Neerlandia. Jaargang 83

[p. 39]

Nederlandse cultuur in de Sovjetunie

Dat aan de universiteit van Moskou Nederlands gedoceerd wordt als hoofdvak weten bitter weinig mensen. Dit ontdekte Hilda Uytterhoeven tijdens een recente reis in de Sovjetunie. Het verslag van die reis publiceerde zij in ‘De Autotoerist’, het ledenblad van de Vlaamse Automobilistenbond. Wij danken de V.A.B. voor de toestemming voor publicatie in Neerlandia.

Iemand van de ambassade had ons verteld dat er in Moskou een man was die sprak als een Nederlander zonder ooit over de grens geweest te zijn. Ook kreeg ik de naam van een Nederlandse dame, Joke Oud, die vertaalster was bij de uitgeverij ‘Progres’.

Met deze luttele gegevens op zak was het geen sinekuurtje om in de miljoenenstad Moskou deze mensen te vinden voor nadere informatie. Mijn totaal gebrek aan kennis van de Russische taal maakte de opzoekingen niet gemakkelijker.

Onze toch vriendelijke gids, Helena, was aanvankelijk niet geneigd om mij veel te helpen. Zij was duidelijk wantrouwig en vroeg zich af welke vreemde eend in de bijt zij had.

Ik wou adres en telefoonnummer van de uitgeverij, maar kon het natuurlijk niet zelf opzoeken. In het hotel kreeg ik te horen dat het nummer niet in de telefoongids vermeld stond. Waarheid of leugen? Op mijn sterk aandringen werd naar de inlichtingendienst getelefoneerd. Uiteindelijk kreeg ik de nodige gegevens te pakken. Met het adres in het Russisch en daaronder getranscribeerd in ons alfabet ging ik op zoek.

Is er iets gemakkelijker dan een taxi te nemen en regelrecht naar het doel te rijden? Zo dacht ik althans met Westerse naiveteit, maar ondervond gauw het tegenovergestelde. De meeste taxichauffeurs zegden ‘njet’ en tracht nu maar het waarom te achterhalen. Na tientallen Moskovieten mijn papiertje onder de neus geduwd te hebben, kwam ik met behulp van metro, trolleybus en lange marsen toch op het gezochte adres terecht. Doodmoe en uitgeput van het radeloze zoeken in die onvoorstelbare massa van de hoofdstad, maar ik WAS er.

De uitgeverij ‘Progres’ bevindt zich in een reuzegebouw, waar tenminste 1000 personeelsleden werken. De moeilijkheden begonnen opnieuw. Na terug op de straat een man opgepikt te hebben die enkele woorden Engels sprak, kon ik alweer met veel moeite aan de telefoniste duidelijk maken wat ik wenste. Aanvankelijk beweerde zij zelfs dat er geen vertaaldienst voor Germaanse talen bestond. Wat een herademing uiteindelijk een Nederlands sprekend iemand aan de lijn te krijgen. Die iemand bleek de filoloog prof. Joeri Cidoerin te zijn. De verbinding was echter zo slecht dat de professor niet begrepen had dat ik mij in het gebouw bevond.

's Anderendaags werd alles - als bij wonder - opgelost en kreeg ik in het hotel hals over kop bezoek van Joeri Cidoerin, vergezeld van prof. Wladimir Belooësow en de Nederlandse Joke Oud. W. Belooësow bleek de gezochte man te zijn, die onze taal sprak als niet een. Terwijl er bij Joeri Cidoerin nog een vreemd accent te bespeuren viel, was dit zeker niet het geval bij hem.

Waarom Nederlands?

Hoe zijn deze mensen er toe gekomen onze taal te leren en waarom, was vanzelfsprekend één van mijn eerste vragen in het lange boeiende gesprek, dat wij nadien gevoerd hebben.

De nog jonge Wladimir Belooësow bleek van jongsafaan geïnteresseerd te zijn geweest in vreemde talen en met name Duits. Via het Duits viel zijn belangstelling op het Nederlands. Toevallig ging er in 1963 een kursus van start aan de staatsuniversiteit van Moskou.

Dit was de eerste maal in de geschiedenis van het onderwijs. Vroeger was deze kursus fakultatief, nu werd het hoofdvak, met Engels en Duits als bijvak. De opleiding duurde vijf jaar en ging onder de supervizie van prof. Mironow. Er werden niet meer dan 6 à 7 studenten aangenomen, opdat de leerkracht zich grondig met hen zou kunnen bezighouden. De volgende groep startte in '69. Belooësow doceerde toen met de filoloog Joeri Cidoerin. Hun bedoeling was talen van kleinere gemeenschappen te bestuderen. Deze beide rasechte Russen beheersen de Nederlandse taal beter dan vele van onze eigen mensen.

 

 

Nederlanders zijn altijd zeer gegeerd geweest in Rusland. Ten tijde van Peter de Grote trokken zij met velen naar dit onmetelijke land. Als kooplieden en in dienst van de Russische vloot speelden zij een belangrijke rol. Een van hen, Cornelius Cruys, bracht het zelfs tot admiraal. In Smolensk heeft men nog Nederlandse graven gevonden uit de XVIe eeuw.

In St.-Petersburg heeft lange tijd een Nederlandse gemeenschap gewoond. Er waren ook artsen en architekten, die deel namen aan de bouw van de stad. Trou-

[p. 40]

wens, de plattegronden van Amsterdam en St.-Peters-burg vertonen een treffende gelijkenis. In deze stad - het huidige Leningrad - kan men nog altijd een ‘Hollandse Hoek’ terugvinden, met de typische grachten en grachtjes.

Vanaf de XVIIde eeuw hadden de Nederlandse Staten een vertegenwoordiger in Moskou, Witsen, later burgemeester van Amsterdam geworden. Hij heeft de eerste kaart van Rusland samengesteld en reisnotities nagelaten. Deze werden enkele jaren geleden in het Russisch vertaald, evenals zijn reisnotities over Georgië.

Sedert Peter de Grote werden Nederlandse schilderijen verzameld. Er waren kooplieden die - destijds - met ‘minder dure doeken’ betaalden, welke o.m. van Rembrandt schenen te zijn. Hoe dan ook, in de Hermitage van Leningrad bevindt zich een rijke verzameling van Rembrandt (± 42 doeken). In talrijke musea in de Sovjet-Unie vindt men bewijzen van onze kultuur. Zo ook in het Poesjkinmuseum te Moskou, waar twee volle zalen gewijd zijn aan wat onze Nederlands sprekende Russen de Groot-Nederlandse kultuur noemen. Zelfs in Tasjkent, in Oezbekistan stonden wij verrast te kijken toen wij eerder toevallig in het museum van Schone Kunsten, alweer een zaal ontdekten met Nederlandse schilderkunst, vnl. uit de XVIIde eeuw. Vooral sprong een enige David Teniers in het oog. Het was een voorstelling van katten, honden en apen, die lijk mensen kappertje aan het spelen waren.

Van Frans Snijders was er een groot fascinerend schilderij met allerlei dieren. Wij ontdekten verder, niet Rubbens,

Universiteit van Moskou

maar wel zijn school. Een portret van Antoon van Dijck, een Jan Feyt en een Jan Steen, een klein zelfportret van Rembrandt, een zeegezicht van Antho-nissen en zo meer.

Van Gogh een Fransman?

In het Poesjkinmuseum waren wij zeer geërgerd toen wij Vincent van Gogh ontdekten in de zaal van de ‘French art of the late XIXth century’. Vijf schilderijen hingen er, waaronder een zelfportret. Wij zijn van zins een brief te schrijven naar de beide professoren Belooësow en Cidoerin, in de hoop dat zij dit kunnen verhelpen.

Wantrouwig geworden gingen wij de Franse afdeling aandachtiger bekijken en vonden vier olieverfschilderijen ondertekend met de alles behalve Frans klinkende naam van Maurice de Vlaeminck. Deze schilder is inderdaad een Fransman, maar zijn naam laat toch een en ander vermoeden. Er hing eveneens een juweeltje van een schilderij, dat een ontroerende clownfiguur voorstelde. Het bleek uit de 18de eeuw te zijn en ondertekend met de naam Van Loo. Geen catalogus kon ons wijzer maken, want die was er niet. Twee grote zalen waren gewijd aan de ‘Fiemish and Dutch art of the XVIIth century’. Dit was de enige aanwijzing in een andere taal. Met zeven schilderijen sprong Rembrandt in het oog, gevolgd door Rubens, met een aantal kleinere schilderijen. Met drie grote doeken kon Jacob Jordaens niet over het hoofd gezien worden, evenmin Antoon van Dijck, met twee portretten, David Teniers, Jan Breugel, Jan Feyt, Adriaan van Ostade, Jakob van Ruysdael en nog vele anderen.

Nederlanders in hoog aanzien

De Nederlanders stonden in hoog aanzien bij Peter de Grote. Vele buitenverblijven werden naar Nederlands patroon gemaakt. Russische edellieden woonden er zeer graag. Ettelijke van die buitenverblijven werden gerestaureerd, o.m. in Talinn, hoofdstad van Estland.

In de XIXe eeuw verschenen de eerste vertalingen in het Russisch. Van belang zijn de werkzaamheden van de Rus Korsakow, gehuwd met de dochter van de Nederlandse ambassadeur. Hij gaf een eerste bloemlezing uit in de dertiger jaren van de vorige eeuw.

[p. 41]

De schrijvers van de Gouden Eeuw kwamen aan bod, met o.m. Jacob Cats, Joost van den Vondei en Bredero. Minder gelukkig was men met een genaamde Van Heckeren, wiens aangenomen zoon de moordenaar was van de zoon van Poesjkin. Deze Van Heckeren was een grote intrigant en koppelaar. Hij werd Rusland uitgewezen. In de tijd van Alexander I van Rusland (1777-1825) en Willem I van Nederland (1772-1843) was deze laatste de machtigste monarch van Europa. Hij speelde de eerste viool in het Weense Kongres en trouwde met de zuster van Alexander, Anna Pavlovna Romanow. Deze vrouw was de spil van het Nederlandse hofleven.

In die tijd werd een ernstige studie van de Nederlandse literatuur gemaakt. Er verschenen vertalingen in Russische tijdschriften. De breuk met onze literatuur begon met een vertaling van Multatuli's Max Havelaar in 1868. Deze vertaling werd door de Tsaristische censuur vernietigd.

In het begin van de 20ste eeuw verscheen dan een groot overzicht van de Nederlandse literatuur in Russische encyclopedieën. Louis Couperus, Frederik van Eeden, Henriette Roland-Holst werden vertaald en zeer gunstig onthaald. Er verscheen eveneens een overzicht van onze geschiedenis in de middeleeuwen, het Boergondisch tijdvak en de Burgerlijke Revolutie van de XVIde eeuw.

Na de tweede wereldoorlog was er een vernieuwde belangstelling voor Multatuli, wiens werk heruitgegeven werd.

Patriarch van de Nederlandse taal

Prof. S.A. Mironow werd ‘de patriarch van de Nederlandse taal’ genoemd. Vlak voor Wereldoorlog II doctoreerde hij met een proefschrift over Nederduitse dialekten. Prof. Joeri Cidoerin had grote belangstelling voor het ‘Rijns kultureel gebied’. Hij werd vooral getroffen door de figuur van de ‘Noordduitse’ schrijver Erasmus, die een grote rol heeft gespeeld in de Europese literatuur en in de reformatie. Dra kwam hij tot de ontdekking dat deze Noordduitser een rasechte Nederlander was. Zo ontwaakte de belangstelling van Joeri Cidoerin voor onze taal.

In de jaren '60 werd een brochure ‘Moderne Nederlandse Literatuur’ uitgegeven door Irma Voljevitsj. Er werd een keuze gemaakt uit het werk van Teun de Vries, Anna Maria van Gogh-Kaulbach, Multatuli en Ludo van Eek (Van Eeckhout). Er verscheen eveneens een bloemlezing met Nederlandse verhalen van Anna Blaman, Jan Wolkers, Herman Heyermans, Harry Mulisch en Simon Carmiggelt. Simon Vestdijk kwam ook aan de beurt, met een keuze uit zijn werk. Verder werd poëzie vertaald van Martinus Nijhoff, Adriaan Roland-Holst, Lucebert e.a. In dezelfde jaren '60 werd een bloemlezing uitgegeven over Vlaamse schrijvers, zoals Ward Ruyslinck, Hugo Raes, Mamix Gijsen, Willem Elsschot. De ‘Liturnaja Gazetta’ liet zich zeer lovend uit. Een bloemlezing van Louis-Paul Boon is in voorbereiding. Eveneens in voorbereiding is een bloemlezing van Guido Gezelle, Paul van Ostaijen, Karel van de Woestijne e.a. Gaston Burssens staat uitgebreid in de Russische encyclopedie voor Wereldliteratuur.

Alleen talentvolle begaafde schrijvers houden zich met vertalingen bezig. In ‘Vrij Nederland’ verscheen een recensie over de bloemlezing van moderne Nederlandse poëzie. Deze bloemlezing werd op 50.000 exemplaren gedrukt en was in enkele dagen uitverkocht. De Russen en zeker de Moskovieten zijn mensen die enorm veel lezen. Een Oost-Duitser vertelde ons dat hun honger naar kultuur gelijke tred houdt met hun beknotte vrijheid.

Streuvels, de Vlaamse Tolstoj

In 1967 werd ‘Honderd Jaar Belgische Literatuur’ op de markt gegooid. Toen wij bedenkingen maakten tegen het woord ‘Belgisch’ vroegen de beide professoren mij waar zij de franstalige Vlamingen als Maurice

Binnenzicht van het Museum voor Schone Kunsten te Taijkent

[p. 42]

Maeterlinck, Emfle Verhaeren, Georges Rodenbach en Georges Eeekhout moesten situeren? In dit werk werden o.m. ook Hendrik Conscience en Stijn Streuvels opgenomen. Deze laatste werd door Wladimir Belooësow de Vlaamse Tolstoj genoemd, graag gelezen door de Russen.

Aan de universiteit van Leningrad is er thans ook een fakulteit Nederlands. Korte tijd geleden heeft een student een proefschrift gemaakt over ‘De Bruid in de morgen’ van Hugo Claus. Over deze laatste verscheen ook een monografie, eveneens over Jos van de Loo, tevens een paar verhalen van Johan Daisne. Overwogen wordt de laatste verzenbundel van Jaak Brouwers te vertalen. De vertaaldienst van de uitgeverij ‘Progres’ gelegen op Zoebovskii Boulevard, nr. 17, doet ook het omgekeerde, vooral moderne Russische literatuur vertalen in het Nederlands. Ook reisgidsen en dgl.

Blijkbaar komt van deze vertalingen niet veel over onze grenzen, vermits wij weinig meer kennen dan Solsjenitsjin en Pasternak. Volgens onze beide zegslieden zijn er in de Sovjet-Unie zeer hoogstaande auteurs waarover het Westen weinig of niets weet.

Verder vernamen we dat de Nederlander Sibert Rutgers de eerste ingenieur was, die gewapend beton gebruikte. Hij is de maker van een groot projekt voor een kolenkompleks in de Sowjet-Unie. Ook over hem verscheen een biografie. Wladimir Belooësow heeft ongeveer een jaar geleden een dissertatie gewijd aan het gebruik van het partikel ‘er’ als strukturele plaatsbepaling. Wat wij evenmin mogen vergeten is de vertaling van Guido Gezelle door een vrouw, nl. E. Witkowski. Volgens onze zegslieden is deze evengoed als die van een Maurice Carême in het Frans.

Sinds '74 is een derde leergang Nederlands van start gegaan. Prof. Belooësow vindt dat het Nederlands een zeer belangrijke plaats inneemt in de Germaanse talengroep. Wegens de uitbreiding van buitenlandse kontakten is een grote behoefte aan tolken ontstaan. Tot hiertoe hebben een honderdtal studenten onze taal geleerd: Buiten de universiteit zijn er in Moskou nog een tweetal instituten voor vreemde talen, die tolken opleiden. Nederlands wordt er geleerd als tweede taal.

Mechels hoekje

De wereldberoemde Mechelse beiaard is ook in de Sovjet-Unie bekend. Zeer verrast was ik - Mechelaarster - te vernemen dat er in Moskou ter ere van die beiaard eeri ‘Mechels Hoekje’ te vinden is. Hieromtrent bestaat wel enige taalverwarring. De Franse vertaling ‘Malines’ betekent in het Russisch ‘framboos’, zodat ‘Mechels hoekje’ niet voor iedere Moskoviet duidelijk is.

Sedert lange tijd leeft in de Sovjet-Unie een gemeenschap die Wolga-Duitsers genoemd wordt. In het verleden is het gebeurd dat Vlamingen, Nederlanders en Wolga-Duitsers zich vermengd hebben, zodanig dat het helemaal niet vreemd is Vlaamse namen te vinden die ‘gerussificeerd’ werden, zoals gebeurd moet zijn met een genaamde ‘Dal’ (Van Dale). Deze filoloog uit de XIXe eeuw was de samensteller van een verklarend woordenboek, zodat onze Nederlands sprekende Russen praten over hun eigen grote Van ‘Dal’(e).

Hoelang Joke Oud nog bij de vertaaldiensten zal werken, weten wij niet. Wel weten wij dat het voor haar, evengoed als voor de professoren Belooësow en Cidoerin, een riem onder het hart betekent dat hun gezamenlijk werk gewaardeerd wordt en begrip vindt, zowel in Vlaanderen als in Nederland.

Toen wij op de vlieghaven van Moskou afscheid namen, gaf Helena, onze Russische gids, mij spontaan een zoen. Haar aanvankelijk wantrouwen was omgeslagen in begrip en sympathie. Ook zij kijkt met belangstelling uit naar dit artikel, dat zij in het Russisch wil laten vertalen.

Hilda UYTTERHOEVEN