Neerlandia. Jaargang 83

[p. 146]

Ontmoetingsdag Zannekin te Kevelaer

De betekenis van het Twaalfjarig Bestand (1609-1621) met betrekking tot de gang van zaken in het geheel der Nederlanden van die dagen moet niet onderschat worden. Naar de mening van de Kleefse historicus Dr. Friedrich Gorissen zijn deze twaalf jaar van ‘gewapende vrede’ niet alleen bepalend geweest voor het verdere verloop van de staatkundige ontwikkelingen; ze zijn van minstens even grote invloed geweest met betrekking tot de toekomstige godsdien-stige verhoudingen. Hadden vóór het Twaalfjarig Bestand nog vrij regelmatig overgangen plaats in gebieden of steden als gevolg van de veranderde godsdienstige overtuiging van de heer of de magistraat, nà 1621 is aan dit verschijnsel een zo goed als definitief eind gekomen; sindsdien zijn het vrijwel uitsluitend maar meer individuele overgangen.

Het duidelijkste voorbeeld dat men zowel aan Protestantse als Rooms-Katholieke zijde definitief de confessionele ‘stellingen’ had betrokken, is de situatie in Staats-Brabant na de verovering van Den Bosch in 1629 door Frederik Hendrik. Van Staatse zijde heeft men doelbewust er naar gestreefd dit gebied te protestantiseren; maar deze poging had nauwelijks resultaat, wat zonder meer een gevolg is geweest van de op dat ogenblik in betekenis toenemende invloed van de Contra-Reformatie.

Vanaf het ogenblik dat dit deel van Brabant in Staatse handen was overgegaan, was voor de Rooms-Katholieken de vrije beleving van hun godsdienstige overtuiging verboden. Dit had tot gevolg dat de bevolking op grote schaal de mis ging bijwonen in de schuilkerken die gebouwd werden in streken die grensden

Pelgrims op weg naar de Kaarsenkapel te Kevelaer.

aan het door de Staten-Generaal bezette gebied. Naar de mening van Dr. Gorissen is het zeker geen toevalligheid te noemen dat juist in de veertiger jaren van de 17e eeuw op meerdere plaatsen ‘wonderen’ van Mariaverschijningen plaatsvinden. Rond de Kerstdagen van 1641 overkwam dat in de omgeving van Kevelaer een zekere Hendrick Busman, toen hij op weg was van Weeze naar Geldern.

Bedevaartplaats

Daar Kevelaer in die tijd deel uitmaakte van het Bisdom Roermond, werd het oppertoezicht uitgeoe-fend door de Aartsbisschop van Mechelen. Deze had in 1627 te Scherpenheuvel de aan de H. Maagd gewijde kerk, die gebouwd was naar het door de Aartshertogen ontworpen plan, ingewijd. Groeide deze bedevaartplaats uit tot een (wat Gorissen noemde) burcht van het Katholicisme waar vooral de gelovigen uit het Staatste deel van Brabant troost en bemoediging zochten, in de veertiger jaren speelt de Aartsbisschop graag in op het in Kevelaer plaatsgevonden hebbend ‘wonder’ van de Mariaverschijning door ook van deze plaats een bastion van Mariaverering te maken. Behalve voor de bewoners van het Nederrijnland werd Kevelaer vooral het geliefde bedevaartsoord voor de gelovigen uit de tot de Zeven Verenigde Provinciën behorende gewesten Holland, Utrecht en Gelderland.

Ondanks de grote veranderingen die de laatste tientallen jaren hebben plaatsgevonden in de Rooms-Katholieke kerk heeft Kevelaer als bedevaartplaats weinig aan betekenis ingeboet. Nog elk jaar komen er meer dan een half miljoen mensen als pelgrim naar toe, waaronder een aantal van 150.000 uit Nederland en 35.000 uit Vlaanderen.

Hoe groot de plaats is, die Kevelaer in het hart van deze duizenden Rooms-Katholieken inneemt, werd op indringende wijze duidelijk gemaakt door de filmvertoning waarmee op zaterdag 20 oktober 1979 het programma van de jaarlijkse door de Vereniging Zannekin belegde ontmoetingsdag werd geopend. Deze betekenis werd nog eens onderstreept door de heer Cürvers, een plaatselijke goudsmid. Hij vestigde in een beurtelings in de plaatselijke streektaal en het Hoogduits uitgesproken voordracht er de aandacht op dat als gevolg van de jaarlijkse volkstoeloop in Kevelaer een hoogstaande kunstnijverheid tot ontwikkeling had kunnen komen. Omdat Kevelaer vroeger deel uitmaakte van het Gelders Overkwartier, moet de oorsprong van deze nijverheid, waarvan de voornaamste takken wel de edelsmeed-, glazeniers- en hout-

[p. 147]

snijkunst zijn, gezocht worden in de Nederlanden. Deze kunstambachtelijke relaties met Nederland en Vlaanderen zijn tot op de dag van vandaag blijven bestaan. Hij besloot zijn lezing met de opmerking, dat hadden ten tijde van de vaststelling op het Wener Congres (1815) van de grens tussen Pruisen en het Verenigd Koninkrijk der Nederlanden de kanonnen een verder bereik gehad, Kevelaer toen weer Nederlands zou zijn geworden; nu ligt de plaats op 4 km afstand van de toen getrokken grenslijn verwijderd.

Enkele historische lijnen

Het middagprogramma begon met een wandeling o.l.v. Dr. Gorissen uit Kleef van de Kapelplaats naar het plaatselijke streekmuseum. In dit museum cjaf hij in kort bestek in voortreffelijk Nederlands, aan de hand van een aantal door hem ontworpen wandvullende kaarten, een overzicht van de geschiedkundige ontwikkeling van het land tussen Maas en Rijn. Duidelijk liet hij daarbij uitkomen dat in het verleden de eigen geschiedenis steeds moest worden gezien vanuit Pruisen en Holland. Daarin is nu bezig een keer ten goede te komen; deze regio mag nu door de eigen bril het boek van de geschiedenis van haar streek lezen. Hoe belangrijk het land tussen Rijn en Maas voor de geschiedenis van de Nederlanden is geweest, maakte hij duidelijk door te wijzen op de hierboven al geschetste ontwikkeling van Kevelaer tot bedevaartplaats van de eerste orde.

In de geschiedenis van deze regio spelen de rivieren Maas en Rijn een grote rol. Was het aanvankelijk de Maas die diende als de voornaamste handelsader van het gebied, in de loop der tijden wordt deze taak steeds meer overgenomen door de Rijn. Illustraties van deze ontwikkeling zijn de handelsondernemingen die ontstaan op de Rijnoever tegenover de Romeinse versterkingen.

Tot slot wees hij op de invloedssfeer van de rivieren Rijn en Schelde. Het zijn de kerkgebouwen die bepalend zijn voor de grenzen van deze invloedssferen. Uit het aangevoerde bouwmateriaal (tufsteen) is af te leiden dat die van de Rijn zich heeft uitgestrekt tot de omgeving van Utrecht en dat Holland deel uitmaakte van die van de Schelde; in dat gewest bestond het aangevoerde bouwmateriaal voor de kerken hoofdzakelijk uit Balegemse zandsteen.

Balans van een levenswerk

Nadat het gezelschap weer was teruggekeerd in het Priesterhuis aan de Kapelplaats kreeg Josef Kempen gelegenheid zijn voordracht te houden over wat terecht zijn levenswerk genoemd mag worden, n.l. de bevordering van het onderwijs van het Nederlands in Duitsland. Hij begon met te vertellen hoe hij 20 jaar geleden in Kleef de ontdekking deed dat onder het Hoogduitse taaikleed het Nederlands dialect van de streek verborgen zat. Hier leerde hij begrijpen van welk groot belang het onderwijs van het Nederlands voor deze streek is. Immers, wil men zich toegang verschaffen tot de archieven om zo de geschiedenis van de eigen streek te kunnen bestuderen, dan is de kennis van deze taal nodig. Doordat het nergens werd onderwezen, kan men het de bevolking niet kwalijk nemen dat weinig bekend is van het eigen verleden. In de loop van de vorige eeuw werd dit deel van het Nederlandse taalgebied door middel van een keurslijf van Pruisische voorschriften van Nederland losgeweekt en gekeerd naar het machtscentrum van de nieuwe heersers. Met de wezenlijke belangen van de bevolking werd in het geheel geen rekening gehouden; de Pruisische staat eerst en daarna het Duitse keizerrijk hebben deze bevolking afgesneden van de oorspronkelijke culturele bodem. In dit verband maakte hij de veelzeggende opmerking dat een dialect niet zomaar sterft, maar opzettelijk wordt gedood. In 1959 kreeg Kempen toestemming om aan een middelbare school in Kleef Nederlands te onderwijzen. Dank zij deze lessen kregen zijn leerlingen toegang tot de Nederlandse cultuurgemeenschap. Echter ondanks de positieve resultaten was van uitbreiding van het onderwijs van het Nederlands geen sprake; de toenmalige cultuurminister van de deelstaat Rijnland-

in de in 1654 gebouwde Genadekapel te Kevelaar bevindt zich nog altijd de door Hendrick Busman opgerichte bidzuil.

[p. 148]

Westfalen was van het nut van deze lessen niet te overtuigen. Het rapport dat Kempen naar aanleiding van zijn bevindingen had opgesteld, mocht dienst doen als examenstuk, maar daarmee was de kous afgebreid. Toch heeft hij toen de moed niet opgegeven. Vanaf dat ogenblik is hij zich gaan inzetten voor de erkenning van het Nederlands in het lessenpakket van het middelbaar onderwijs. Op dit ogenblik wordt aan een dertigtal Duitse scholen Nederlands onderwezen en is een honderdtal geïnteresseerd. Echter het grote probleem is: hoe te geraken aan bekwame leerkrachten. Dat die er niet zijn is een gevolg van de houding die in Duitsland in het verleden altijd tegenover het Nederlands is aangenomen. En tot op de dag van vandaag is er nog altijd opvallend weinig sympathie voor onze taal bij de Duitsers; tekenend voor deze houding noemde hij de franskiljonse opstelling van de Duitse ambtenaren bij de EEG te Brussel. Trouwens in het algemeen genomen heeft men in het buitenland een totaal verkeerd beeld van de Nederlandse taal en cultuur. En van Nederlandse zijde is er weinig gedaan om in deze toestand verandering te brengen; als het gaat om de belangen van de eigen taal kijkt men in Nederland toe.

Tot 1945 was het Hoogduits voor de meerderheid van de bevolking van het Nederrijnland nog altijd een vreemde taal. Maar het onderwijs, de dienstplicht en niet te vergeten de moderne massamedia hebben de verhoogduitsing sindsdien sterk in de hand gewerkt. Na 1945 is de kans groot geweest dat in Rijnland-Westfalen het Nederlands als leervak zou worden ingevoerd. Maar van Nederlandse zijde heeft men deze kans voorbij laten gaan; in de culturele verdragen werd hierover met geen woord gerept. En op initiatieven uit de bevolking hoeft niet te worden gerekend; de sociale status van de Nederrijnse streektaal is daarvoor dé grote hinderpaal.

Het Nederlands is voor de Duitsers een derderangs-taal; de eerste en tweede plaats worden ingenomen door het Frans en het Engels. Deze talen beschikken over bijna onbegrensde mogelijkheden. Maar ook in vergelijking met het Deens slaat de balans voor het Nederlands door naar de negatieve kant. Het kardinale punt is telkens opnieuw: Brussel en Den Haag geven niet de steun die nodig is. Het uitdelen van schouderklopjes aan hen die zich inzetten voor het onderwijs van het Nederlands in Duitsland is ten enenmale onvoldoende.

Aan het slot van zijn in mineur gesteld betoog, droeg Josef Kempen een aantal suggesties aan, die een verbetering van de huidige toestand zouden kunnen inluiden. Zo pleitte hij ervoor dat het Nederlands overal langs de grenskant zou moeten worden bekend gemaakt. Verder moeten overal in deze streek tweetalige scholen opgericht worden. Van groot belang acht hij ook de invloed die kan uitgaan van de Belgische en Nederlandse legerscholen én van de banden die gelegd zijn tussen Westduitse steden en steden in Ne-derland en Vlaanderen.

Terugblik

Het slotwoord van deze Ontmoetingsdag werd gesproken door de vroegere deken van Emmerik, E.H. Rogmans. Het bestond voornamelijk in het ophalen van een aantal herinneringen aan tochten die hij in de jaren tussen de beide wereldoorlogen naar Vlaanderen had gemaakt. Het vervulde hem met grote dankbaarheid te kunnen uitspreken dat ondanks alles wat in het verleden gebeurd was, de vriendschapsbanden met vele Vlamingen niet verbroken waren.

De inrichter van de Kevelaerse Ontmoetingsdag, Dr. Russen uit Maaseik (helaas kon hij wegens ziekte niet aanwezig zijn) heeft zijn moeite ruimschoots beloond gezien. Het programma was zo opgezet dat nergens van overlading gesproken kon worden. Ook dit jaar werd het ontmoetingskarakter van deze dag weer in hoge mate versterkt door de twee gemeenschappelijke maaltijden.

Terugblikkend op deze dag kan men over twee dingen verbaasd zijn. Daar is allereerst de zo van harte verleende medewerking door de mensen uit de streek zelf. Het is aan hen te danken dat de spreekbeurten en uiteenzettingen op de juiste wijze verzorgd konden worden én dat er beschikt kon worden over een tweetal ruimtes in het ‘Priesterhaus’ aan de Kapelplaats. In de tweede plaats over het aantal mensen dat uit alle delen van de Nederlanden naar Kevelaer was gekomen om er deze dag mee te maken. Dat duidt erop dat hetgeen de Vereniging Zannekin nastreeft, n.l. het op-gang-brengen van een Nederlands bewustzijnsproces in de Oostelijke Nederlanden, in een steeds breder wordende kring weerklank begint te vinden.

Marten HEIDA