dietse oppositie (binnen het Vlaams Nationaal Verbond) tegen de voortzetting van de collaboratie. In 1944 werd besloten dat de landen de spelling van het Nederlands gezamenlijk zouden regelen. In 1943 sloot men een monetair verdrag, in 1944 met Luxemburg erbij het Benelux-douane-verdrag.

In zekere zin knoopte in 1945 de culturele, samenwerking van Noord en Zuid aan bij de onderbroken traditie van grootnederlandse samenwerking van vóór de Eerste Wereldoorlog, met dit verschil, dat nu een sterke impuls van beide regeringen uitging en er niet alleen maar sprake was, zoals vóór 1914, van hooguit een afstandelijke en zelfs niet onwelwillende patronage. Die veranderde opstelling vloeide hoofdzakelijk voort uit de veranderde politieke verhoudingen en de samenwerking in Beneluxverband. Benelux kwam overigens zeer moeilijk op gang, aldus de inleider. De overeenkomst werd op 1 januari 1948 van kracht. En in 1958 werd het verdrag tot instelling van de Benelux Economische Unie ondertekend, dat op 1 november 1960 in werking trad.

Vooropgesteld mag worden, vervolgde dr. Willemsen, dat zonder de achtergrond van Benelux de culturele samenwerking tussen Nederland en Vlaanderen op het officiële vlak nooit die omvang en intensiteit had kunnen krijgen als nu het geval is geweest. Bovendien was van grote betekenis dat het sluiten van culturele verdragen met andere landen een veel toegepast instrument werd van internationale samenwerking. Door Nederland en België afzonderlijk, zijn tientallen culturele verdragen gesloten. Het Belgisch-Nederlands Cultureel Verdrag werd ondertekend op 16 mei 1946. Het was een van de vele en in opzet niet wezenlijk verschillend van andere culturele verdragen. In de praktijk evenwel zou, in het bijzonder voor het culturele verkeer tussen Nederland en Vlaanderen,

[p. 173]

het verdrag ver uitgaan boven de betekenis van een doorsnee cultureel verdrag.

Benelux is door Vlaamsgezinden en grootnederlanders doorgaans met enthousiasme begroet. In de Beneluxorganisatie is beproefd om, naast de economische samenwerking en die op het sociale vlak, ook een en ander te ondernemen op wetenschappelijk en cultureel terrein. Maar dit plan kwam niet van de grond. Eén van de oorzaken was dat de Franstaligen een overweldigende meerderheid van Nederlandsspre-kenden vreesden. In de zestiger jaren werd aandacht geschonken aan planologische projecten, zoals de Studiegroep Benelux-Middengebied. Er kwamen enkele rapporten. Veel praktische uitwerking had het niet. Mede onder invloed van het klimaat, geschapen door de samenwerking van de drie staten, ontwikkelde zich de vooroorlogse grootnederlandse geschiedschrijving. Vrijwel alle Vlaamsgezinden waren voorstander van de ‘Culturele integratie van Nederland en Vlaanderen’; een begrip dat in de beginjaren '60 opgeld begon te doen. Die integratie werd gesitueerd in het kader van Europese eenwording en Beneluxeenwording van Europa. Ook na de laatste oorlog was de Vlaamse beweging een Nederlandse beweging, in zoverre ze op de grondslag van de ene Nederlandse taal in Noord en Zuid de vernederlandsing van Vlaanderen nastreefde. Tevens werd de Noord-Zuidverhouding anders dan voor de oorlog het geval was, buiten de politieke Vlaamse actie gehouden o.m. om de Nederlanders niet kopschuw te maken. Zoals vroeger was er in Nederland in brede kring weinig belangstelling voor de Vlaamse kwestie. Maar het was gemakkelijker dan voorheen tot samenwerking te geraken. Overigens kan men niet zeggen, dat sedert 1945 de belangstelling van de Vlamingen in het algemeen voor Nederland zoveel groter is geweest dan de belangstelling van de Nederlanders voor de Vlamingen en voor Vlaanderen.

Men stelde zich in Vlaanderen tegenover Nederland zelfbewuster op. Daarbij was men steeds minder geneigd alles te aanvaarden wat in Nederland ten aanzien van taal en cultuur werd voorgeschreven. De spellinghervorming van De Vries en Te Winkel (omstreeks 1860) en die van Marchant (1930) waren in Nederland vastgesteld en in België overgenomen. Sedert 1945 zijn de spellingshervormingen bilaterale aangelegenheden. Wat het Belgisch-Nederlands Cultureel Verdrag betrof zijn de relaties geen wassen neus geweest. Zeer sterk lag de nadruk op het onderwijs, in ruime mate werden beurzen toegekend, universitaire programma's uitgewisseld en gastcolleges gehouden. Een succes was de vakantiecursus voor leraren Nederlands in beide landen. Van even groot belang moet de effectus civilis genoemd worden. Reeds in 1948 en 1949 werd de toelating geregeld van houders van dit diploma van het middelbaar en voorbereidend hoger onderwijs uit het ene land tot universitaire studie in het andere land. Vanaf 1958 trof men regelingen voor de onderlinge gelijkwaardigheid van de diverse universitaire diploma's.

Het moeilijkste probleem bleef dat van de effectus civilis. In Nederland werd in 1966, met een aanvulling in 1970 als gevolg van de invoering van de Mammoetwet voor het voortgezet onderwijs, vastgesteld aan welke Belgische universitaire diploma's onderwijsbevoegdheid in Nederlandse scholen voor voortgezet onderwijs verbonden zou zijn. De totstandkoming van een Belgisch equivalent - voor het Nederlandstalige onderwijs - van de Nederlandse maatregel moest nog wachten tot 1972 omdat in België eerst een netelige kwestie uit de wereld moest worden geholpen, n.l. het voorschrift dat men voor functies in het rijksonderwijs de Belgische nationaliteit diende te bezitten. Nederland en België liepen (en lopen) in het vraagstuk van de wederzijdse erkenning van effectus civilis van diploma's vooruit op de regelingen in Europees verband.

Er kwam intensieve samenwerking tot stand op het gebied van het volksontwikkelingswerk en het jeugdwerk. Het volksontwikkelingswerk in Vlaanderen heeft sterk de invloed van dat in Nederland ondergaan. In het bijzonder gold dit voor de volkshogeschoolbeweging. Wel doemde in recente jaren het probleem op, dat contestatie- en democratiseringsstromingen in Nederland een veel grotere omvang kregen dan in Vlaanderen, met als gevolg, dat de samenwerking in sommige opzichten wat stroever werd. In de kunstsector werden uitwisselingen van toneelgroepen georganiseerd en in regels vastgelegd. In 1965 werd een gemeenschappelijk professioneel toneelgezelschap opgericht, het Groot-Limburgs Toneel dat in 1975 ten onder ging, dit als gevolg van hetzelfde verschijnsel, dat de samenwerking op het gebied van de volksontwikkeling wat stroever werd, nl. de democratische radicalisering, die op toneelgebied de richting kreeg van een direct engagementtheater. Dit botste in België op weerstand.

Voorts noemde dr. Willemsen als instrumenten van samenwerking de Stichting voor Nederlandse Lexicologie en Thesaurus, met Leiden als zetel en door beide regeringen opgericht. Zo is ook gewerkt aan de eenmaking van vakterminologie. Van grote betekenis was de oprichting van de Conferentie van de Nederlandse Letteren die in 1951 voor de eerste maal bijeenkwam.

[p. 174]

Vervolgens vergaderde de Conferentie elk jaar beurtelings in Noord en Zuid. Ze kent vijf secties: letteren, toneel, uitgeverij en boekhandel, bibliotheekwezen en radio en televisie.

Tot het doel van het Culturele Verdrag behoort ook overleg over de instandhouding en uitbreiding van de gemeenschappelijke culturele belangen in het buitenland. Het merendeel van de culturele belangen in het buitenland en de culturele betrekkingen komen via culturele akkoorden tot stand, die Nederland en België afzonderlijk met die landen gesloten hebben. Eigenlijk alleen op het gebied van de neerlandistiek en gedeeltelijk de Nederlandse letterkunde is het gekomen tot een geïnstitutionaliseerde samenwerking, in beide gevallen in eerste instantie op initiatief van particuliere zijde.

De Noordnederlandse en de Vlaamse samenleving zijn, bij alle overeenkomsten die er ook zijn, politiek en maatschappelijk anders gestructureerd. Een Noordnederlandse cultuurgemeenschap, Noord- en Zuidnederland omvattend is in zeker opzicht een mythe. Als wensdroom van in ieder geval generaties flaminganten en met hen sympathiserende Noordnederlanders is ze ook nu maar in beperkte realiteit aan het worden. Men kan ook moeilijk anders in de gegeven staatkundige verhoudingen. De Belgenmoppen enerzijds en de Hollandermoppen anderzijds zijn meer tekenend voor een maatschappelijke realiteit dan de samenwerking over de grens heen. We moeten dit steeds als achtergrond voor ogen houden bij de evaluatie van de betekenis van het Noord-Zuidverkeer. We dienen tevens te beseffen, dat organisaties en ondernemingen op het algemeen-Nederlands vlak maar een fractie zijn in het totaal van maatschappelijke activiteiten, ook die op cultureel terrein, in de landen afzonderlijk. Dit verkleint niet de betekenis van het streven naar culturele integratie van Noord en Zuid op zichzelf en het is bepaald geen reden tot ontmoediging. De culturele integratie van Nederland en Vlaanderen zal waarschijnlijk uiteindelijk toch een grote invloed hebben, zoals de bewuste vernederlandsing van Vlaanderen - en niet vervlaamsing -, waarnaar de flaminganten gestreefd hebben, een maat-schappelijke realiteit van betekenis is geworden.

Na de oorlog werden gemeenschappelijke filologencongressen georganiseerd en tijdschriften gesticht met redactieleden uit Noord en Zuid, zoals ‘Ons Erfdeel’.

Het afbreken van de studentencongressen heeft o.m. te maken gehad met de snel veranderende verhoudingen binnen de studentenwereld (actieve sociale en politieke participatie in plaats van vrijblijvend gecongresseer, als dat van vandaag). Wel bleven er contacten bestaan, met zelfs een zeer grote invloed van Nederland uit bij de opkomst van de Studentenvakbeweging (SVB) in de jaren zestig die zowel in Noord als Zuid een tijdlang een belangrijke rol speelde.

Het ANV heeft als ledenvereniging geen brede vlucht kunnen nemen. Wel heeft het zekere resultaten bereikt in zijn pogingen, op een ruimer vlak dan de vereniging zelf, de samenwerking tussen Noord en Zuid te bundelen. Het ANV speelde steeds een stimulerende rol. Op zeer brede grondslag vond het succesrijke 36ste Nederlands Congres plaats in 1963 gedurende drie dagen in Antwerpen, met ruim 700 deelnemers en in 1967 het 37ste Nederlands Congres in Rotterdam. De reeks is daarna voorlopig stopgezet, omdat de respons bij de overheid op de eisen die in de con-gressen verwoord werden, naar het oordeel van de inrichters te gering was.

De laatste twee Nederlandse congressen waren opgezet als enerzijds bundeling van krachten ten behoeve van de Noord-Zuidsamenwerking op zichzelf, anderzijds voorat als politiek drukmiddel voor de verwezenlijking van de culturele integratie van Nederland en Vlaanderen. Daarbij werd ingespeeld op een nota aan de beide regeringen van de Gemengde Technische Commissie onder de titel ‘De Belgisch-Nederlandse culturele samenwerking in de naaste toekomst’. Deze nota bracht een brede analyse van alles wat aan maatregelen diende te geschieden ten gunste van de culturele integratie. Voor de uitstraling van de Nederlandse cultuur naar het buitenland was een Hoge Raad voor de cultuur nodig, aldus de nota. Voor

Van links naar rechts: dr. jur. G.R. Piryns, voorzitter A.N.V.-Vlaanderen, prof. dr. em. H. Fayat, algemeen voorzitter van het A.N.V., dr. A.W. Willemsen en drs. L.J.M. van de Laar.

[p. 175]

het volksontwikkelingswerk zou een afzonderlijk orgaan worden opgericht.

Het streven naar de culturele integratie van Nederland en Vlaanderen werd in de jaren 60 zeer uitdrukkelijk gesteld, enerzijds in de context van de Europese inttgratie, anderzijds in het kader van de verwezenlijking van de culturele autonomie voor Vlaanderen en Wallonië. Dit laatste moest een werkelijke structurele aanpak van de verhouding tussen Nederland en Vlaanderen op cultureel gebied mogeilijk maken. Na de grondwetsherziening van 1970 in België ging dit reëel tot de mogelijkheden behoren.

In 1971 deed de Gemengde Commissie ter uitvoering van het Cultureel Verdrag een bescheiden voorstel aan de beide regeringen, maar wel in detail uitgewerkt: de stichting van een Belgisch-Nederlandse Academie voor de Nederlandse taal, waarvoor een speciaal verdrag zou moeten worden gesloten. Ook dit voorstel verdween in de bureaulade. De grondwetsherziening was voor het ANV de aanleiding een nota te schrijven aan beide regeringen, waarin bepleit werd het probleem van de culturele integratie aan te vatten, onder de titel ‘Een nieuwe aanpak’. Er werd veel met deze nota gelobbied, bij de ministers van cultuur in beide landen, bij de vaste Kamercommissie voor CRM en bij de Cultuurraad. Het ANV verwierf de adhaesie van vertegenwoordigers van een groot aantal sociaal - culturele verenigingen. Terzelfdertijd drong de Gemengde Commissie er op aan dat er iets diende te gebeuren. Dit alles leidde ertoe, dat in december 1975 voor de regeringen een Werkgroep ad hoe inzake de oprichting van een Belgisch-Nederlands orgaan van samenwerking en advies op het gebied van de Nederlandse taal- en letterkunde werd ingesteld. Het mandaat van Werkgroep was ruimer dan het voorstel van de Gemengde Commissie uit 1971, minder ruim was het te bestrijken terrein dat het ANV had gewenst, maar wel concreter, minder gericht op een theoretische benadering.

Van de Werkgroep maakten deel uit de twee voorzitters van de Gemengde Commissie voor het cultureel verdrag, twee vertegenwoordigers aangewezen door ieder van de vier ministers, die in beide landen onderwijs en cultuur behartigen (hierbij de Nederlandse algemeen voorzitter van de Algemene Conferentie der Nederlandse Letteren) en twee leden op voordracht van het ANV.

De Werkgroep ad hoe bracht in het najaar van 1976 een rapport uit, getiteld ‘Ontwerp voor een Nederlandse Taalunie’. De Werkgroep formuleerde in het rapport ontwerp-teksten voor de Memorie van Toelichting, het Verdrag, de statuten voor de Raad voor de Nederlandse Taal en Letteren, alsmede aanteke-ningen bij deze statuten.

Het Ontwerp voor een Nederlandse Taalunie bevatte inderdaad een uitgewerkte structuur voor wat in het rapport genoemd wordt, het kerngebied van de culturele integratie van Noord en Zuid, met als organen het Comité van Ministers van Onderwijs en Cultuur, de Interparlementaire Commissie, de Raad voor de Nederlandse Taal en Letteren als het belangrijkste orgaan met rechtspersoonlijkheid van de hele constructie, de Algemeen Secretaris (met een bureau) en het College van Scheidsrechters, het laatste gebruikelijk bij een internationaal-rechtelijke structuur. De Raad met de Commissies zou dan tevens de Algemene Conferentie der Nederlandse Letteren moeten vervangen. Ook zou hij bepaalde uitvoerende taken kunnen verrichten. Bij het ontwerpen van de structuur en van de invulling daarvan in verdragsartikelen is sterk gelet op het Beneluxverdrag.

Het ontwerp voor een Nederlandse Taalunie werd door de betrokken ministers in beide landen goed ontvangen. Er kwam kritiek in de kring van de Algemene Conferentie der Nederlandse Letteren, met name op de wijze van samenstelling van de Raad, een kritiek die gedeeld werd door de Nederlandse Raad voor de Kunst. De Algemene Conferentie der Nederlandse Letteren diende in oktober 1978 een aantal uitgewerkte amendementen in, bij de aanvaarding van de opzet als geheel. De amendementen hadden betrekking op meer aansluiting van de Raad op de Conferentie. Terzelfdertijd stemden de beide regeringen met het ‘Ontwerp’ in waarbij ook de suggestie van de Werkgroep ad hoe werd aanvaard, spoedig een voorlopige Raad voor de Nederlandse Taal en Letteren in het leven te roepen en vervolgens een procedure op gang te brengen om de zaak met spoed uit te werken.

A.W. WILLEMSEN

A.W. WILLEMSEN, geboren 1930, studeerde geschiedenis aan de R.U. Utrecht, promoveerde in de letteren en wijsbegeerte op het proefschrift ‘Het Vlaams nationalisme 1914-1940’. Meerdere publikaties over dit onderwerp volgden. Samen met P. van Hees publiceerde hij ‘Geyl en Vlaanderen’. Was lid van het hoofdbestuur van het Alg. Ned. Verbond (thans lid van de Raad van Advies), en vervulde tal van functies in Ned.-Vlaamse organisaties en commissies. Beroep: onderbibliothecaris van de Kon. Bibliotheek te Den Haag.