Neerlandia. Jaargang 83

[p. 166]

Noord en Zuid tussen 1850 en 1940

Wanneer we de betrekkingen tussen de Noordelijke en Zuidelijke Nederlanden over een wat ruimere periode dan 1830 tot 1940 bezien, dan zouden we een vergelijking kunnen maken met het verhaal van de twee koningskinderen die elkaar lief hadden, maar door de Tussenwateren werden gescheiden.

Toen in de 16e eeuw de Nederlanden tegen Spanjes heerschappij in verzet kwamen, werd de scheiding mede door oorlogsgeweld voltrokken. De waterwegen, die Noord en Zuid doorsneden, vormden voor het Noorden een veilige barrière en de lust om die te overschrijden, taande al spoedig. Het gebied ten Zuiden van de rivieren werd beschouwd als wingewest en als breed grensgebied, waar Franse expansiedrang kon worden opgevangen.

Uitingen van saamhorigheid weerklonken in de 17e en 18e eeuw maar spaarzaam. Wel zijn er in het Zuiden de befaamde Verhandeling op d'onacht der moederlyke tael in de Nederlanden uit 1788 van Jan Baptist Verlooy en diens verdere activiteiten op te merken en in het Noorden zijn er opmerkingen over de wenselijkheid van een nieuwe aaneensluiting van de Nederlanden te vinden bij Gijsbert Karel van Hogendorp en de latere Koning Willem I.

Het Wener Congres zocht na de val van Napoleon de oplossing ook in die richting. Een. sterke staat ten Noorden van Frankrijk zou de aloude expansielust naar de natuurlijke grenzen (de Rijn) kunnen en moeten tegenhouden. Zo kreeg Koning Willem I een nieuw amalgaam in handen, het Verenigd Koninkrijk geheten. De delen waren echter tamelijk ver uit elkaar gegroeid. In het Zuiden was het Frans de taal van de hogere standen en daardoor van het bestuursapparaat, de rechtspraak, het bedrijfsleven en het geestelijk en cultureel leven geworden. Het Zuiden was overwegend rooms-katholiek en moest weinig hebben van Koning Willem's denkbeelden over kerk en staat.

Het Zuiden was in politiek en economisch opzicht dynamisch en sterk liberaal georiënteerd. Het protestantse, conservatieve, economisch wat ingedutte en zelfgenoegzame Noorden vormde nu niet direct een ideale partner voor het Zuiden. De versmelting was dan ook niet erg soliede. 's Konings kerkelijke politiek, zijn autoritaire regeringsstijl en in het algemeen de Noordelijke predominantie riepen scherpe weerstanden op, die in 1830 tot opstandigheid en revolutie hebben geleid. Niet zo zeer pro-Franse maar anti-Hollandse tendenzen hebben in de revolutie de boventoon gevoerd.

Hoewel Willem I nog tot 1839 bleef mokken over de scheuring, was er in brede kring in België en in Nederland toch een gevoel van opluchting van elkaar af te zijn. Nederland voelde zich verlost van het ‘muitenrot’. België was ‘Jantje Kaas’ kwijt. Mentaal trok men zich in het Noorden achter de grote rivieren terug. De politieke betrekkingen bleven - hoe kon het ook anders - koel. Nadat eindelijk in 1839 de scheidingsregelingen een definitieve vorm hadden gekregen, kunnen we een duidelijke ontwikkeling in de buitenlandse politiek van beide landen herkennen.

Beide staten, België moest wel, voerden een neutraliteitspolitiek. Maar zij deden dit vanuit een verschillende optiek. België was tevreden als het overal in gekend werd. Nederland was gelukkig als het overal buiten kon blijven. België wilde zich als nieuwe staat bewijzen en het voelde zich als nieuwkomer afhankelijk van de grote mogendheden en ook meer bedreigd dan de Nederlandse staat. Het zocht dan ook tot 1914 en nog later in de jaren dertig soms steun bij Nederland om zo zijn neutraliteitspolitiek beter te kunnen volvoeren. Voor Nederland bleven nauwere banden met België eigenlijk tot 1940 toe weinig aantrekkelijk. Een neutraal België was hoe dan ook een nuttige buffer tegen Frankrijk, en tegen mogelijk Duits en vooral Pruisisch expansionisme, zoals dat in de jaren zestig en zeventig dreigde.

Weinig animo voor hereniging

De stemmen die na 1830 nog een pleidooi voerden voor hereniging waren zeer zeldzaam. Er was in België nog enige tijd een orangistische stroming, die, voornamelijk te Gent geconcentreerd, hereniging uit economische overwegingen nastreefde. Zij werd aardig in evenwicht gehouden door een tegenstroom in Antwerpen die duidelijk Vlaamsgezind, maar anti-Nederlands was. Jan Frans Willems en Ferdinand Augustijn Snellaert behoorden tot de enkelingen die hun gevoelens van verwantschap met het Noorden niet onder stoelen of banken staken. In het Noorden waren de stemmen die voor hereniging pleitten eveneens zeldzaam. Thorbecke en Groen van Prinsterer betreurden in hun politieke geschriften de breuk van 1830, maar veel weerklank kregen zij niet.

Op politiek en economisch gebied ontwikkelde de jonge Belgische staat zich in de jaren dertig en veertig tamelijk voorspoedig. Er was zich een zeker Belgisch eenheidsgevoel aan het ontwikkelen, waar Walen en Vlamingen zich beide in konden vinden.

[p. 167]

Het leek in het begin ook alsof het Vlaams zich niet bedreigd hoefde te voelen. De regering bevorderde de dichtwedstrijden en gaf literaire prijzen aan Vlaamse schrijvers. Toch was dit maar één kant van de medaille. Als de taal van het Vlaamse volk had ze geen status. De lokale, provinciale en landelijke politiek, het economische, het wetenschappelijke en culturele le-ven speelde zich vrijwel uitsluitend af in het Frans en ondanks het feit dat de existentie van de jonge staat het meest door Frankrijk werd bedreigd, nam de invloed van de Franse taal en cultuur toe.

Dit ging de Vlamingen niet ongemerkt voorbij. In de jaren veertig werd de kritiek op de verfransing sterker. Aanvankelijk uitte het zich in grotere literaire activiteit en meer onderlinge samenwerking in België zelf. Gent en Antwerpen waren de belangrijke letterkundige centra en zoals ook nog in de politiek het geval was (het unionisme) konden katholieke en niet-katholieke flaminganten nog de handen ineen slaan om hun taal en daardoor het Vlaamse volk te redden.

Contacten met Nederland waren er nauwelijks tussen 1830 en 1848. In de Nederlandse bladen en tijdschriften werden de Vlaamse literaire produkten onder de buitenlandse literatuur gerangschikt of als onbelangrijk afgedaan. Van Duitse zijde was in dat opzicht de belangstelling en de hulp groter, maar ondanks de vele en langdurige contacten was er in Vlaanderen toch ook altijd de vrees voor politieke overheersing en opnieuw verlies van eigen identiteit.

Het isolement bleef dus niet voortbestaan en de geest van de tijd, de Romantiek, was daar niet vreemd aan. De taal als uiting van eenheid en saamhorigheid, als instrument in de strijd tegen vreemde overheersing was in de 19e eeuw in verscheidene gebieden ontdekt. Zij was niet alleen het onderzoeksterrein van geleerden, maar ook politici hadden haar als wapen gevonden.

In Italië, in Midden Europa, in Duitsland en elders manifesteerden zich nationalistische bewegingen en in die bewegingen speelde de taal een voorname rol. Zo stelden een aantal Vlamingen in 1840 hun eerste lijst met grieven tegen de Brusselse regering op en om de positie van de Vlaamse taal te versterken zochten en vonden zij nader contact met het Noorden.

De Gentse medicus Snellaert formuleerde het duidelijk: ‘Het kan niemand ontgaen hoe door gansch Europa eene verandering in het leven der volken zich voordoet. Waar eigene tael en zeden aen vreemdaerdigen invloed zijn opgeofferd, daer ziet men het volk als een reuzenkind de banden verbreken, die zijne vrije ontwikkeling tegenhielden’.

Dankzij zijn bemoeienis kon in 1849 het eerste Nederlandse Congres worden gehouden. Politieke hereniging was als thema taboe. Stemmen die deze gedachte in de volgende jaren, en met name in de jaren zestig en zeventig voorzichtig formuleerden, het waren meestal Vlamingen, werden onmiddellijk tot zwijgen gemaand. Het ging om de taal en de cultuur. Het waren hoofdzakelijk filologische ontmoetingen. Maar er gebeurden toch belangrijke dingen. In de jaren zestig bereikten de Congressen eenheid op het gebied van de spelling en men besloot tot het samenstellen van een gemeenschappelijk Woordenboek der Nederlandse Taal.

Het eerste was minder eenvoudig dan het leek. Er was in het katholieke Vlaanderen, waar in de jaren vijftig het liberaal-katholiek verbond begon af te kalven, een duidelijke anti-Hollandse stroming. Deze vreesde de invloed van het protestantse Noorden. Zo wilde op het einde van de 19e eeuw in West-Vlaanderen nog een grote groep mede om deze reden vasthouden aan een eigen Vlaamse spelling. De priesterdichter Guido Gezelle maakte daarvan deel uit.

Zeer langzaam werd in deze jaren in het Noorden het adagium van de overigens Vlaamsgezinde Jacob van Lennep: ‘De Vlamingen, och het zijn grote kinders’, overwonnen en de culturele samenwerking versterkt. In beide landen waren het nog de liberalen die de initiatieven namen tot de contacten, al nam de invloed van de katholieken aan beide kanten toe. In beide staten maakten de rooms-katholieken een emancipatieproces door. Het debat in België over de rol van de katholieke, liberale en socialistische partijen tegenover de Vlaamse beweging op het einde van de 19e en het begin van de 20e eeuw is nog volop aan de gang. Een enigszins gekristalliseerde visie is moeilijk te geven. Er is sprake van een herwaardering van de rol van de socialistische partij rond de eeuwwisseling.

De jaren zestig en zeventig waren in politiek opzicht voor beide landen niet zonder moeilijkheden. Men was eendrachtig, zonder overigens tot veel verplichtends te komen, in de afweer van de Franse en Pruisische machtspolitiek. Zodra echter deze externe spanningen wegvielen, doken binnenlandse conflicten op. Vooral de waterwegen leverden moeilijkheden op. Verdeling van het Maaswater, ook nu nog een punt, evenals problemen rond de Schelde en afsluiting van Sloe en Kreekrak hielden de gemoederen bezig en een alle partijen bevredigende oplossing

[p. 168]

kwam er niet geheel uit. Het feit dat België geen souvereiniteit over de monding van de Westerschei de had zat sommigen in Brussel hoog en gedachten om daarin ooit verandering te brengen vloeiden in deze jaren uit de pen van Emile Banning. Voorlopig bleven deze annexionistische plannen nog diep in de bureaulade op het ministerie van buitenlandse zaken liggen.

Het eind van de 19e eeuw

In de laatste twintig jaar van de 19e eeuw waren de politieke verhoudingen rustig. Dit ging niet op voor de interne verhoudingen in België. De sociale kwestie, die overigens in het Noorden ook niet ontbrak, en de toenemende Vlaamse verlangens op politiek gebied beheersten er het toneel en dat soms op krachtdadige wijze. Tegelijk nam de macht van de katholieken toe en verloren de liberalen hun politieke meerderheid in het parlement. Er kwam een aantal genoegdoeningen voor de Vlamingen: de eerste taalwetten, maar fundamenteel veranderde er nog niet veel. Wel werd duidelijk, dat men van de taalstrijd als louter literair gebeuren af moest en dat meer aandacht diende te worden geschonken aan de taal als instrument voor de sociale en economische emancipatie van de bevolking van Vlaanderen. Steeds duidelijker tekende zich het streven naar een eigen volledige Vlaamse cultuur af, die alle gebieden van het leven zou doordringen. Zo werd tegen het einde van de eeuw de strijd om een eigen Nederlandstalige universiteit het grote thema dat de Vlaamse beweging ging beheersen. Het ging om de staatsuniversiteit te Gent.

De Nederlandse Congressen moesten, zo schreef Pol de Mont in 1896 aan Max Rooses, ook omgeturnd worden.

‘Sedert de eenheid van spelling tot stand was gekomen, leverden de congressen geen enkel opmerkenswaardig resultaat meer op... Er is veel getoast, flink gegeten en ferm gedronken, ja zelfs menig flikkertje gemaakt aan de zijde der plaatselijke schonen, maar gewichtige vraagstukken werden niet behandeld, b.v. de import van boeken. De belangstelling taant, er moet wat nieuws komen.’

Volgens De Mont moest de jeugd meer bij de Vlaamse strijd worden betrokken en moest de vernederlandsing van het hoger onderwijs op de Congressen aan de orde komen. Een en ander is ook gebeurd.

Inmiddels was de interesse voor Vlaanderen in het Noorden groeiende. Op de universiteiten, maar ook elders in het land kregen organisaties als het Davids-fonds, maar vooral het Vermeylenfonds, beide van belang voor de literatuurverspreiding en volksontwikkeling, steunpunten. In 1895 werd het Algemeen Nederlands Verbond gesticht, dat, overigens een Vlaams initiatief, zich bezig ging houden met de verspreiding en bevordering van de Nederlandse taal en cultuur in de Nederlanden en overzee. Er was trouwens in die tijd sprake van een duidelijk ontwakend Nederlands nationaliteitsbesef. Het was een nationalisme dat steunde op de prestaties in Nederlands-Indië, op de snel groeiende economie in Nederland en op de resultaten van het wetenschappelijk onderzoek. Nederland telde rond 1900 verscheidene Nobelprijswinnaars. Voor de Vlamingen was dit een belangrijk argument bij het bepleiten van het Nederlands als taal voor de wetenschapsbeoefening. Via studentencongressen en allerlei wetenschappelijke congressen werden studenten, hoogleraren en andere belangstellenden bij de strijd om Gent en dus bij de Vlaamse beweging betrokken. Het was een strijd die niet zonder hindernissen verliep. De flaminganten binnen de verschillende politieke partijen vonden elkaar in deze strijd, maar de katholieken moesten toch rekening houden met het feit dat de hoge geestelijke overheid vast bleef houden aan het standpunt dat tweetaligheid voor Vlaanderen de juiste oplossing was en dat het Frans dus een prominente plaats in het onderwijs diende te blijven innemen. Trouwens ook de meerderheid van de liberalen dacht er zo over. De Vlaamsgezinde macht in deze partij was zeer gering. In de socialistische partij domineerden de Brusselse en Waalse elementen nog sterk.

Al met al kan vóór 1914 worden geconstateerd dat de Vlaamse beweging een duidelijke politieke factor is geworden en dat de eis tot een volledig eentalig Vlaanderen op tafel ligt. Een probleem is echter dat de grote politieke partijen nog unitaire partijen zijn, dat de hoge geestelijkheid er nog niet aan wil en dat dus het politieke instrumentarium van de Vlaamse beweging nog zeer zwak is. De groeiende contacten met Nederland verhielpen daar weinig aan. De Nederlandse regering en het parlement wensten zich niet met interne Belgische zaken te bemoeien. Trouwens in heel haar politieke houding wees zij in alle vriendelijkheid nader contact af. Belgische initiatieven om na 1904 een Belgisch-Nederlandse entente cordiale, eventueel gekoppeld aan Frankrijk, af te sluiten, mislukten. De handhaving van de Belgische neutraliteit door de grote mogendheden was door de Frans-Engelse entente minder zeker geworden. Bij een eventueel Frans-Duits conflict was Engeland nu partij.

[p. 169]

De Eerste Wereldoorlog: stroomversnelling

De Eerste Wereldoorlog werkte in de Vlaamse beweging en in de Belgisch-Nederlandse verhoudingen als een stroomversnelling. In de Vlaamse beweging trad al spoedig een tweedeling op van activisten en passivisten. Zij die desnoods met Duitse hulp de Vlaamse wetten wilden toepassen en eventueel nog wat meer Vlaamse verlangens wilden verwezenlijken en zij die, meer of minder actief op Vlaams terrein, toch alles tot na de oorlog wensten uit te stellen. Een groep die dicht bij de activisten stond, werd gevormd door de Vlaamse frontsoldaten, die ook steeds duidelijker hun Vlaamse eisen formuleerden en dit tot ongenoegen van de Belgische regering. De activisten vonden bij een deel van de Vlaamsgezinden in het Noorden steun en sympathie. In deze kringen groeide de grootnederlandse gedachte, het streven naar een politieke hereniging van Nederland en het Nederlands sprekende deel van België. Zoals al opgemerkt, waren deze gedachten na 1830 nooit geheel verdwenen, maar altijd zowel uiterst zeldzaam als zeer vaag van inhoud geweest. Over de keuze, heel-nederlands, Walen en Vlamingen erbij, of groot-nederlands, exclusief de Walen, was nooit overeenstemming bereikt. De disputen over een te wensen Vlaamse politiek groeiden, maar resultaten bleven achterwege. De activisten haalden wel een vernederlandste universiteit in Gent binnen, maar verdeelden zichzelf doordat een deel te vergaande bindingen met de Duitse bezetters aanging.

Hun vergelijking van het Vlaamse probleem met de nationaliteitenvraagstukken in Midden-Europa was toch een verkeerd inschatten van de politieke machtsverhoudingen in West-Europa.

Toen België na 1918 bevrijd was, lagen de kaarten voor de Vlaamse beweging slecht. Het toch al broze eenheidsfront was verbroken. Bij de unitaire partijen bestond enige aarzeling om de Vlaamse kwestie nadrukkelijk op de voorgrond te stellen. De reuk van collaboratie hing te zeer rond dit vraagstuk.

Een gelukkige ontwikkeling was de groeiende samenwerking tussen de Vlaamse Frontpartij, een partij van Vlaamse oud-strijders, die niet meer in de traditionele partijen geloofden, en de oud-activisten. Hieruit ontwikkelde zich een Vlaams-nationale partij die zeker in de jaren twintig en dertig als pressiegroep grote invloed heeft kunnen uitoefenen. Deze partij kreeg vanuit Nederland flinke steun.

Er had zich daar in de 1e wereldoorlog een groep jonge intellectuelen en studenten gevormd, die het Algemeen Nederlands Verbond te passief vonden in zijn cultuurpolitiek en die ten opzichte van Vlaanderen een actiever beleid wilden voeren, met daaraan verbonden het politieke grootnederlandse ideaal in de verre of nabije toekomst. Deze groep had zich in 1917 als Dietse Bond gemanifesteerd. Zij steunde ook de naar Nederland uitgeweken veroordeelde activisten, die ongewenst in het naoorlogse België, geen ander ideaal hadden dan de vernietiging van dat land.

Het intellectueel potentieel van de Dietse Bond en het later in 1922 opgerichte Dietse Studenten Verbond was niet gering. Hetzelfde gold voor de Frontpartij, waarin het Vlaamse intellect ook redelijk vertegenwoordigd was.

In ideologisch opzicht is in die tijd het werk van de Noordnederlandse, latere Utrechtse hoogleraar en historicus prof. dr. P. Geyl van betekenis geweest. Hij heeft de beweging een bruikbare gefundeerde grootnederlandse ideologie gegeven. Hij bestreed de vanzelfsprekendheid van de scheuring van de Neder-

Leuven hijst de vlag in de historische ruimte van de Kapittelzaal van de Dom in Utrecht. 169

[p. 170]

landen in de 16e eeuw en beklemtoonde dat de taaleenheid de meest natuurlijke basis voor nationale eenheid was. Met deze theorie stelde hij de natuurlijkheid van de huidige staatsgrenzen ter discussie.

De Dietse Bond, het Diets Studentenverbond en in mindere mate het Algemeen Nederlands Verbond hebben in het interbellum zeer veel gedaan om de contacten tussen Nederland en Vlaanderen te stimuleren. Vele wetenschappelijke congressen en studentenuitwisselingen via congressen en vacantiecursussen hebben er plaats gevonden. In het verlengde daarvan vonden er letterkundige en muzikale ontmoetingen plaats en hield men ook toneelmanifestaties. Een massale beweging is het echter nimmer geworden. Al telde bijvoorbeeld het Diets Studentenverbond rond 1930 zo'n 2000 leden in Noord en Zuid.

Het valt te betreuren dat dit alles buiten de officiële staatkundige betrekkingen om diende te gebeuren. Deze contacten waren na 1918 trouwens ook slecht. In België had zich na 1918 in bepaalde kringen een heftig annexionisme geopenbaard dat Zeeuws Vlaanderen en Zuid Limburg bij België wilde voegen en dat op het punt van de Schelde en de Schelde-Rijnverbinding exorbitante eisen stelde. De kwestie kwam op de agenda van de grote mogendheden in Parijs.

Door bekwaam te onderhandelen en doordat België zijn machtspositie toch overschatte, kon de schade voor Nederland beperkt blijven. Wel zou opnieuw de regeling van de waterwegen voor onderhandelingen openstaan, maar gebiedsafstand en afstand van de souvereiniteitsrechten op de Schelde stond niet meer ter discussie. Over de waterwegen kwam men in 1925 tot een verdrag. Dit werd twee jaar later, in 1927, in Nederland door de Eerste Kamer verworpen, nadat er een heftige buitenparlementaire actie was gevoerd.

De Amsterdamse en Rotterdamse havenlobbies hadden daarin een bijzonder aandeel, maar ook de grootnederlanders bliezen een flinke partij mee. Zij wezen op het gevaar van het latente Belgische annexionisme, dat sterke franskiljonse en Brusselse wortels had.

Toegeven aan die eisen was versterking van het franskiljonse en Franse element in België. Dit laatste was wel van belang, want België had zijn neutraliteit opgegeven en zich in 1921 defensief met Frankrijk verbonden.

Hernieuwde pogingen van de Nederlandse en Belgische regeringen om nog tot een oplossing voor de waterwegen te geraken mislukten door grootnederlandse agitatie. In de jaren dertig werd de zaak voorlopig van de agenda afgevoerd. Een inmiddels gesloten intellectueel verdrag tussen beide staten heeft in de praktijk weinig betekend. Wel was er sprake van toenadering en samenwerking bij de bestrijding van de economische crisis. Toen België in 1936 het verdrag met Frankrijk verbrak en weer voor een neutraliteitspolitiek koos, leek de lucht opgeklaard. Tot echt nauwe politieke samenwerking is het echter niet gekomen, ook niet tegen het sterk opkomende nationaal-socialisme, ondanks gemeenschappelijke verklaringen van Wilhelmina en Leopold III.

Het is niet verwonderlijk dat beide regeringen de grootnederlandse activiteiten met zorg en soms met ergernis gadesloegen. Men vond het staatsgevaarlijke, ondermijnende activiteiten. Ondanks de wilde taal die er soms werd uitgeslagen en die vaak door mensen uit eigen kring ook weer werd getemperd, viel de werkelijke bedreiging nogal mee.

In Nederland vond de grootnederlandse beweging in het parlement nauwelijks steun. In België voerde de Frontpartij het grootnederlandse ideaal wel in haar vaandel, maar was de partij toch primair gericht op de verwezenlijking van Vlaamse verlangens binnen de Belgische eenheidsstaat. Wel was er in de jaren dertig een tendens in de richtinq van federalisme merkbaar, maar dit bleef, ook al omdat de unitaire partijen er nog niet aan toe waren, erg theoretisch.

Uiteindelijk zijn er in de strijd om de eentaligheid in Vlaanderen in de jaren dertig belangrijke resultaten geboekt. Helaas gingen deze resultaten ook gepaard met toenemende spanningen binnen de Vlaams-nationale partij zelf, die te maken kreeg met afsplitsingen en zich zelf ook in steeds meer autoritaire richting ging bewegen. Tegen het einde van de jaren dertig herbergde zij een aantal pro-Duitse en/of pro nationaal-socialistische elementen in zich. Dit probleem heeft zich ook in de grootnederlandse contacten geopenbaard. De werkzaamheden van de Dietse Bond en het Diets Studentenverbond en het Algemeen Nederlands Verbond werden door de opkomende fascistische en nationaal-socialistische ideologieën bemoeilijkt. De politieke partijen van deze richtingen in Noord en Zuid waren overigens niet eens grootnederlands gezind en als het zo leek dan was dit slechts om propagandaredenen. Het Verdinaso van Joris van Severen was heel-nederlands of Bourgondisch gericht. De Nederlandse Nationaal-Socialistische Beweging van A.A. Mussert beleed de grootnederlandse gedachte met de mond, evenals Zwart Front van Arnold Meyer dat deed.

[p. 171]

Al te gemakkelijk identificeerden sommigen zich met de bloed-en-bodem-ideologie en al te snel plakten anderen dan dat etiket op de Vlaamse en grootnederlandse beweging in haar geheel. Zeker heeft de Vlaamse beweging ook te lijden gehad van de algemene malaisestemming ten opzichte van de parlementaire democratie. Veel viel er nog te vewezenlijken en via de parlementaire wegen ging dat vaak tergend langzaam.

Balans opmaken

Wanneer we de balans opmaken moeten we constateren dat het vizioen van de 19e eeuwse Noordnederlandse dichteres Petronella Moens, zoals zij dat aan de Vlaming Prudens van Duyse beschreef nog geen werkelijkheid was geworden. Zij schreef in de jaren dertig: ‘Een wedervereeniging met Zuid-Nederland wensch ik niet, neen mijn vriend, dit is nog een eeuw te vroeg, daar is nog veel onderscheid in denkwijs, in gewoonte en vooral in godsvereering, maar ik verlang hartelijk naar een volkomen vrede, dan eerst zullen beide natiën aan elkaar-gewennen, zij zullen elkander oefenen, en eindelijk geheel in elkander wegsmelten, doch dat beleef ik niet’.

Een eeuw later was er ondanks onderscheid in denkwijs, in gewoonte en godsverering, een toenemende mate van wederzijds begrip en ook samenwerking waar te nemen. Gemeenschappelijke tijdschriftredacties op velerlei terrein waren vanzelfsprekend geworden. Er heerste overeenstemming op het gebied van spelling en uitspraak, en er was meer. En al waren er nog barrières te slechten, er was bij alle zelfstandigheid van beide staten toch ook een groeiend begrip voor politieke en andere vormen van samenwerking te constateren, waarbij de Vlaams-Nederlandse betrekkingen meer als een pluspunt dan als een belemmering voor die samenwerking werden gezien. Helaas zou een nieuwe inbreuk op de vrede het verder naar elkaar toegroeien voorlopig verhinderen.

P. VAN HEES

Geraadpleegde literatuur:

Algemene Geschiedenis der Nederlanden, dln. 12-14, Haarlem 1977-1979.

J. Demey, De Historische Twee-Eenheid der Nederlanden. Brugge 1978.

Cath. ter Haar, Nederland en Vlaanderen. Een onderzoek naar de verhouding der Nederlanders tegenover het Vlaamsche vraagstuk 1830-1873. Santpoort 1933.

E.H. Kossmann, De Lage Landen, 1780-1940. Amsterdam-Brussel 1976.

A.W. Willemsen, De Vlaamse Beweging, dl. I en II. Hasselt 1974-1975 (Twintig Eeuwen Vlaanderen, dl. 4 en 5).

PIETER VAN HEES, geboren in 1937, studeerde geschiedenis aan de R.U. Utrecht, doctoraalexamen in 1964. Sedertdien werkzaam bij het voortgezet onderwijs en in parttime betrekking verbonden aan het Instituut voor Geschiedenis te Utrecht. Publiceerde: ‘Geyl en Vlaanderen’ (i.s.m. A.W. Willemsen), ‘Pieter Geyl, verzamelde Opstellen’, en andere werken, en werkte verder mee aan de Encyclopedie van de Vlaamse Beweging.