Neerlandia. Jaargang 81

[p. 167]

De Prins van Oranje en zijn betekenis voor ons

De vraag kan worden gesteld of het nodig is de Blijde Inkomst van de Prins van Oranje te Brussel op 23 september 1577, vier eeuwen later te herdenken. Mijn vriend Prof. Dr. W.P. Blockmans van de universiteit te Rotterdam, heeft onlangs in een artikel gewezen op de huidige tendens om alles en wat te herdenken en te vieren, op de gevaren eraan verbonden en de eventuele gebrekkige of onjuiste interpretaties die eruit voortspruiten.

Staan wij hier vandaag voor een mode-verschijnsel of worden we geconfronteerd met een persoon en een gebeurtenis, die niet mogen worden voorbijgegaan? Ik geloof op het tweede gedeelte van de vraag positief te moeten antwoorden.

Vooreerst is er de figuur van de Prins van Oranje. Geboren op 24 april 1533 te Dillenburg was hij, indien de omstandigheden hun normaal verloop gekend hadden, niet voorbestemd om in de 17 provinciën, door de Bourgondische hertogen verenigd, een rol te spelen. Het lot en de erfenis die eruit volgden, maakten hem tot een van de belangrijkste edelen der Nederlanden. De Prins, een Rijnlander van geboorte, in Brabant opgevoed, zou voor velen ‘de vader des vaderlands’ worden: een nationale en internationale figuur.

Begaafd met een grotere intelligentie dan andere edelen en door de lectuur van de werken van Erasmus bezield met een ruime zin voor verdraagzaamheid, onderscheidde hij zich vlug van zijn gelijken om de leiding van het protest tegen de Spaanse centraliserende politiek te nemen. Dit protest heeft bij de aanvang niets te zien met opstand, tenminste in de betekenis die wij nu aan het begrip geven: opkomst voor het behoud van de oude privilegies, voor vrijheid van godsdienst en geweten, zijn voor ons geen revolutionaire gedachten maar waren het allicht in de geest van een koning voor wie het principe ‘Cujus regio, illius religio’, de opperste wet uitmaakte. Eerder dan andere edelen, men denke slechts aan Egmont, heeft Willem van Oranje dit begrepen. Daarom week hij uit bij de komst van Alva; daarom heeft hij de strijd opgenomen.

Dit laatste was een zware beslissing. Tussen het oude feodale ‘ius resistendi’ en de gewapende opstand lag er wel een indrukwekkend verschil. Willem van Oranje deed die stap en was zo misschien de eerste in de geschiedenis om aan te tonen dat tussen de onvoorwaardelijke eed van trouw en het hogere volksbelang, dit laatste de voorrang heeft. De Apologie van de Prins uit 1580 en de verdediging uit 1568 leggen hier voldoende getuigenissen voor af.

De vraag kan nu gesteld worden of wij ons aan personencultus of heldenverering bezondigen. Vroeger werd geschiedenis vaak gezien en beschreven via grote personen, waarbij het volk, de economische en sociale toestanden op de achtergrond geraakten.

De reactie in onze tijd is dan ook normaal wanneer ze het volk als eerste speler beschouwt, als basislegger van de geschiedenis; de leider wordt dan slechts de emanatie van de volkswil. Hoe sympathiek de tweede stelling moge lijken, toch komt het mij voor, dat grote persoonlijkheden niet uit de geschiedenis weg te denken zijn, omdat ze er hun stempel op drukten en de gebeurtenissen wezenlijk beïnvloedden. Men denke hier slechts aan Lodewijk XIV, Peter de Grote en Bismarck.

Een dergelijke persoonlijkheid is ook de Prins van Oranje. Vlugger dan de anderen had hij het nefaste van de Spaanse politiek begrepen en aarzelde niet om de besluiten te trekken. Doch in de politiek van de Prins komt nog een ander element naar voren.

Hij doet niet alleen alles voor het volk maar ook met het volk. Bij de aanvang van de tachtigjarige oorlog en eveneens bij het lange voorspel, staan alle categorieën van de bevolking achter hem. Men vergete niet dat de tachtigjarige oorlog niet uitsluitend een Calvinistische aangelegenheid was!

Sinds de werken van wijlen Pater M. Dierickx S.J. weten wij dat ook de abten protesteerden tegen de oprichting van de nieuwe bisdommen, en dit niet omdat ze niet meer ‘katholiek’ waren. We kennen ook de houding van de adel, die zich tekort voelde gedaan in het nieuwe bestuur; de handelaars voor wie vrij verkeer met andere gebieden slechts door religieuse tolerantie kon verwezenlijkt worden; het volk voor wie absolute verplichtingen nooit iets goeds inhouden.

Aan de basis van het optreden van de Prins van Oranje ligt de geest van tolerantie. Dit betekent modernisering maar tevens behoud van de eigenheden. Als Oranje zich inspant en dit blijft doen tot zijn dood op 10 juli 1584, getroffen door de kogel van Balthasar Gerard te Delft, om de eenheid van de Nederlanden te behouden, dan wist hij ook dat die 17 provinciën hun eigenheid bezaten, gewoonten en rechten. Het lag niet in zijn bedoeling ze af te schaffen omdat hij in de eenheid der Nederlanden in hun verscheidenheid geloofde.

[p. 168]

In de strijd vertegenwoordigt de Prins het volk maar is er tevens de stimulerende kracht van. Aan dit volk denkt hij in het Wilhelmus van Nassau, waarin een onbekende dichter (Marnix?) hem zulke mooie woorden en overwegingen in de mond legt; naar dit volk gaan zijn gedachten in de reeds geciteerde Apologie; ten slotte zijn de laatste woorden van de Prins aan de toekomst van dit volk gewijd.

Zo vinden we in de persoon van de Prins de twee hoger geciteerde stellingen terug. Hij is een ‘volksheld’, ‘de vader des vaderlands’, wat niet betekent dat het woord ‘held’ hier in de romantische betekenis gebruikt wordt, nml. de held zonder vaar noch vrees, onberispelijk, met steeds de juiste beslissingen op het beste ogenblik.

Willem van Oranje: het prototype van de Europees denkende mens.

Wij weten dat de Prins ook zijn zwakheden kende, geaarzeld heeft, fouten beging, ontgoochelingen opliep zoals na zijn mislukte tocht over de Maas eind 1568 of na de moord op Coligny in Frankrijk in 1572. Ook is hij er niet in geslaagd de furie van Lumey de la Marck in te tomen; zijn contacten met Anjou blijken niet al te fraai ... Op al die tekortkomingen hebben zijn biografen voldoende gewezen; maar de grote eigenschappen van de Prins overtreffen ver zijn zwakheden. Wie zou trouwens niet aarzelen of fouten begaan in een strijd tegen een monarch als Filips II, koning van een wereldmacht? Men vergete eveneens niet dat de Prins steeds als democraat gehandeld heeft tegenover de gemeenschap, d.w.z, dat hij altijd met de wil van de bestaande instellingen rekening gehouden heeft.

Komen wij nu tot de Blijde Inkomst te Brussel op 23 september 1577. Opdat een feit uit het verleden tot onze geschiedenis zou behoren, schrijft de Roemeense historicus A.D. Xenopol in zijn Filosofie van de Geschiedenis, moet het in onze tijd van belang zijn en eventueel voor de toekomst betekenis behouden.

De Blijde Inkomst te Brussel heeft plaats enkele maanden na de afsluiting van de Pacificatie van Gent op 8 november 1576. In de totstandkoming van de Pacificatie had de Prins een aanzienlijk aandeel met de bedoeling de Spaanse troepen te verwijderen, het land te bevrijden en de verloren eenheid te herstellen.

De Pacificatie ontstond moeizaam en bevatte behalve het contra-element, nml. de verwijdering van de Spaanse soldaten, meestal vage overeenkomsten die later moesten worden uitgewerkt. Inderdaad sinds het begin van de opstand en het jaar 1576 hadden zich veel veranderingen voorgedaan. De terechtstellingen en de emigratie hadden het aantal gereformeerden in de Zuidelijke Nederlanden fel doen afnemen en het katholicisme versterkt, terwijl in Holland en Zeeland zich het tegenovergestelde voorgedaan had. Abten en bisschoppen hadden nu meestal de zijde van de Spaanse koning genomen. Laatstgenoemde was niet inactief gebleven en zijn halfbroer Don Juan van Oostenrijk opdracht gegeven de Nederlanden, of tenminste de Zuidelijke, terug te winnen, het weze dan met diplomatie en voorzichtigheid en het vermijden van het bruut geweld van Alva.

Voorts waren er de persoonlijke veten en ambities, ik denk slechts aan de persoon van de toenmalige hertog van Aerschot, evenals de ontstane handelsrivaliteit tussen Amsterdam en Antwerpen. De toepassing van de Pacificatie van Gent zou dus niet van lange duur zijn.

[p. 169]

Everhart van Reyd, tijdgenoot historicus (^o Deventer ca. 1550- uitgeweken naar Duitsland, later burgemeester van Arnhem en overleden te Leeuwarden in 1602) geeft ons over de toenmalige situatie en de mislukking van de Pacificatie het volgende relaas: De eerste fout komt, volgens de auteur, toe aan de katholieken. Deze wilden al hun voordelen bewaren en verloren in feite alles. Waar ze machtig waren, gaven ze hun medeburgers slechts enkele kapellen en niet meer. Zo interpreteerden ze de Pacificatie: ‘Dit is de rechte oorsaeck geweest dat nae den Peys van Gent grooten haet/twist ende mistrouwen tusschen inwoonders ende Burgers bycans in elcke Provintien ende Steden genesen is’.

Voordien was iedereen, gaat Van Reyd voort, tegen Spanje en de Spanjaarden. Toen Alva het land bezette, lachten de katholieken, alhoewel zij verplicht werden de last van de oorlog tegen Holland en Zeeland te dragen, om de Spaanse nederlagen en zuchtten om de overwinningen van de ijzeren hertog. Doch: ‘nae den peys van Gent heeft d'eene Burger den anderen nagetracht, heimelyck wachten door onderlinge vrees tegen malcander gehouden. Dikwijls te wapen tegenover elkaar gestaen, de sterkste partij de zwakkere verdreven’. Dit was natuurlijk in het voordeel van de koning van Spanje en de Spanjaarden. Doch Van Reyd ziet niet alleen fouten aan katholieke zijde. Ook de gereformeerden treft schuld. ‘Desen van de religie’, zo zegt hij, ‘noemden iedere papist een landverrader. Petrus Dathenus ging zover de prins van Oranje voor atheïst en goddeloos van de preekstoel uit te roepen’. Het was toen een grote kunst om te regeren. Het wantrouwen tussen de burgers van beide religies betekende versterking voor de koning en had het verlies van de Pacificatie van Gent tot gevolg’. Doch E. van Reyd leert ons nog meer. Hij schrijft over de Blijde Inkomst van de Prins te Antwerpen, Gent en Brussel’ met zulken toeloop/blijdschap en triomf des gemenen volk onthaald’, zodat de bevolking aan Oranje het gouverneurschap van Brabant wou aanbieden.

Het weze hier gezegd dat de Prins geen Blijde Inkomst hield te Brussel als hertog van Brabant, zoals alle hertogen van Brabant deden sinds Johanna en Wenceslas op 3 januari 1356, zoals Filips II deed, zoals het tot 1794 geschiedde, toen op 23 april de afgevaardigde van de Oostenrijkse keizer Frans II de eed op de Brabantse Blijde Inkomst aflegde.

De Prins kwam als ruwaard of stadhouder, als leider van het volk. Zijn inkomst zoals J.B. Houwaert en Fr. Hogenberg ze ons hebben voorgesteld was werkelijk ‘blij’, een volksfeest, een uitbarsting van enthousiasme omdat de gewone mensen inzagen dat de Prins de idee en de verwezenlijking van de eenheid der Nederlanden incarneerde. Zij hadden geen persoonlijke ambities maar wensten slechts in vrede te leven onder het bestuur van een persoon, die ondanks jaren afwezigheid en ballingschap even populair was gebleven.

Het feit daarentegen dat de Prins verscheidene Blijde Inkomsten hield, bewijst wat zojuist werd gezegd, nml. dat hij de eenheid der Nederlanden in hun verscheidenheid zag, als een vrij volk doch per streek met eigen gebruiken en eigen gewoonten.

Aldus is de Blijde Inkomst van de Prins van Oranje een belangrijke gebeurtenis, want ze blijkt voor eeu-

De Zwijger: na 400 jaar nog betekenis voor de toekomst.

[p. 170]

wen de laatste uiting van de eenheid van de Nederlandse Stam, zoals Prof. P. Geyl het zo treffend uitdrukte. Zo wordt ook de kritiek van mijn vriend Prof. Blockmans opgevangen. Wij herdenken geen banaal, financieel geïnspireerd of politiek getint feit maar wel een bijzondere belangrijke gebeurtenis voor ons en onze toekomst. Hebben de Prins en zijn Blijde Inkomst enige betekenis voor ons? Is dit mogelijk of slechts retoriek? Inderdaad, kort na de gevierde gebeurtenis komt Don Juan terug. De broze eenheid ontstaan uit de Pacificatie van Gent gaat verloren met de overeenkomsten van Atrecht en Utrecht. De Prins wordt in 1584 vermoord en die aanslag wordt zelfs in het Zuiden met enkele verzen geprezen en vereeuwigd:

Lof! Balthazar Geeraerts, die, door Gods providentie, 's Coonincks sententie hebt geexecuteerd,
Over den tiran, Oraigne, boos van inventie,
Wiens pestilentie in Belgis noch regeert...

In 1585 gaat Antwerpen verloren. Na het twaalfjarig bestand is de scheiding een voldongen feit. De militaire tochten van Prins Frederik - Hendrik in het Zuiden gaan vaak gepaard met roof en geweld. Zoals M. Sabbe aangetoond heeft in zijn boek Brabant in 't verweer, ontstaat er in het Zuiden een ruime anti-Frederik-Hendrik en anti-Hollandse literatuur. De verovering van Breda door Spinola wordt daarentegen in het Zuiden gevierd, ook door P.P. Rubens. Het verdrag van 1648 is slechts de officiële vaststelling van een voldongen feit.

Waren het streven en de droom van de Prins dan toch een mislukking? Lang kan men dit zeggen. De vereniging der Nederlanden in 1815 door toedoen van grote buitenlandse mogelijkheden, wordt een mislukking, alhoewel koning Willem I zich degelijk ingespannen heeft om er een gezonde werkelijkheid van te maken.

Men denke hier aan het baanbrekend werk dat de gouverneur van Limburg, L. Roppe, op dit gebied geleverd heeft.

Tijd noch mensen waren toen rijp om na eeuwen van scheiding de eenheid in de verscheidenheid te herstellen. Na 1830 zou de toestand niet verbeteren. Zelfs Vlaamsgezinde parlementairen verzetten zich tegen een eenheidstaal en -spelling, omdat die eenheidstaal de Vlamingen calvinist zou gemaakt hebben. De geschiedenishandboeken blijven in dezelfde toon. Zo lezen wij in een boekje voor het laatste jaar van het Lager Onderwijs uit 1946: ‘Willem van Nassau, Prins van Oranje, met reden de Zwijger genoemd, ook een groot staatkundige, was heerschzuchtig en protestansch gezind. Het volk vleien en oproer stoken waren middelen, die hij aanwendde, om zelf tot de heerschappij der Nederlanden te geraken. Hij was Granvelle's vijand, daar deze zijn plannen doorschouwde. De Prins van Oranje wist een deel van den adel te winnen, waaronder den Graaf van Egmont, dapperen krijgsheld, maar zwak van karakter en weinig ervaren in zaken van bestuur en staatkunde. Onder leiding van Willem van Oranje wisten de edelen zoo te werken, dat Granvelle moest vertrekken. Daarna dreef de Zwijger, tegen den wil des Konings in, het ontwerp door van verdraagzaamheid voor de Protestansche leer’.

Ondertussen hadden zich op wetenschappelijk niveau gelukkig wijzigingen voorgedaan. Katholieke en behoudsgezinde geschiedschrijvers konden de Prins van Oranje niet meer als uitsluitend een rebel laten doorgaan; sinds H. Pirenne en L. Pfandl weten we ook dat Filips II en Alva niet de duivels waren die men ons voorgesteld heeft.

Doch, en dan vooral na de IIe Wereldoorlog, zijn tijden en mensen veranderd. Zonder dat het ene deel der Nederlandssprekenden het andere wil opslorpen, zijn godsdienst, wetten en gewoonten wil opdringen, groeien beide gemeenschappen van de Nederlandse stam naar elkaar toe, in wederzijds respect, met een eenheidstaal, en de overtuiging tot hetzelfde volk te behoren, op cultureel gebied maar ook in het geheel van de menselijke activiteit.

Zo is die gebeurtenis uit het verleden van 23 september 1577 een werkelijk historisch feit, belangrijk voor ons, nog interessanter voor de toekomst. De droom en het streven van Willem van Oranje vervulden zich: eenheid in verscheidenheid, onderling verscheiden, één naar buiten. Dit is de grote noodzaak, nu die nieuwe droom zich schijnt te realiseren, nml. de vereniging van Europa. Eén naar buiten zullen wij niet te verwaarlozen zijn. Het leven van de Prins, zijn ontvangst bij onze voorouders zullen dan niet ‘einmalig’ of nutteloos geweest zijn. In de idee aan zijn voorbeeld, ligt onze trots van nu, onze zekerheid voor de toekomst.

(Toespraak gehouden in het Groot Auditorium van de Kredietbank te Brussel, ter gelegenheid van de herdenking van de Blijde Inkomst te Brussel van de Prins op 23 september 1577.)

PROF. DR. HERMAN VAN NUFFEL