Neerlandia. Jaargang 82

[p. 55]

Een inventaris na dertig jaar Benelux

Geschiedkundige achtergrond

Een eerste vaststelling, die moet gemaakt worden, is dat de Benelux-Gedachte - de gedachte dat de landen van de Gouden Delta een geografische en daardoor ook een geo-economische en geo-politieke eenheid vormen - vergroeid is met de geschiedenis van onze landen en gewesten. Reeds in 1339 bracht Artevelde een eerste economische Unie tot stand waarbij Vlaanderen, Brabant, Holland, Zeeland en Henegouwen betrokken werden.

In de daaropvolgende decennia wordt de lijn doorgetrokken op het politieke vlak. De XVII Nederlanden komen onder eenzelfde gezag en krijgen gemeenschappelijke instellingen met behoud nochtans van hun interne autonomie. Deze eenheid gaat gepaard met een zeer hoge bloei op economisch en cultureel gebied.

De scheuring in de tweede helft van de XVIde eeuw veroorzaakt de teloorgang van het Zuiden terwijl Holland en de zeven geassocieerde provincies op verbluffende wijze de weg der ontwikkeling blijven opgaan - politiek, economisch en cultureel. Dan komt ook de deemstering van de Republiek, innerlijk vermolmd en, naar buiten, erg verzwakt.

Het herstel van 1815 was goed bedoeld maar politiek slecht geconcipieerd. Er werd m.i. te veel rekening gehouden met de toen opgeldmakende Franse staatkundige denkbeelden en te weinig met de Noord-en Zuidnederlandse realiteiten en gevoeligheden.

In de Noord-West Europese ruimte, waar vroeger XVII gefedereerde gewesten een hoge bloei hadden gekend, krijgen wij dan drie Staten - eigenlijk drie Natie-Staten naar XIXde eeuws concept.

Alles bijeengenomen hebben deze Staten het niet zo slecht gedaan. Zij vermochten echter niet de Nederlanden hun vroegere positie en bloei terug te schenken.

Nochtans werden in België de toestanden erg scheef getrokken door de aanhoudende economische en culturele achteruitstelling van de noordelijke provincies in verhouding met de uitzonderlijke industriële ontwikkeling van de romaanse gewesten.

Uit dit onevenwicht ontstaat de Vlaamse Beweging, eerst met een loutere taal - culturele bekommernis, veel later met ook een sociaal - economische motivering.

In de Vlaamse Beweging is het bewustzijn van een ruimere culturele, economische en politieke verbondenheid met Nederland nooit volkomen afwezig geweest.

Dit bewustzijn bleef echter steeds erg zwak.

Er waren enkele mooie uitspraken zoals deze van Gezelle: ‘Van de Kwinte tot de Dollart leeft één volk’. En deze van een Vlaamse voorman: ‘Het doel, het natuurlijke doel van de Vlaamse Beweging is de hereniging van de Nederlanden van Friesland tot Kales’.

Maar het bleef bij dergelijke platonische verklaringen.

Men zocht naar concrete en onmiddellijke oplossingen binnen de Belgische Staat. Men zoekt nog steeds naar oplossingen binnen de beperkte Belgische ruimte en de onwezenlijke Belgische grenzen. Hopeloos en tevergeefs.

In de dertiger jaren is er een nieuwe strekking ontstaan die aanstuurde op een verruiming der horizonten.

Men begon in te zien dat de scheuring in de XVIde eeuw de verbrokkeling van een natuurlijke eenheid had veroorzaakt.

Ook groeide het besef dat, indien de Nederlanden in globo nadelen ondervonden van hun verscheurdheid, de Vlaamse, Brabantse en Limburgse gewesten bovendien nog leden aan de gevolgen van hun eigen opdeling. Men sprak toen van wingewesten.

 

 

In steeds ruimere Belgische kringen werd aangedrongen voor een nauwere samenwerking met Nederland op diverse gebieden en - om te beginnen - op het economische. Het was ook de tijd dat men in België meer begrip begon op te brengen voor de goede kanten van het beleid van koning Willem.

Deze nieuwe strekking tekende zich af en won aan invloed terwijl de omliggende grote landen steeds meer hun toevlucht namen tot nationalistisch protectionisme, waardoor de kleine landen in de verdrukking kwamen en ertoe gedwongen werden naar een wisseloplossing te zoeken voor hun eigen beperktheid.

De Benelux-gedachte is de vrucht van dit zoeken naar een verruiming der markten. De conferenties van Oslo, Ouchy en Den Haag in de jaren 1930 - 1932 - 1936 zijn de eerste stappen naar de vorming van een vrijhandelszone, althans om te beginnen onder de kleine landen. Een eerste douane-unie trad reeds in werking op 1 januari 1948.

Wanneer later ook bij de gewezen Europese grootmachten het besef van hun beperktheid doordringt zijn zij gaan rekening houden met het voorbeeld van de Benelux.

Toen, tijdens de laatste oorlog, de Nederlandse, Belgische en Luxemburgse regeringen te Londen besloten een Benelux-Unie tot stand te brengen, heb ik zoals velen gemeend dat de zaak der Nederlanden er goed voorstond. De geleidelijke éénmaking zou door de officiële instanties worden ter hand genomen.

Met een schaar vrienden hebben wij ons toen in de Kempische actie gestort. Wij meenden dat de wonde uiteindelijk zou moeten geheeld worden daar waar zij open ligt t.t.z. aan de grenzen.

Daar scheen men van officiële zijde niet zoveel belangstelling voor over te hebben.

[p. 56]

Er bleef daar een werkterrein voor privé-initiatief.

Spoedig kwamen invloedrijke organisaties opdagen. Het V.E.V. zette, samen met corresponderende Noord-Brabantse en Nederlands-Limburgse Verenigingen de tweejaarlijkse Benelux-Studiedagen op touw.

Daar werd het idee gekoesterd van een geleidelijke integratie van het Benelux-Middengebied. Daaruit is dan geboren de Hasseltse Studiegroep, die merkwaardige rapporten heeft uitgegeven.

Daarnaast waren er, op cultureel vlak, Hilvarenbeek, de Zuid Nederlandse ontmoetingen, enz.

Vanuit de Kempen hebben we aan al deze initiatieven hartstochtelijk deelgenomen.

Sedert kort echter rijst het gevoel dat de op gang gekomen integratie-beweging aan het verzanden is.

Zonder daarom de bereikte resultaten te onderschatten moeten we vaststellen dat de Benelux erg officieel gebleven is. De bevolking voelt er zich niet bij betrokken. Het is nog slechts een zaak van en voor de ambtenarij.

Het V.E.V. heeft zijn congressen voor het Benelux-Middengebied laten steken. Hilvarenbeek is uitgestorven.

Nu wordt de vraag gesteld:

-	Heeft de Benelux nog zin?
-	Moet er nog iets aan gedaan worden?
-	Kan er nog iets aan gedaan worden?
-	Wat dan?

Mijn mening is dat we terug moeten naar de kern van de zaak.

De kern van de zaak

Jaren geleden, toen men het van officiële zijde nog zeer ernstig nam, vroeg ik aan mijn vriend Nico De Vries (een van de ontwerpers van het concept Benelux-Middengebied) hoe men, naar zijn mening, de Benelux-gedachte zou kunnen populariseren.

Alsof hij daar sedert lang over nagedacht had, antwoordde hij prompt:

‘Wij moeten beklemtonen wat wij gemeen hebben en ik zie hoofdzakelijk drie dingen:

1.	de vrijheidsgedachte;
2.	het composiet karakter zowel van de Noordelijke als van de Zuidelijke Nederlanden;
3.	de noodzakelijkheid om, zelfs in een Verenigd Europa, ons te blijven schrap zetten tegen nawerkende nationalistische of paternalistische tendenzen van de ons omringende gewezen Grootmogendheden’.

Deze voorstelling heeft mij jarenlang beziggehouden, en onlangs nog toen de vraag gesteld werd of de finaliteit van de Benelux niet van meet af aan duidelijker en scherper had moeten worden gesteld.

Had men niet reeds vroeger een antwoord moeten geven op vragen zoals:

-	waar willen wij met de Benelux uiteindelijk naartoe?
-	welke Benelux willen wij?
-	wat heeft de Benelux te betekenen in de Europese Gemeenschap?

Ik stel voor dat wij aan de hand van de driedubbele verantwoording van De Vries zouden pogen een bondig antwoord te geven op de vragen.

De vrijheidsgedachte

De gehechtheid aan een maatschappelijk systeem, dat zeer concrete, private en publieke vrijheden waarborgt, is alhier prangender dan in vele andere landen. Deze gehechtheid vormt het stramien van onze ‘way of life’.

Historici hebben daar een uitleg voor gezocht en gevonden. Met een indrukwekkend feitenmateriaal betogen zij dat de vrijheidsgedachte in de vroege Middeleeuwen ontstaan is langs de kusten van de Noordzee en meer bepaald in de nijverheidsen handelscentra van Vlaanderen.

Hoe dat? Heel eenvoudig omdat handel en nijverheid alleen kunnen gedijen in een klimaat van rechtszekerheid.

Het zijn koopmans- en nijverheidsstanden die de vrijheid hebben afgedwongen; men zou kunnen zeggen: hebben afgekocht. Aan de feodale Heren werd gezegd: ‘Geef ons de mogelijkheid onze eigen zaken zelf te beredderen en wij betalen U belastingen. Hoe welvarender wij worden hoe meer U krijgt’.

Ik schematiseer natuurlijk.

Later heeft men deze eis in een politieke formule gegoten:

‘No taxation without representation’.

‘.Zonder autonomie, geen belastingen’.

Het blijkt dat de agrarische wereld zich gemakkelijker vergenoegen kan met een autoritair, absolutistisch regeringsapparaat. Het is trouwens opvallend dat de landen met een overwegend agrarische economie het langst onder autoritair regime zijn gebleven, zij het dan onder een zogenaamd Verlicht Despotisme.

Centraal Europa is er slechts onder uit gekomen op het einde van de XIXde, begin XXste eeuw.

De Russen zijn zomaar van de ene tyrannie naar de andere overgestapt. Frankrijk is lang een overwegend agrarisch land gebleven. Sully - de Minister van Hendrik IV - zei het zo mooi: ‘Le labourage et le pastourage, voilà les deux mammelles dont la France est alimentée, les vraies mines et trésors du Pérou’.

Dit is dan de reden waarom de Fransen eerst in 1789 de autocratie hebben vaarwel gezegd. En dan nog! Alhoewel zij er diep van overtuigd zijn dat zij de boodschap der vrijheid aan de wereld gebracht hebben, hebben zij zich daarna nog herhaaldelijk aan autokraten overgeleverd.

In Vlaanderen en in de even vroeg industrieel ontloken Maasvallei, later ook in Brabant en in Holland, zijn de eerste demokratische of kwasi-demokratische instellingen tot stand gekomen. Eerst op het gemeentelijk vlak. In een volgend stadium zijn de demokratische procedures doorgedrongen tot het niveau der gewesten.

Sedert de XIXde eeuw hadden Brabant en Luik geschreven grondwetten. Zij waren in dit opzicht voorlopers op het vasteland. Er staan merkwaardige dingen in deze grondwetten. Zij zijn jammer genoeg te weinig gekend. Ik wil hier slechts één voorbeeld aanhalen, namelijk het Privilegium Brabantinum, dat vanaf 1294 in een Brabantse keure neergeschreven stond. (De keure van Hertog Jan I).

‘Wanneer de Vorst zijn verbintenissen niet nakomt heeft het volk het recht gehoorzaamheid te weigeren’.

Men noemde dit het ‘Jus resistendi’.

Later werd dit recht bekrachtigd door het privilegie van de ruwaert. In gevallen van machtsmisbruik of rechtsverkrachting mogen de Staten een ruwaert aanstellen die al de prerogatieven van de vorst uitoefent tot wanneer deze tot inkeer is gekomen. Een dergelijke beschikking zonder voorgaande in de geschiedenis is tekenend voor de afkeer van onze bevolking voor alle vormen van willekeur.

Er werd trouwens ook gebruik van gemaakt.

[p. 57]

De meest gekende gevallen zijn:

-	Artevelde in Vlaanderen.
-	De Zwijger in 1577 door de Staten van Brabant tot ruwaert uitgeroepen. Op grond van dit Brabants Privilegie liet hij Koning Filips afzweren. Het zogenaamde ‘Placcaet van Verlatinge’.

Later werd deze procedure en verantwoording ook in Engeland ingeroepen om Koning Jacobus II af te zetten, en ten slotte, door het Amerikaans Congres, om de gehoorzaamheid aan de Britse Kroon op te zeggen.

Ik wil bij deze historische beschouwingen niet langer blijven stilstaan maar leg deze stelling aan Uw oordeel voor.

Men kan geen Benelux opbouwen indien men geen rekening houdt met de fundamenten van het eigen staatkundig denken; met andere woorden, wij moeten terug naar onze eigen Nederlandse, Brabantse, Vlaamse politieke filosofie.

En wat houdt deze in? Essentieel dit: onze landen behoeven een struktuur die van onder naar boven wordt opgebouwd en niet omgekeerd, zoals in Frankrijk.

‘In plaats van de politieke pyramide te bekijken van hoog naar laag, uitgaande van een soevereine Staat en uitmondend in de lokale gemeenschappen, moet men beginnen met de basis ‘van de pyramide - de gemeenten - en geleidelijk stijgen naar het centraal gezag’.

De Jacobijnse Staatsvisie daarentegen gaat uit van de overtuiging dat de soevereiniteit één en ondeelbaar is en dat de ondergeschikte besturen hun gezag ontlenen aan dit van de Staat.

Daartegenover moet men stellen dat de basisgemeenschappen hun autonomie putten uit hun eigen demokratische inrichting. Zij zijn geen louter bestuurlijke indelingen van de Staat maar volwaardige geledingen van het gemenebest. Het is dan ook aannemelijk dat de centrale besturen over hun lot beschikken zonder inspraak van de bevolking.

De Nederlanden zijn van oudsher doordrongen door het ideaal van de gemeentelijke demokratie t.t.z. van de participatie der burgers aan het politiek beleid op het niveau waar zij het gemakkelijkst, met kennis van zaken, hun stem kunnen verheffen en een controle kunnen uitoefenen.

Het behoud van een participatie-orgaan op het niveau, dat het dichtst bij het volk staat is des te meer noodzakelijk daar er zich duidelijk een nieuwsoortig regentendom aftekent; onverantwoordelijke kringen verdringen steeds meer de verkozenen des volks en eigenen zich hun rol toe. Vaak zetten zij de demokratische volksvertegenwoordiging onder ongehoorde dwang.

De groeiende politieke onverschilligheid van de bevolking en haar beklemmend gevoel van onmacht dienen de zaak der Nederlanden allerminst.

Composiet karakter

De tweede grondgedachte om de overeenstemming van de Beneluxlanden te onderstrepen is: het composiet karakter zowel van de noorderlijke als van de zuidelijke Nederlanden.

In de Lage Landen, in Rijnland en in Noord-Frankrijk, kortom in gans Noord-West-Europa, is de interne diversiteit veel groter dan in de meeste andere landen.

Hoe komt dat? Door de grotere densiteit aan stedelijke centra. De stedelijke centra hebben de diversificatie in de hand gewerkt.

In Duitsland (behalve in Rijnland) en in Frankrijk (behalve in het oud-Vlaamse Noorden) treft men slechts een belangrijk centrum aan om de 50 à 100 km. In de Nederlanden om de 25 à 30 km.

Deze centra hebben gewerkt als catalisators van gewesten en subgewesten. Mijn tweede stelling is dan ook:

Bij het opbouwen van een Benelux-Gemeenschap moet met deze grote interne verscheidenheid ernstig rekening gehouden worden.

Deze stelling sluit nauw aan bij de vorige. Wil men de Nederlanden dichter bij elkaar brengen en bij elkaar houden moet men een sterk gedecentraliseerd regime in acht nemen. Dit heeft Koning Willem in 1815 niet willen aanvaarden niettegenstaande het aandringen van enkele helderziende geesten.

De zeer gediversifieerde samenstellende delen moeten zich allen in het Gemenebest vrij kunnen ontplooien.

Daarbij moet gezocht worden naar een struktuur die de eenheid in de verscheidenheid veilig stelt. Wij moeten de multipliciteit leren waarderen als een bron van rijkdom en niet als een oorzaak van tegenstellingen.

Wij hebben thans in de Benelux een twintigtal provincies die plus minus beantwoorden aan deze grote regionale verscheidenheid. Men kan overwegen hun aantal te vermeerderen of te verminderen. Men kan hier en daar een aanpassing van hun grenzen gewenst achten. Men moet alleszins hun interne struktuur demokratiseren en ze meer armslag geven.

Ze afschaffen of ze ontkrachten zou een onvergeeflijke fout zijn.

Het volksgevoel kan geen genoegen nemen met een Vlaamse Staat, die nog meer wantrouwen aan de dag legt t.o.v. zijn territoriale geledingen dan de Belgische. Zijn legitimiteit zal spoedig worden aangevochten. Men kan zo voorspellen dat het unitaire Vlaanderen en het unitaire Wallonië binnen afzienbare tijd als onwezenlijk territoriale gewrochten zullen uiteenspatten. Begaat men ten slotte niet dezelfde fout als degene die in 1815 werd begaan onder invloed trouwens van dezelfde Franse staatsconceptie?

Overigens heeft men er geen ogenblik aan gedacht een bepaald parellelisme in acht te nemen wat betreft de territoriale struktuur in België en in Nederland. Hoe kunnen onze provincies en grensgewesten nauwer gaan samenwerken indien men ze in België iedere autonomie ontneemt of weigert.

Een front van kleine landen

Het derde tema met het oog op het populariseren van de Benelux-gedachte was dat onze landen behoedzaam moeten zijn voor bepaalde - laat ons zeggen - paternalistische neigingen van de gewezen Europese Grootmachten en er zich samen tegen schrap zetten.

Reeds herhaaldelijk is van Franse en van Engelse zijde het idee geopperd van een soort Europees directorium.

Wellicht menen sommigen dat men aldus gemakkelijker tot besluitvorming zal komen. Naarmate het aantal aangesloten lidstaten toeneemt kan daartoe een groeiende verleiding ontstaan.

Overigens schuilen er bij bepaalde buur-

[p. 58]

landen nog steeds nationalistische strekkingen in bepaalde sectoren van hun beleid. Denken we slechts aan de Franse havenpolitiek.

Mijn derde stelling is dan ook dat de Benelux-landen in het raam van de Europese Gemeenschap het initiatief moeten nemen van een soort front van kleine landen. In zekere zin een heraanknopen bij de vooroorlogse Oslopolitiek maar dan op een ander vlak.

Wij moeten vaststellen dat, vasthoudend aan hun nationalistische traditie, de Groten het niet ernstig menen met de Europese constructie.

Hier hebben de kleinere landen een opdracht en onder hen in de eerste plaats de Benelux-landen wegens hun centrale ligging. De kleinere landen zouden de Groten bestendig moeten aanporren om af te zien van hun nationaal egoïsme en van hun hegemoniale tendenzen en, met meer beslistheid, de weg van de Europese federatie-vorming op te gaan.

De Benelux-landen en met hen al de kleinere landen tesamen zouden bovendien naar een gemeenschappelijke visie moeten streven wat betreft de toekomstige strukturen van Europa.

Bij wijze van voorbeeld haal ik slechts één punt aan. Volgend jaar krijgen we een rechtstreeks verkozen Europees Parlement, dat proportioneel zal zijn samengesteld met nochtans een bepaalde ponderatie ten voordele van de kleine landen.

Naar mijn bescheiden mening deugt dat concept niet. Al kan men het voorlopig aanvaarden.

Wij moeten de voorkeur geven aan zuivere federale oplossingen: t.t.z. aan een tweekamerstelsel: met één kamer volkomen proportioneel samengesteld en een andere paritair per lidstaat.

Alleen dit klassiek systeem geeft de Kleinen de garantie dat zij - vroeg of laat - niet onder de voeten zullen gelopen worden.

Het klassiek federaal tweekamerstelsel geeft sedert twee eeuwen voldoening in de Verenigde Staten. Sedert 1848 ook in Zwitserland en ten slotte in de meeste federale Staten.

Er is een tijd geweest dat de Benelux het laboratorium van de Euromarkt genoemd werd. Als dusdanig heeft zij op eervolle wijze haar taak volbracht.

Wij staan nu echter voor een nieuwe opgave. Er moet gestalte gegeven worden aan een politieke Europese Gemeenschap. En op dit vlak blijft nog alles te doen. Moet ook de Benelux hier niet baanbrekend werk verrichten en staatsrechterlijke vormkracht ontwikkelen?

Brabant-schakelland

Een laatste stelling die ik aan Uw oordeel zou willen onderwerpen heeft betrekking op de plaats en de functie van Brabant in het geheel.

De Benelux behoeft een federator of ten minste een federerend gewest.

Welnu, ik geloof dat de nodige stuwkracht alleen van Brabant kan verwacht worden. Ik bedoel vanzelfsprekend Noord-Midden en Zuid Brabant tesamen.

Vlaanderen, ten zuiden van de Zeeuwse delta, en Holland, ten noorden daarvan, zullen al was het maar wegens hun ligging steeds een meer particularistische kijk op de zaken blijven onderhouden.

Het komt Brabant toe verzoenend en federerend op te treden, de particularistische neigingen in toom te houden en de vertolker bij uitstek te zijn van de hoogste belangen van de Generaliteit.

Is dit trouwens niet de historische taak van Brabant geweest?

Brabant was steeds de schakel tussen Noord en Zuid, tussen Oost en West.

Verdwijnt Brabant, wordt het verder opgedeeld en verpulverd dan zie ik niet de minste toekomst meer voor een verdere Benelux-integratie.

Bovendien vrees ik sterk dat de Zuidelijke Nederlanden in deze hypothese de weg opgaan van een volkomen desintegratie. Dan worden de Nederlanden verder gebalkaniseerd en worden zij eens te meer de speelbal van de kuiperijen van buitenlandse kringen die het maar niet laten kunnen een duizendjarige politieke lijn door te trekken.

Niemand zal mij uit het hoofd praten dat de gelijktijdige nationalistische agitatie in Quebec, Jura en Wallonië niet vanuit één centrale geleid wordt.

Dit spel gelijkt te zeer op dit van het vooroorlogse ‘Das Deutschtum im Ausland’. ‘La Francophonie en Marche’ is daarvan een te opvallende repliek.

Ik ben eerder optimistisch van natuur. Maar wanneer ik gadesla wat er in België aan het gebeuren is moet men redelijker wijze de toekomst somber tegemoet zien. De centrale gewesten van de Nederlanden hebben eeuwenlang de gevolgen ondergaan van een fataal gebrek aan politiek inzicht in de XVIe eeuw. Laat ons dit toch nooit vergeten!

Om op een mildere noot te besluiten zou ik willen verwijzen naar de Brabantse belijdenis van Erasmus, de prins der humanisten.

De conservator van het Erasmus-Museum te Anderlecht houdt zich sedert jaren bezig met de publicatie van vertalingen uit het latijn van de briefwisseling die Erasmus onderhield met de grootste figuren uit zijn tijd.

Nu blijkt dat wanneer Erasmus het over Brabant heeft hij er vaak aan toevoegt ‘carissima patria mea’, (mijn geliefde vaderland).

Laten we deze verknochtheid aan Brabant van de Prins der Humanisten tot de onze maken.

ANDRÉ BELMANS