Neerlandia. Jaargang 83

[p. 139]

Leven en werken van de Vriezenveense ‘Rusluie’

Een Russisch dorp? Neen, dat is Vriezenveen nu niet meer, maar vroeger was daar toch wel veel van waar.

Een welvarend dorp bovendien - ook nu nog - doch er is een tijd geweest, dat dit dorp als het ware de bankrekening was voor geheel Twente; wie op de één of andere wijze geld nodig had, kon in Vriezenveen terecht. Daar was overvloed, verdiend met een drukke en levendige handel op Rusland. Vriezenveners die zich daar hadden gevestigd, kwamen meestal schatrijk terug en bouwden hier hun huizen naar Russisch voorbeeld. Een enkele vinden we nog in het dorp en Almelo terug, doch de meeste van deze patriciërshuizen zijn indertijd verwoest bij een grote brand, die het dorp in 1905 teisterde en waarbij 228 woningen in de as werden gelegd. Russische invloeden komen er dan ook nauwelijks meer voor en het enige, dat aan deze glorieuze tijd doet denken zijn enige straten, die naar Petersburg en enige vooraanstaande kooplieden en admiraals werden genoemd, zoals de Petersburgstraat, Cruysstraat (Admiraal Cor-nelis Cruys was de grondlegger van de tsaristische oorlogsvloot), Meester Jan Kunstweg (Jan Kunst was een hoofdonderwijzer, die zijn leerlingen opleidde naar de Russische handel). Een standbeeld voor Aaltje Berkhoff, die een naaischool in Rusland begon, of voor haar broer de Vriezenveens-Russische Admiraal Wicker Berkhoff vindt men helaas in Vriezenveen niet.

Wat men er wel vindt is een klein Russisch museum (aan een groter museum wordt gewerkt), waar men kan wandelen tussen de Russische gebruiksvoorwerpen zoals de samovaar, Russische serviesjes, oude Russische munten en niet te vergeten het keizerlijk damast, dat de Vriezenveense kooplieden aan de tsaren verkochten. Verder is er veel foto- en documentatiemateriaal uit die dagen te zien en echte Russische schilderijen. Wie er meer van wil weten moet eens een kijkje komen nemen in het Russisch museumpje of zich literatuur aanschaffen over deze unieke geschiedenis van de Vriezenveense Rusluie. In 1976 is het boek ‘Vriezenveense Rusluie in het rijk der tsaren’ uitgekomen en in 1977 het boekwerkje ‘Vriezenveen in oude ansichten’, die niet alleen handelen over Vriezenveense kooplieden, maar ook over Vrie-zenveners die belangrijke rollen vervulden bij de Russische walvisvaart en de Russische marine. (Enkele exemplaren daarvan zijn nog verkrijgbaar bij schrijver dezes).

Hoe en wanneer is deze handel ontstaan? en waarom? Temeer nog daar men in vroeger tijd - en nu spreken we van de jaren 1700 - bijna geheel was aangewezen op de bodem, zodat deze plotselinge uittocht vrijwel uniek was.

Die bodem, waarop de Vriezenveners, afstammelingen van oude Friese geslachten, woonden, was arm en schraal, en we geloven, dat hier de oorzaak gezocht moet worden. Want het was juist deze armoede, die deze handel heeft doen ontstaan. De inkomsten waren karig en daarom ging men in het vroege voorjaar, als er in en om de boerderij toch niet zoveel was te doen, wat bijverdienen.

Met de groene zak, gevuld met land- en tuinbouwzaden op de rug, trokken de Vriezenveense marktkramers stad en land af om hiervoor afnemers te vinden. Hoewel de armoede de grote drijfveer was, heeft

Cornelis Cruys, vertrouweling van Tsaar Peter de Grote, moet het zijn geweest, die de Vriezenveense kooplieden de weg naar St. Petersburg heeft gewezen.
Cornelis Cruys werd later de grondlegger van de tsaristische oorlogsvloot.

[p. 140]

bij sommigen het avontuur ook wel een woordje meegesproken. Maar vooral ook de ondernemende geest van deze Vriezenveners heeft hen tot deze reizen gedreven. Eerst beperkten de tochten zich tot het eigen land, maar dat duurde niet zolang.

Na enige tijd overschreed men ook 's lands grenzen. Een bijzondere voorliefde had men voor Oost-Friesland, Oldenburg, en de Duitse kust der Oostzee. Geleidelijk ging men verder van huis, en bezocht men ook andere landen dan Duitsland. Bij hun zwerftochten kwamen zij in de centra van de oude Hanzehandel, Bergen in Noorwegen, Kopenhagen evenals Koerland zag men vaak op hun reisprogramma staan. Andere

In het Haus der Schiffergesellschaft te Lubeck had in het begin van de 18e eeuw de ontmoeting plaats tussen een Noorse zeekapitein en de Vriezenveense koopman. De Noorse zeekapitein bood de koopman een gratis overtocht aan naar Sint Petersburg en zo werd de handelsweg naar de voormalige Russische hoofdstad gevonden

ondernemende Vriezenveners togen naar Zwitserland, Spanje, Portugal, Italië, en zelfs ging men naar West-Indië en de Canarische eilanden.

Bleef het eerst nog een handel in zaden, later werd ook het linnen op hun zwerftochten meegenomen. Hoewel het zaad gretig aftrek vond, heeft toch het linnen in deze handel de belangrijkste rol gespeeld.

De stoffen werden in het eerste begin vervaardigd in de weefkamer, welke haast iedere boerderij in Vriezenveen bezat. Later werd het linnen meestal betrokken bij Almelose fabriqueurs. Sommigen namen het in commissie mee, waarbij 50% van de winst voor hen was, anderen werkten echter voor eigen rekening.

Dikwijls werden compagnieschappen gevormd, waar behalve de reizigers ook de anderen een aandeel in hadden.

Wanneer de eerste Vriezenveense kooplieden in Rusland beland zijn, kan nog niet met zekerheid worden vastgesteld, want de eerste contacten zijn nog in nevelen gehuld.

Vertrouweling van de Tsaar

Er zijn hier tal van overleveringen in omloop. Eén van de meest aannemelijke is wel die van Cornelis Cruys, die in 1698 naar Rusland emigreerde en naar nù is gebleken een Nederlander van geboorte was. Cornelis Cruys, vertrouweling van Tsaar Peter de Grote, was de man, die de Russische vloot moest helpen groot maken, samen met een aantal Nederlandse zee-officieren, en daarin ook bijzonder goed is geslaagd. Cruys zou het zijn geweest die de Vriezenveense Rusluie de weg naar Sint Petersburg heeft gewezen. Door de Russische documenten en kleinbeeldfilms, die dank zij het bezoek van Prinses Beatrix en Prins Claus in de zomer van 1973 aan de U.S.S.R. in Vriezenveen terecht kwamen is toen veel meer over deze Cruys bekend geworden.

De tochten naar St.-Petersburg gingen dikwijls tot Lübeck, maar ook vaak gingen huifkarren met kisten vol zaad en linnen over land. Met zo'n tocht was meestal drie a vier weken gemoeid, maar er waren zelfs kooplieden, die het bijna in de helft van die tijd klaar speelden. Uit het vergeelde reisjournaal van de 14-jarige Jacob Zacharias Ursinus Kruys blijkt, dat deze knaap met drie dorpsgenoten n.l. L. Brouwer, E. Engberts en H. Smelt op een mooie zomerdag, n.l. de 13e juli van

[p. 141]

het jaar 1826 startte met ‘eigene kales’, zoals de schrijver het uitdrukt, voor een reis naar Rusland.

De reisroute liep langs Minden, Berlijn, Koningsbergen, Memel en Riga. Ondanks de onbegaanbare wegen, die er in die tijd zovele waren, wist men deze tocht in 15 dagen te volbrengen. De reis werd slechts onderbroken om van paarden te verwisselen en om te eten, alleen in Memel werd een zeer korte nachtrust gehouden. Zo was het mogelijk, dat het gezelschap op de 28e juli om half vijf te St. Petersburg arriveerde.

We zijn met dit reisverhaal al wat vooruit gelopen en keren terug tot het midden der 18e eeuw. De handel op St.-Petersburg werd in die tijd veel intensiever.

Men trachtte de beschikking te krijgen over vaste verkooplokaliteiten. Aan de beroemde boulevard Newski Prospekt werden winkels gehuurd en ingericht. In de grote Gostinny Dwor, een imposante winkelgalerij van ongeveer 100 bij 100 meter, die in het hartje van de stad lag, en waarvan de éne zijde op genoemde boulevard uitkwam, hadden vele Vriezenveense kooplieden hun linnen- en manufacturenwinkels. Al spoedig ontstond er een behoefte om de handel te consolideren en zeer zeker in navolging der ontwikkeling van de toenmalige vaderlandse handel, werden er compagnieschappen gevormd. Zulk een compagnie bestond uit vele families, die hun geld in de onderneming staken, met het duidelijke doel om onderlinge concurrentie zoveel mogelijk te vermijden. Het in het leven roepen van deze compagnieën was buitendien zeker ook een gebiedende noodzaak als men bedenkt, dat het reizen en het goederenvervoer in die dagen zeer omslachtig en kostbaar waren.

Het succes van de Vriezenveense kooplieden moet vanaf het begin van de handel met Rusland al groot zijn geweest. Overal ontstonden de opslagplaatsen en factorijen aan de Newa, waaruit zich dan vervolgens de prachtige grote winkels ontwikkelden, lange tijd bestuurd door de veelnamige en voor het Russische oor zo deftig klinkende compagnieën. Het hoofdartikel was en bleef Hollands linnen, dat het zaad wat op de achtergrond had gedrongen, hoewel dit toch altijd een belangrijke rol had meegespeeld.

Nederlandse goederen

Het Hollands linnen, het zaad en andere goederen, die de Vriezenveners leverden kregen zo'n grote vermaardheid, dat hiervan ook al spoedig het Keizerlijk Hof op de hoogte kwam. In een debiteurenlijst van de in 1735 te Vriezenveen geboren boerenzoon Jan Hoek, staat kortweg ‘keiserin’ vermeld. Op één bladzijde komt haar naam tweemaal voor met daarachter resp. de bedragen van 2672 en 3515 roebels, zodat de hofleverancier van Hare Majesteit toen een bedrag van 6187 roebels te vorderen had, waarvoor hij Keizerin Elisabeth, kostbare stoffen en andere goederen had geleverd. Een andere hofleverancier, de Vriezen-veense boer Jan Gerrits Servys viel in 1751 zelfs de eer te beurt om met de Keizerin op jacht te gaan.

Maar ook in latere jaren waren de Vriezenveense boeren geziene kooplieden aan het Russische Hof. Onlangs mocht schrijver dezes in Utrecht nog ‘keizerlijk damast’ in ontvangst nemen, dat geleverd was aan Tsaar Nicolaas I en aan de laatste tsaar.

Ook toonden de Keizerlijke families hun belangstelling voor andere zaken. Zo brachten de tsaar en de tsarina meerdere malen een bezoek aan de omstreeks 1800 door Aaltje Berkhoff, een Vriezenveense boerendochter, opgerichte naaischool, waar zij zich persoonlijk op de hoogte kwamen stellen van de vorderingen van hun Russische leerlingen.

Naast linnen, batist, zijden doeken, kousen en zaden, dreven de Rusluie ook handel in stokvis, koek, chocolade, hammen, tabak, sigaren, Goudse en Duitse pijpen en bamboe. Laatstgenoemde bamboestokken, deden ze bij de Indische importeurs in Amsterdam op.

Het vertrek van Jacob Zacharias Ursinus Kruys met zijn drie metgezellen in 1826 werd door de schilder B. Jaspers Fayer op een doek vastgelegd. Men ziet op deze reproductie de 14-jange J.Z.U. Kruys het linnen in de huifkar opstapelen

[p. 142]

Deze dienden onberispelijk recht en zonder enig letsel en naad te zijn, werden door officieren gedragen in het pruikentijdperk van Elisabeth, Catharina de Grote en Keizer Paul, terwijl Alexander I, die regeerde vanaf 1801, ze afschafte.

De stokken werden door de officieren zelf van knoppen, dikwijls zeer kostbare, voorzien. Toevallig behouden afschriften van brieven uit het begin van 1800 van Amsterdamse leveranciers, die maar niet wilden berusten in het feit, dat er geen stokken meer aan de man te brengen waren, doen vermoeden, dat deze handel ook voor hen een aardig winstje afwierp. De overlevering gewaagt van het verschijnen van Potemkin, de grote gunsteling van Catharina II, in één der Vriezenveense winkels om persoonlijk een stok uit te zoeken, en daarbij werd verteld, dat zijn schitterend gevolg (wel honderd koppen) zich voor de winkel verdrong.

Het waren echter niet alleen handelslieden die naar Rusland trokken. Vriezenveen leverde ook timmerlieden, kleermakers en wevers. Anderen gingen met de Russen ter walvisvangst.

Eigen kolonie

In het midden van de 19e eeuw kwam er een einde aan het heen en weer trekken met de huifkarren van

Recente foto van de voormalige Ned. Herv. Kerk (thans openbare leeszaal met bibliotheek) met links en rechts de woon- en winkelcomplexen nu bewoond door Russen. Met de revolutie van 1917 kwam er een abrupt einde aan de eeuwenlange handelsbetrekkingen Vriezenveen-Rusland.

Vriezenveen naar Sint Petersburg en omgekeerd. Zij stichtten dan in Petersburg een eigen kolonie. Een enkele keer ging men nog wel eens een kijkje nemen in het geboortedorp, waar de familieboerderij intact bleef, want men kon nooit weten hoe de zaken verliepen. Ook deden oudere Vriezenveners hun zaken dikwijs over aan jongere krachten en keerden dan zelf naar hun geboortegrond terug, waar ze dan hun laatste levensjaren sleten. De blauwe kiel werd dan dikwijls weer opgezocht en de klompen aangetrokken... het boerenbloed had zich niet verloochend, ook niet na zovele jaren in de vreemde te hebben doorgebracht en waar men door handel in beter doen was geraakt.

Naast de ondernemingsgeest van deze kooplieden moet ook direct de vastheid in het geloof als één der hoofdkenmerken genoemd worden. Werd de zondag in Vriezenveen in ere gehouden, ook in Petersburg was dit zo. Het behoeft daarom geen verwondering te wekken, dat reeds in de jaren 1712-1717 in deze grote Russische stad door de Vriezenveners een Hervormde gemeente werd gesticht.

Lang heeft men de kerkdiensten gehouden in een oud bouwvallig bedehuis. In 1730 kon men echter beschikken over een eigen kerkgebouw, maar het werd al spoedig te klein. De wens van de kooplieden om te komen tot een nieuw en ruim kerkgebouw kon in 1830 in vervulling gaan. Over de bouw heeft men vier jaar gedaan. Dit kerkgebouw werd links en rechts geflankeerd door grote huizen- en winkelcomplexen en was eigendom van de Hervormde gemeente. Een massaal bouwwerk, dat meer dan 400.000 guldens heeft gekost. Voor die tijd was dat een enorme som gelds. Bij de ingebruikneming waren ook leden van de Nederlandse koninklijke familie aanwezig o.a. Willem II, die zo nauw met het Russische keizerlijk huis werd verbonden door zijn huwelijk. Deze kerk staat nog in het tegenwoordige Leningrad, maar wordt thans gebruikt als leeszaal en bibliotheek. De winkels en woonhuizen, die bij het vroegere kerkehuis behoorden, zijn nu in handen van de Russen overgegaan.

Keren we naar de Vriezenveense kolonie aan de Newa terug. Met de groei van de kolonie breidde zich ook het aantal zaken uit. In de winkels van de Hervormde gemeente vestigden zich veel Vriezenveners, maar ook andere Nederlanders en zelfs Russen. Ook werd in deze gebouwen de Nederlandse Bank voor Russische handel ondergebracht. Een zeer groot gedeelte der Vriezenveense kooplieden bleef echter steeds in de grote winkelgalerij Gostinny Dwor. Hier vond men zowel grossiers als kleinhandelaren. In dit

[p. 143]

gebouw hadden velen hun eigen zaak gekocht, aangezien de galerij, in tegenstelling met het winkelcomplex van de Hervormde gemeente, eigendom was van de Russen.

Maar ook elders vond men de winkels van de Rusluie, maar dan voornamelijk aan de boulevard Newski Prospekt, Sadowaja, Michailovskaja en later ook aan de Hertsenstraat en Dzersjinskystraat.

De grootste bloei hadden de compagnieën tussen 1810 en 1875, dan losten zij zich van lieverlede op dank zij de alom groeiende Russische concurrentie, maar ook mede door het feit, dat men elkaar te goed kende (Familievetes/broodnijd).

In de compagnieën moet altijd een strenge tucht geheerst hebben. De jonge mensen, ook al waren het zoontjes van de bazen, moesten van onderop beginnen, met het nederigste en vuilste werk, ze hadden voor thee en water te zorgen en thuis de patroons te bedienen, o.a. de lange Goudse pijpen voor hen te stoppen en de punch te brouwen.

De leerlingen moesten vijf jaar onafgebroken in dienst blijven en kregen dan een half jaar verlof om naar huis te gaan. Om 10 uur 's avonds werd de deur gesloten en moest iedereen binnen zijn. Streng en zelfs draconisch waren de nationale en confessionele voorschriften en beginselen voor de leden onderling. Ze mochten alleen met Nederlandse en bij voorkeur Vriezenveense meisjes trouwen, en wel van het protestants geloof. Was iemand van plan met een Russische schone van Grieks-Orthodox geloof te huwen, dan moest hij onvoorwaardelijk uittreden. Dergelijke gevallen hebben zich wel verschillende malen voorgedaan.

In de loop der jaren zijn honderden en nog eens honderden Vriezenveners in Rusland werkzaam geweest.

In het Rusluieboek, dat in 1976 verscheen, is achterin een alfabetische naamlijst opgenomen van Vriezenveners en overige Nederlanders met hun woonplaats en werkkring in het tsaristisch Rusland.

We hebben naast de handelslieden ook verschillende ambachtslieden genoemd, die in Rusland hun carrière gemaakt hebben. We zouden de geschiedenis van de Rusluie te kort doen als we niet de naam van Wicher

Berkhoff noemden, die in 1814 als zoon uit een boerengezin zijn geboortedorp verliet als timmergezel om later chef van de marinewerven in Kroonstad te worden en als admiraal zijn loopbaan beëindigde.

Aan het einde der 19e eeuw en het begin van deze eeuw kwamen vele oudere Vriezenveense kooplieden naar hun geboortegrond terug. Hadden zij een voorgevoel van hetgeen komen zou? Velen belegden hun gelden in huizen en hypotheken, anderen bouwden prachtige villa's in Vriezenveen en elders in ons land om daar hun laatste jaren te slijten. Degenen, die hun gelden hadden belegd in Russische effecten, zagen in 1917 ineens een dikke rode streep door hun bezittingen gehaald. De Russische effecten waren in één slag waardeloos geworden. Verschillende van deze effecten bevatten ook de Nederlandse tekst, waaruit wel blijkt hoe belangrijk deze handel is geweest.

Kort voor het uitbreken der Russische revolutie waren er in Sint-Petersburg (toen Petrograd geheten) nog tenminste 15 Vriezenveense winkels en grossierderijen. Na 1917 werd van lieverlede alles genationaliseerd.

In de jaren 1917-1918 gingen de meesten van deze ondernemende handelslieden weer terug naar Vriezenveen, waar zij op hun familieboerderij, die door de achtergebleven familieleden in uitstekende toestand was gehouden, van handelsman weer boer werden.

Anderen gingen een rustig leven leiden in riante villa's, maar dat waren er niet veel, want daarvoor was hun geest te dynamisch. Zij zwermden uit over de hele aardbol en bouwden daar een nieuw bestaan op. Enkelen bleven in Rusland en namen de Russische nationaliteit aan.

De laatste drie jaar hebben we met vele Nederlanders, die historisch gezind zijn, met comfortabele touringcars de zgn. Ruslandroute naar Leningrad gereden, voor zover mogelijk in de voetsporen van de zgn. Rusluie. We zijn van plan ook de volgende jaren dit te doen. Voor meerdere informatie over een en ander kan men terecht bij de schrijver van dit artikel J. Hosmar, Linthorstlaan 23, Vriezenveen (tel. [phone]).

J. HOSMAR