Neerlandia. Jaargang 83

[p. 90]

Jaarboek de Franse Nederlanden 1979

Opnieuw is de redactie van De Franse Nederlanden erin geslaagd een uiterst waardevolle aflevering in de serie jaarboeken over dit deel der Nederlanden uit te geven. Ook in dit vierde jaarboek wordt op een wetenschappelijk verantwoorde wijze informatie verstrekt over de meest uiteenlopende aspecten van de Franse Nederlanden en over de betrekkingen van dit gebied met Vlaanderen en Nederland en kon opnieuw een schat aan nieuwe en tot dusverre onbekende gegevens worden vastgelegd.

Vlaanderen en Noord-Frankrijk

De rij van artikelen wordt geopend met een zeer belangwekkende bijdrage van prof. Dr. Herman Balthazar over de ‘Betrekkingen tussen het socialisme in Vlaanderen en Noord-Frankrijk’. Rond 1850 trokken op grote schaal Vlaamse arbeiders naar Noord-Frankrijk; als gevolg van de snelle industrialisatie van dit gebied was hier werk te vinden. De schrijver geeft eerst een overzicht van deze emigratie om daarna het wederzijdse beïnvloedingsproces tussen het socialisme in Vlaanderen en Noord-Frankrijk te behandelen. Hij toont aan dat vooral Vlaamse arbeiders een grote rol hebben gespeeld bij de oprichting van de ‘Parti Ouvrier Français’ van Jules Guesde. Maar omgekeerd beïnvloedde de Franse situatie de opkomst van de socialistische beweging in met name het Westvlaamse stadje Menen. Met een overvloed aan concreet feitenmateriaal is dit geïllustreerd. Het zuiden van West-Vlaanderen en het Rijselse in Noord-Frankrijk vormen samen één van de voor Europa zo kenmerkende grensoverschrijdende agglomeraties. Het is dan ook interessant na te gaan in hoeverre het ideaal van de Eurojese Gemeenschap met betrekking tot een vrij personen- en goederenvervoer in dit gebied werkelijkheid is geworden. Dat heeft Hubert Sap, Afgevaardigd-Beheerder van de Kortrijkse Kamer van Handel en Nijverheid, gedaan in zijn artikel ‘De handelsbetrekkingen tussen Noord-Frankrijk en West-Vlaanderen na de Tweede Wereldoorlog’. Aan de hand van statistieken toont de schrijver aan dat West-Vlaanderen en de Noordfranse departementen Nord en Pas-de-Calais altijd al handelspartners van elkaar zijn geweest, die voordeel wisten te trekken uit de aardrijkskundig-politieke situatie. Het opmerkelijke is evenwel dat de uitwisseling van de goederen (vooral textiel-, landbouw- en voedings-produkten) niet berust op schaarste in het andere gebied, maar tot stand komt op basis van factoren als kwaliteit, prijs en dienstverlening. Vooral vanwege het feit dat de aangeboden goederen van dezelfde aard zijn, vormt deze agglomeratie één markt.

Taalkundige aspecten

In de regio die gevormd wordt door de departementen Nord en Pas-de-Calais, wonen twee taalgemeenschappen, waarvan de ene Romaans en de andere Germaans van oorsprong is. Dit samenleven (en dat is al het geval sinds het midden van de 5e eeuw) heeft zowel de tweetaligheid als de taalkundige wisselwerking bevorderd. In het vorige jaarboek heeft prof. Van Hoecke een overzicht gegeven van dit laatste verschijnsel tussen het Picardisch en het Westvlaams. In een vervolgbijdrage, die in dit jaarboek is opgenomen, onderzoekt hij het proces van de geleidelijk voortgaande standaardisering van het Frans als algemeen aanvaarde cultuurtaal, zoals dat zich afspiegelt in de teksten in het Franse Noorden, waarbij hij vooral aandacht schenkt aan de invloed die het Picardisch en het Nederlands hierbij hebben uitgeoefend.

Van een geheel andere aard is de bijdrage van drs. Hugo Ryckeboer; het onderwerp van zijn studie is ‘Het Vlaams van de Franse Westhoek in het geheel van het Nederlandse taalgebied’. Veel bewoners van deze streek beschouwen hun taal als een geïsoleerde taal, die alleen maar in hun directe omgeving gesproken wordt. Eensdeels is dat een gevolg van het feit dat de Franse cultuurtaal totaal vreemd is aan hun dialect, anderdeels komt dat door het vrijwel ontbreken van elke binding met het Nederlandse taalgebied. Toch is Frans-Vlaanderen daarvan steeds deel blijven uitmaken, zowel uit historisch als taalkundig oogpunt. Aan de hand van een groot aantal voorbeelden schetst de schrijver een duidelijk beeld van deze verbondenheid. Daarbij wijst hij op het opmerkelijke verschijnsel dat er in het Frans-Vlaams nog woorden voorkomen, die al lang niet meer te horen zijn in West-Vlaanderen, maar wel deel uitmaken van de algemeen-Nederlandse woordenschat.

De derde taalkundige bijdrage is van de in leper woonachtige inspecteur Nederlands, Cyriel Moeyaert. Hij doet daarin verslag van zijn onderzoek naar het gebruik van ‘De schrijftaal van de Westhoek in Frankrijk, eind van de 19e eeuw’. Voor het samenstellen van de gebruikelijke lijst van woorden en begrippen heeft hij deze keer uitsluitend gebruik gemaakt van het kasboek van de wagenmakersfamilie Verhille uit Godewaersvelde. Hoewel het onderwijs in het Nederlands op school al vanaf 1853 verboden was, heeft de eigenaar toch tot 1895 (het jaar waarin hij de zaak aan zijn zoon overdeed) zijn zakelijke aantekeningen in deze taal gemaakt. Naar aanleiding van het taalgebruik wijst de schrijver op twee kenmerken, n.l. de grote, vaak schilderachtige woordenrijkdom én het

[p. 91]

vrij grote aantal ABN-woorden en Middelnederlandse zinswendingen.

Artistiek allerlei

Noord-Frankrijk staat bekend als een gebied dat arm is aan kunstzinnige tradities. Toch is een dergelijke vaststelling naar de mening van Hervé Oursel, conservator van het Rijselse Musée des Beaux-Arts, niet in overeenstemming met de werkelijkheid. Dat deze mening heeft kunnen postvatten, wijt hij aan het grote aantal kunstvoorwerpen dat in de loop der eeuwen in dit gebied werd vernietigd. Hoe belangrijk bijv. de Noordfranse houtsnijkunst in de Middeleeuwen is geweest, stelt hij in zijn bijdrage duidelijk in het licht. Deze belangrijkheid kon zo groot zijn, omdat de kunstenaars konden putten uit zowel Romaanse als Germaanse bronnen. Terecht pleit hij er dan ook voor dat de Middeleeuwse Noordfranse houtsnijkunst de waardering krijgt die haar toekomt.

Eén van de belangrijkste kunstenaars in het huidige Noord-Frankrijk is de schilder Arthur van Hecke. In dit jaarboek wordt hij voor het voetlicht gehaald door Jean-Gérard Eisen, die hem in zijn bijdrage ‘het licht van het Noorden’ (= het Franse Noorden) noemt. Deze bijnaam is maar niet een loos verzinsel, maar vindt zijn rechtvaardiging in het karakter van zijn werken. Van Hecke, die door zelfstudie zijn talent ontwikkeld heeft, is uitgegroeid tot de man die in zijn doeken aan dit Franse Noorden als het ware gestalte heeft gegeven. Kenners hebben in zijn werken, die door de schrijver als een ‘ontmoeting van intellect en eenvoudig gevoelen’ gekenmerkt worden, de harmonieuze trekken van dit deel van Frankrijk herkend.

Vlaamse Beweging

In de jaren tussen de beide wereldoorlogen heeft de Vlaamse Beweging in Frankrijk de wind in de zeilen gehad. Het laat zich verstaan dat de autoriteiten op deze ontwikkeling echt niet zo gerust waren. Dr. Michiel Nuyttens heeft, om inzicht te krijgen in ‘De houding van de Franse veiligheidsdienst tegenover het regionalisme in de Franse Nederlanden in de jaren 1925-1935’ de indrukwekkende verzameling departementale archieven doorgewerkt. Daaruit is gebleken dat bij de officiële instanties in Noord-Frankrijk wel degelijk de vrees leefde voor de totstandkoming van een afscheidingsbeweging in Frans-Vlaanderen. Men onderschatte er dan ook niet de grote invloed van de geestelijkheid; in deze kring werden de belangrijkste verdedigers van de volkstaal gevonden. Verder waren ook de contacten tussen Frans-Vlaanderen en Belgisch-Vlaanderen de mensen van de Franse veiligheidsdienst een doorn in het oog. Om deze reden hielden de Franse consuls in Vlaanderen de regionalistische ontwikkelingen binnen hun gebied nauwlettend in de gaten; daarvan getuigen de vele bewaard gebleven rapporten. Opmerkelijk is dat ze minder gevaar duchtten van de Groot-Nederlandse Beweging, die toch in deze jaren nogal actief was; de Franse autoriteiten waren met betrekking tot deze beweging van mening dat de invloed die ervan uitging, niet overschat moest worden.

Eén van de belangrijke figuren uit het Frans-Vlaamse regionalisme tussen de twee wereldoorlogen is geweest de in 1896 te Rijsel geboren en nu in Hazebroek woonachtige advocaat Nicolas Bourgeois. Hij trad in de jaren twintig toe tot het door Gantois geleide ‘Vlaamsch Verbond van Frankrijk’. Hoewel hij nauw met hem samenwerkte, slaagde hij er toch telkens weer in zijn onafhankelijkheid te bewaren. Toen in de jaren zestig en zeventig de Frans-Vlaamse regionalistische beweging herleefde, is hij achter de schermen gaan optreden als een zeer gewaardeerde ‘éminence grise’. Het is zonder meer een goede gedachte van de redactie van het jaarboek geweest deze man uit te nodigen zijn ‘Herinneringen’ aan het papier toe te vertrouwen.

Andere bijdragen

Behalve de door mij aangeduide bijdragen bevat het jaarboek nog een aantal opmerkelijke artikelen. Daar is allereerst de bijdrage van de Rijselaar Yves-Marie Hilaire. In ‘Le Mouvement ultramontain septentrional au XIXe siècle’ ontleedt hij de contacten tussen het katholicisme en het protestantisme in de Europese ‘grensgebieden’.

Van de Nederlander Albert Delahaye is de bijdrage ‘Het Romeinse en vroeg-middeleeuwse Trajectum te Tournehem-sur-la-Hem’. Hij draagt hierin een visie uit op onze oude geschiedenis die nogal afwijkt van de traditionele opvattingen. Nu reeds heeft de redactie aangekondigd dat in het volgende jaarboek een scherpe reactie op dit omstreden standpunt zal worden opgenomen van de hand van Dr. M. Gysseling uit Gent. Het vierde jaarboek telt, net als de voorgaande, 256 bladzijden en is rijk geïllustreerd. Het kan besteld worden door storting van f 40,- op postrekening 108.41.98 van de ‘Stichting Ons Erfdeel’ te Raamsdonksveer (NB) voor wat Nederland betreft.

MARTEN HEIDA