Neerlandia. Jaargang 83

[p. 162]

De Noord-Zuid-integratie: een natuurlijke stroomversnelling

Het thema van dit congres, namelijk de Nederlandse houding inzake de Belgische cultuurtegenstellingen onder het motto ‘Burengerucht’ geeft, naar mijn mening, duidelijk weer dat de organisatoren er zich van bewust zijn dat het hier gaat om een complex van problemen in een nabuurland, waarmede wij uit historisch oogpunt en uit hoofde van een gedeeltelijke taaleenheid, zeer nauwe en intensieve betrekkingen onderhouden.

De vraag dient zich aan in hoeverre en op welke wijze wij, aansluitend bij de sedert 1971 in de Belgische grondwet vastgelegde culturele autonomie zullen, willen en kunnen tegemoet komen aan de van oudsher, ook in Nederland gebleken verlangens, tot uitdieping van mogelijkheden die de taaleenheid ten grondslag hebben.

Voor ons ligt nu een ontwerp van een verdrag dat beoogt uit te monden in een Taalunie en tot doel heeft een bouwsteen aan te dragen voor de culturele integratie tussen Noord (-Nederland) en Zuid (-Vlaamse cultuurgemeenschap) en welke voortspruit uit contactelementen voorkomende in het dagelijks gebruik van de voertalen in beide culturen, die van eenzelfde oorsprong zijn.

Het streven om te komen tot culturele integratie is niet van vandaag of gisteren, maar de verwezenlijking ervan betreft zoveel verschillende onderwerpen, dat er in feite zonder stroomlijning geen goed startpunt te vinden is.

Als gevolg van deze vaststelling werd in '75 een werkgroep ad hoe ingesteld met een beperkte opdracht. De cultuur- en onderwijsministers in Noord en Zuid wensten onder meer, ik citeer: ‘een concreet voorstel te ontvangen voor het creëren van een gemeenschappelijk orgaan dat zowel de samenwerking zou kunnen bewerkstelligen als adviezen verstrekken in alle culturele aangelegenheden waar de taal als instrument van maatschappelijk verkeer een rol in speelde’.

Einde citaat van de minister van Nederlandse Cultuur en Vlaamse Aangelegenheden, mevrouw De Backer, bij de installatie van deze werkgroep ad hoc.

Met deze concrete, beperkte opdracht kon de commissie snel uit de voeten. Vooral toen de commissie op de gelukkige gedachte kwam om de samenwerking te gieten in het vat van een supra-nationale Unie, kregen de voorstellen spoedig vorm. Reeds op 20 december 1976 kon de werkgroep haar voorstel, een ontwerp voor een ‘Nederlandse Taalunie’, aanbieden.

En er is een stille hoop dat het verdrag in 1980 nog zijn beslag zal krijgen. En dan, dames en heren, zal de samenwerking op cultureel gebied tussen Noord en Zuid ongetwijfeld een nieuwe fase ingaan.

De integratiegedachte zal hiermee in een stroomversnelling zijn geraakt, maar ik heb niet de indruk dat de ontwikkeling geforceerd is, eerder dat het de resultante is van een natuurlijk proces van een naar elkaar toegroeien, gebaseerd op de hechte ondergrond van een gemeenschappelijke, en ook sterk als gemeenschappelijk ervaren, taal. De ontwikkeling van de integratiegedachte gaat zowel in de Nederlandse Cultuurgemeenschap in België, als in Nederland buitengewoon snel. Dat komt zeker ook door het feit dat de Nederlandstalige televisie-uitzendingen over en weer goed ontvangen kunnen worden. Méér dan wat ook schijnt televisie de weg geopend te hebben voor het bereiken van een werkelijke taaiéénheid. De culturele uitwisseling is intensief te noemen. En wat de literatuur aangaat, al kan men dan wel spreken van een afzonderlijke Noordnederlandse en een Vlaamse literatuur, de begrenzing is nauwelijks waarneembaar. Schrijvers als Elsschot, Gijsen, Daisne, Lampo, Boon of Claus, maken deel uit van een Vlaams-Nederlandse literatuur.

Om kort te gaan, de tijxl lijkt inderdaad rijp om de tendens, waarbij de twee culturen versmelten, te voorzien van een gezamenlijk te hanteren bestuursorgaan dat de beslaande samenwerking verder uitbouwt tegen de achtergrond van de reeds eerder genoemde wijziging van de Belgische Grondwet in 1971, die voorzag in de culturele autonomie van de afzonderlijke cultuurgemeenschappen in België.

Het is misschien een wat romantische gedachte, dames en heren, maar ik meen dat het ontstaan van integratie van cultuurgemeenschappen een kwestie is van een natuurlijke groei.

Als het Taalunie Verdrag er komt en de samenwerkingsorganen ingesteld worden, dan is dat alleen maar het kanaliseren van een natuurlijke stroom. Het zal een erkenning vormen van een jarenlange samenwerking. De samenwerking heeft in het verleden ups en downs gekend en de Taalunie spruit in feite voort uit een behoefte aan een geleide ontwikkeling. De gemeenschappelijk aangevoelde ondergrond voor de Noordnederlandse en Vlaamse identiteit is al heel oud. In 1482 vindt men reeds de naam ‘Nederlantsch’ voor de taal die in de twee gewesten gesproken wordt. Als er in 1648 een staatkundige tweedeling komt, wordt de eenheid van taal wel geschaad,

[p. 163]

maar verloren gaat deze toch niet. Door de geschiedenis heen zien wij pogingen om het uiteengroeien van het taalgebied tegen te gaan. Een belangrijk moment daarin is de romantiek, met zijn grote belangstelling voor het eigene van het volk en een zelfbewust gevoel voor de taal. Het is natuurlijk ook niet voor niets, dat een puur romantische schrijver als Conscience aan de Vlaamse volksgemeenschap echte romantische volkshelden schenkt. Ook vanuit Noord-Nederland wordt met vaak groot idealisme het streven naar een hernieuwde taaiéénheid gesteund. Ik denk aan Alberdink Thijm. Of in deze eeuw aan Pieter Geyl. Aan een tijdschrift als Groot Nederland. Of zelfs aan Forum.

Een belangrijke impuls gaat uit van de in 1886 gepubliceerde Woordenlijst voor de spelling der Nederlandse Taal van het legendarische tweetal De Vries en Te Winkel, een belangrijke stap in de richting van eenheid van spelling, die daarna echter minder voortvarend behandeld wordt. Er moet een besluit in 1946 van de Belgische, en in 1947 van de Nederlandse Regering aan te pas komen om de eenheid van spelling te herstellen.

Het is dus inderdaad vallen en opstaan. Maar er kan toch ook gewezen worden op het gezamenlijke Woordenboek van de Nederlandse Taal, een onderneming die in 1882 begonnen wordt en waar sindsdien gestaag aan gewerkt wordt, sinds 1967 binnen het kader van de Stichting Instituut voor de Neder-landse Lexicologie.

Ik noem verder als belangrijke datum in de samenwerking, 16 mei 1946. Dan wordt het Cultureel Verdrag tussen Nederland en België gesloten, waaraan onder meer ten grondslag ligt de Algemene Conferentie der Nederlandse Letteren, een jaarlijks te houden conferentie op het gebied van de letterkunde, uitgeverij, boekhandel, radio, televisie en bibliotheekwezen.

Eveneens met de doelstellingen van het Cultureel verdrag verbonden zijn: De Stichting voor de Algemene Nederlandse Spraakkunst; dan de Stichting die in de wandeling de Vertalingsstichting genoemd wordt, een door België en Nederland tezamen gesubsidieerde Stichting die het vertalen van Nederlands literair werk in het buitenland bevordert; verder de door beide regeringen gesubsidieerde Internationale Vereniging voor Neerlandistiek: deze in 1970 opgerichte vereniging is de voortzetting van de sinds 1960 bestaande Werkcommissie van Hoogleraren en Lectoren in de Neerlandistiek aan Buitenlandse Universiteiten; ik noem de subcommissie voor Neerlandistiek van de Gemengde Commissie ter uitvoering van het Belgisch-Nederlands Cultureel Verdrag, die sinds 1972 adviseert over een gemeenschappelijk beleid voor de Neerlandistiek aan Buitenlandse Universiteiten; en dan zijn er nog tal van andere instituten en organisaties die zich buiten de sfeer van de overheid toeleggen op samenwerking op het gebied van taal en letteren, zoals het Genootschap Onze Taal, het Algemeen Nederlands Verbond, de Stichting Ons Erfdeel, die het gelijknamige blad ‘Ons Erfdeel’ uitgeeft, de Vereniging voor Beschaafde Omgangstaal, om er maar enkele te noemen.

Een enkel woord nog over het Belgisch-Nederlands Cultureel Verdrag. Dat Cultureel Verdrag heeft een algemeen karakter. Het is een cultureel verdrag zoals met zoveel landen is gesloten. Taal, letteren en neerlandistiek worden er niet apart in vermeld. Wel is het zo dat al in 1958 het verdrag een addendum kreeg, dat inhoudt, dat de Partijen overleg zullen plegen over alle maatregelen inzake de schrijfwijze van de Nederlandse taal.

Activiteiten genoeg dus. Maar wat opvalt is, dat het in feite een organisatorische lappedeken is. De bezwaren daarvan deden zich al vroeg gelden. In 1962 brengt de Gemengde Commissie voor de uitvoering van het Cultureel Verdrag een rapport uit om de culturele integratie tussen beide landen nader gestalte te geven. Om alle activiteiten die de culturele integratie van het Nederlands taalgebied en de uitstraling van de Nederlandse cultuur in het buitenland bevorderen te bundelen, beveelt de Commissie dan al een gemeenschappelijk Belgisch - Nederlands orgaan aan. Men denkt aan het instellen van een Hoge Raad. Zoals gezegd, tot 1975 blijft die gedachte sluimeren.

Dan treedt ineens een versnelling op, omdat men van beide kanten heeft ingezien dat de veelheid van potentiële uitwisselingsmogelijkheden gaat leiden tot een versnippering van krachten en tot wildgroei neigt. Er tekent zich de wens tot zelfbeperking af, welke leidt tot concentratie op het gebied van de taal en letteren.

De recente Grondwetswijziging in België stimuleert het streven in deze richting. Er ligt nu dus het Ontwei p voor een Nederlandse Taalunie en ogenschijnlijk is een zekere mate van stilstand ingetreden. Dit is echter schijn. De vele organisaties ‘uit het veld’, de pers en de officiële adviesinstanties, zoals de Koninklijke Nederlandse Akademie van Wetenschappen, de Algemene Conferentie der Nederlandse Letteren en de Raad voor de Kunst, moesten de gelegenheid krijgen hun licht over het voorstel te doen schijnen

[p. 164]

en adviezen uit te brengen. Met name de Algemene Conferentie heeft zich uitvoerig met het ontwerp bezig gehouden en een zorgvuldig, doordacht en uitvoerig advies uitgebracht. Op het ogenblik is een werkgroep, bestaande uit Belgische en Nederlandse ambtenaren, bezig het ontwerp tegen de achtergrond van alle reacties opnieuw te redigeren. Dit is praktisch voltooid.

Ik geloof niet dat het juist is al te veel in details te treden, maar ik wil toch enkele noemen. Het ontwerpverdrag voorziet in vijf organen. Een Comité van ministers, een Interparlementaire Commissie, een Raad voor de Nederlandse Taal en Letteren, en een Algemeen Secretariaat. De Raad, het orgaan waar in het

Mevr. M.H.M.F. Gardeniers-Berendsen, minister van CRM, die het Algemeen-Nederlands Studentencongres opende, bid aankomst in het universiteitsgebouw.

ontwerp - waarschijnlijk gedachtig de voorgestelde Hoge Raad - de nadruk valt, bestaat uit 45 leden. Die Raad heeft een beleidsvoorbereidende en adviserende bevoegdheid. Hoe het verder zal gaan? Parlement en Regering van beide landen moeten zich nu uitspreken over het aangepaste ontwerp. Er kan dus nog van alles gebeuren in de gecompliceerde procedure die moet leiden tot het definitieve verdrag en de definitieve Taalunie. Maar het lijkt me dat wel vaststaat dat de politieke wil tot het instellen van een supra-nationaal samenwerkingsverband binnen een unie nog steeds aanwezig is.

Ik heb u een schetsmatig beeld gegeven van de ontwikkeling en de stand van zaken op dit moment en ik hoop dat het voldoende is om een feitelijke discussie mogelijk te maken.

Het is duidelijk dat Nederland ijvert voor een sterk Nederlands taalgebied, maar iedereen weet dat kleine taalgebieden in het internationale orkest niet duidelijk doorkomen. En wanneer er eenheid van taal is, wanneer er op basis van verwantschap al nauwe culturele samenwerking is, dan is het niet meer dan natuurlijk, dan is het niet meer dan legitiem, dat men dat versterkt. Maar is dat dan nodig? Wordt dat geen eng cultuur-chauvinisme? Ik geloof het niet, nee. Integendeel. Er is een duidelijke tendens tot Europese samenwerking. Wij leven in een vrij agressieve wereld, maar wij leven ook in een wereld waarin intermenselijke relaties nog niet aan waarde hebben ingeboet. Wanneer het relaties tussen naties betreft, dan is dat menselijke contact: het culturele contact.

Men kan niet op gezonde basis met elkaar verkeren, als men zichzelf wegcijfert. Alleen een mens met een volgroeide persoonlijkheid, die een gezond gevoel voor eigenwaarde heeft, kan in vrijheid zijn medemens met genegenheid bejegenen. Evenzo kan alleen op basis van een bloeiende en sterke, diepgewortelde en in zijn verankering doorleefde eigen cultuur, de uitwisseling met andere culturen vruchtbaar zijn.

Ik wil me niet schuldig maken aan retorisch idealisme. Maar ik wil niet ontkennen dat een begeleiding via politieke wegen, het geluk van de mensen bevorderen kan. Het komen tot een Taalunie, een duidelijke erkenning, op grond van politieke overwegingen, reken ik daar onder. Hieraan is elke gedachte aan een politiek die de cultuur misbruikt voor de doeleinden van de smalle machtspolitiek vreemd. Gedacht wordt aan een politiek die de toenadering tussen ménsen kan stimuleren, juist door het behoeden en bevorde-ren van de culturele eigenheid en saamhorigheid. Ik zeg uitdrukkelijk kan bevorderen.

[p. 165]

Ik spreek hier als politicus. En iedereen mag een gezond wantrouwen hebben en houden in politiek. Politici vooróp en al zeggen zij het niet altijd - zij kennen het vak te goed om dat wantrouwen niét te hebben. Maar dat wantrouwen mag niet omslaan in cynisme, in het afzien van elk idealisme. Het is uit een zeker nuchter idealisme dat ik van mening ben dat de Taalunie een goede zaak is, zowel voor Nederland, als voor de Vlaamse cultuurgemeenschap in België.

Aangezien tot nog toe slechts door mij is gewezen op de betekenis van het tot stand komen van een Taalunie, zou de onjuiste indruk bij u kunnen ontstaan, als zou daarmee de huidige op een verdergaande integratie gerichte activiteit compleet zijn weergegeven. Dat is zeker niet het geval en ik herinner u aan de door mij gehouden toespraak op 10 juli j.l. ter gelegenheid van de aanbieding van het rapport van de Werkgroep ad hoe inzake oprichting en exploitatie van een gemeenschappelijk Belgisch-Nederlands radioprogramma.

In deze toespraak werden door mij de volgende woorden van mijn Belgische Ambtgenote voor Nederlandse Cultuur, mevrouw De Backer, in herinnering gebracht welke ik graag wil herhalen, zoals uitgesproken bij de instelling van de Werkgroep op 29 september 1977, nl.: ‘Wij wensen van u te vernemen of de mogelijkheid tot het gemeenschappelijk exploiteren van de beschikbare radiogolflengten mogelijk is en wenselijk. Met name zouden mijn Nederlandse collega en ikzelf willen vernemen hoe zo'n gemeenschappelijke omroep kan functioneren ten overstaan van landgenoten in onze beide landen wonend, of er buiten residerend, en welke rol zo'n omroep ook kan spelen in de uitstraling van ons gemeenschappelijk cultureel imago bij buitenlanders: “cultuur” moge in dit verband een verzamelwoord zijn voor alles wat zich maatschappelijk in onze landen, in ons gemeenschappelijk taal- en cultuurgebied afspeelt en waar de Nederlandse taal een instrument is dat die eigenheid van onze beschaving in Europa en in de wereld determineert’. Einde citaat.

In deze benadering heb ik mij volledig terug kunnen vinden, waaruit blijkt dat de politieke begeleiding van de in het veld levende wensen al geruime tijd vanuit een en dezelfde visie op de integratiegedachte wordt gestuurd.

Een gemeenschappelijk Belgisch-Nederlands radioprogramma zal een effectief instrument kunnen zijn bij de uitvoering van het Taalunie Verdrag, dat, zoals gezegd, wellicht in 1980 ter ratificatie aan de beide Parlementen zal worden voorgelegd. Verder geloof ik, dat als dit ontwerp wordt uitgevoerd, er sprake zal zijn van een internationale primeur, namelijk een afspraak tussen souvereine staten tot bediening van een gezamenlijk instrument voor de ruimere verbreiding van hun gemeenschappelijke taal en cultuur.

Bij de overwegingen, die de beide Regeringen ten aanzien van dit project zullen hebben, zal ongetwijfeld een rol spelen, de gedachte dat hoe kleiner de landen, hoe groter de noodzaak van overleg en samenwerking is, zeker bij beperkte technische en financiële middelen.

In de overwegingen zal betrokken worden de naderende discussie in de E.E.G. - nu deze wordt uitgebreid, - over de beslissing van welke werktalen deze organisatie zich zal gaan bedienen. Internationale ervaring leert dat bij de uitbreiding van de werktalen veelal de talen van kleinere taalgroepen gevaar kunnen lopen. Ook hierbij kan een duidelijker ‘presentie’ door middel van een zendercombinatie met Europees bereik van één der huidige werktalen van de E.E.G., namelijk de Nederlandse taal, een factor van belang zijn.

In het voorgaande meen ik de komende gedachtenwis-seling te hebben voorzien van een aantal stimulansen. Graag wens ik tot slot het 31e Algemeen Nederlands Studentencongres een vruchtbaar verloop toe.

Mw M.H.M.F. GARDENIERS-BERENDSEN

minister van CRM

Mevrouw M.H.M.F. GARDENIERS-BERENDSEN, geboren in Rotterdam, 18 februari 1925 en thans wonend in Leiden, is gehuwd en heeft drie kinderen. Sinds '71 was zij Tweede Kamerlid voor de KVP. Voordien en tijdens haar Kamerlidmaatschap vervulde zij tal van onbezoldigde bestuursfuncties in onderwijs-, maatschappelijk-, cultureel-, verenigings- en bedrijfswerk: o.a. kinderbescherming, consumentenbond, stichtingsbestuur Kath. Hoge-school Tilburg, dag. bestuur Raad voor de Kunst, Staatscommissie Bevolkingsvraagstukken, Kath. Maatschappelijk Beraad, R.K. Welzijnsstichting Zuid-Holland, Prov. Raad van Overleg en Advies Z.-Hotland, commissariaat De Bijenkorf. Zij heeft een HBS-b-opleiding gehad.