Neerlandia. Jaargang 81

[p. 137]

Neutraal Moresnet: geschiedenis op de rand van het verleden

Het plaatsje Kelmis (la Calamine, Altenberg) ligt in de provincie Luik, dicht bij de grens met Duitsland ter hoogte van Aken. Een op het oog onbeduidend plaatsje, dat in de zomermaanden door een sporadische tourist bezocht wordt, die Kelmis als uitgangspunt voor een verkenningstocht door het Belgische Geuldal heeft gekozen. Verder wordt het plaatsje nauwelijks opgemerkt.

Spijtig, want juist dit Kelmis is een van de meest interessante plaatsjes in de grensstreek rond het drielandenpunt België-Nederland-Duitsland.

Als je rondrijdt in Kelmis, vind je her en der in het dorp verspreid sporen van een mijnbouwverleden.

Vanuit het dorp gezien tekent zich een grote roodbruine asberg af tegen de noordelijke horizon. In de directe omgeving van het dorp tref je afgegraven heuvels aan met vervallen gebouwen in de onmiddellijke nabijheid.

In het dorp zelf bevindt zich een park waarin beeldpartijen herinneren aan de mijnwerkersgeschiedenis van Kelmis.

Wat is daar nu zo uitzonderlijk aan, zal men zich afvragen. Welnu, Kelmis, vroeger Neutraal Moresnet geheten, heeft gedurende een eeuw het twijfelachtige voorrecht gehad het enige neutrale gebied in Europa te zijn. En dit maakt Kelmis tot een uiterst interessant gebied voor historisch geïnteresseerden. Ofschoon steeds minder, zijn er in het dorp nog steeds aandenkens te vinden van deze Neutraliteit.

Neutraal gebied

Hoe zit dat nu met die neutraliteit van Kelmis? Toen Napoleon in 1813 definitief overwonnen was gingen de Europese mogendheden in 1814 rond de tafel zitten in Wenen om de door Napoleon achtergelaten chaos in Europa te regelen. Het door Napoleon ingelijfde gebied moest weer aan de verschillende dames en heren landsbestuurders worden teruggegeven. Er moesten nieuwe grenzen getrokken worden. Zoals zo vaak gebeurt in de wereldgeschiedenis, gebeurde ook toen: er ontstond onenigheid tussen de staatslieden onderling.

Onenigheid over een zinkmijn in het tegenwoordige België. Het betrof de zinkmijn van de Franse firma Vieille Montagne in het dicht bij Aken gelegen Moresnet. Men kwam er niet uit. Pruisen wilde de mijn graag hebben maar Nederland gaf geen krimp. Wat nu gedaan? De zinkmijn was economisch aantrekkelijk voor beide landen. Het belang was echter ook weer niet zó groot, dat de onderhandelingen al té lang opgehouden konden worden op dit punt. Tenslotte kwam men tot de conclusie, dat de mijn maar neutraal moest blijven. Pruisen en Nederland zouden beide toezicht houden op het neutraal gebied. Men misgunde elkaar de opbrengst van de rendabele nering van de Franse mijnbouwondernemers. Er werd een driehoek op de kaart getekend waarvan de verbindingsweg Aken-Luik de basis vormde. Rechts grensde de driehoek aan Pruisisch gebied, links aan Nederlands gebied. In de driehoek viel de mijn met het bijbehorende dorpje Kelmis. Deze driehoek werd neutraal verklaard. Het internationale ruzietje was opgelost en men kon zich verder wijden aan het gekibbel over andere grenzen.

Toen België in 1830 genoeg had van de politiek van Willem I en zich afscheidde van Nederland, was het een vanzelfsprekende zaak geweest als Kelmis tot België was gaan behoren. In de drukte die de oprichting van een nieuwe staat met zich meebrengt, vergat men de zinkmijn echter. Bovendien zou men dan ook met Pruisen in onderhandeling moeten treden, en daar heb je op zo'n moment geen tijd voor. Kelmis bleef dus neutraal. Nu alleen voornamelijk onder toezicht van België en Pruisen, terwijl ook Nederland zich met de zinkmijn bleef bemoeien.

In Kelmis bleven de mijnwerkers inmiddels rustig aan de gang met het ontginnen van de rijke zinkvelden. Men bleef kalm onder de internationale verwikkelingen rond het gebied.

In 1919 had Europa weer eens een flinke oorlog achter de rug. De chaos was na de eerste wereldoorlog wederom compleet. Reden voor de mogendheden om weer eens rond de tafel te gaan zitten.

Men trof elkaar ditmaal in Versailles, met het doel de grenzen in Europa opnieuw te trekken. En, het was te voorzien, de dames en heren landsbestuurders kregen wederom onenigheid over de oude mijn. Wederom stuitte men op het mini-landje Kelmis.

Men herinnerde zich de moeilijkheden die men eertijds in Wenen had met de mijn van Vieille Montagne

[p. 138]

en men besloot er ditmaal geen punt van te maken. België kreeg het hele grensgebied toegewezen en daar viel de mijn van Kelmis ook in.

Met een royaal gebaar stemden de supervisors van neutraal gebied ermee in, dat België de oude mijn mocht hebben. Als pikante bijzonderheid moet dan wel vermeld worden, dat de firma Vieille Montagne toen reeds bezig was met het afbouwen van de activiteiten in Kelmis. De zinkvelden waren inmiddels voor het belangrijkste deel leeggeplunderd. En zo kwam het dan, dat de mijnwerkers van Kelmis zich moesten gaan schikken in hun Belgische nationaliteit.

Moresnet: neutraal gebied.

Nationaliteit

De bewoners van Kelmis zijn intussen voor menige rechtsgeleerde onderwerp van permanente studie geweest, gedurende de neutrale periode van het gebied. Vragen over de nationaliteit van de ‘neutralen’ werden over en weer beantwoord door elkaar tegensprekende besluiten van de nationale overheden van de verschillende toezichthoudende landen. Zo zijn er tijden geweest, dat de inwoners van het neutraal gebied aan hun ‘landje’ gebonden waren omdat zij hun neutrale status zouden verliezen als zij buiten het gebied kwamen. Ook zijn er tijden geweest, dat zij zich vrijelijk door de belendende landen konden verplaatsen, met als extra moeilijkheid, dat zij geen paspoort hadden. Voor mijnwerkers uit Pruisen en België die wilden gaan werken bij de mijn in Kelmis werd het extra moeilijk gemaakt, omdat zij hun nationaliteit zouden verliezen.

Anderzijds werd eens vastgelegd, dat slechts diegenen de neutrale status konden hebben, die in de eerste vijf jaren van de neutraliteit in het gebied woonden en werkten en de nakomelingen van die ‘pioniers’.

Kortom de situatie werd er voor de bewoners van het neutrale gebied niet duidelijker op in de loop van het bestaan van hun ‘landje’. Men wist nauwelijks waar men zich aan te houden had. Het was voor de neutralen van Moresnet dan ook een praktische verlossing toen zij in 1919 Belg werden. Dat gaf in ieder geval duidelijkheid over hun status.

Toch heeft het ‘landje’ in de loop van zijn bestaan nogal wat ‘nationale tendensen’ vertoond. Men was er trots op ‘neutraal’ te zijn. Zo zijn er postzegels uitgegeven door het neutraal gebied en er bestaan zelfs munten die enige tijd dienst hebben gedaan als munteenheid in Kelmis. De munten en postzegels zijn echter nooit écht meer geweest dan rariteiten. Zij hebben nooit écht dienst gedaan, daar was het gebied te klein voor.

Nu nog ontmoet je oude inwoners van Kelmis, die de neutraliteit hebben meegemaakt en daar met weemoed over spreken.

[p. 139]

Sociaal beleid

Die weemoed heeft echter niet alleen betrekking op de neutraliteit. Kelmis was een hechte gemeenschap. Een gemeenschap die haar karakter onderstreept wist door de neutraliteit. De mijn van de firma Vieille Montagne vormde de kern van die gemeenschap. Iedereen had wel iets te maken met de mijn. De mannen werkten als mijnwerkers of kantoorpersoneel, de vrouwen werkten in de dienstverlening van de mijn als schoonmaaksters, ziekenverzorgsters, administratrices. De leiding van de mijn voerde een voor die tijd ‘sociaal beleid’. De mijnwerkers die nog in leven zijn herinneren zich nog hoe de mijn zorgde voor onderwijs, ziekenverzorging, behuizing. Iedere mijnwerker kon zich een huis in eigen bezit verwerven als hij een bepaalde tijd bij de mijn werkte. Er was zelfs een sociale kas voor gepensioneerden of langdurig zieken. De weduwen van gestorven mijnpersoneel werden door de mijn onderhouden.

Zeker in de tijd aan het einde van de vorige eeuw was dit een uitzonderlijk sociaal beleid voor een onderneming. Het was dan ook niet verwonderlijk, dat de arbeiders die aan de mijn verbonden waren, verknocht waren aan hun ‘samenlevinkje’, waar zij zowel voeding en behuizing gegarandeerd zagen als een voor die tijd zeer redelijk loon.

Museum

Wat er van het rijke en roerige verleden van het neutraal gebied nu nog over is kan men door het hele dorp heen zien. De Archieven van het gemeentehuis in Kelmis zitten vol met documenten, afgegeven door de verschillende regeringen, die getuigen van de staatkundige rariteit. Door het dorp rijdend tref je overal sporen aan van de oude mijn. De afgegraven heuvels zijn er nog stille getuigen van, evenals het huis van de bedrijfsleider van de firma in het park, waar enige jaren terug nog een tentoonstelling over het neutraal gebied gehouden werd.

Het lijkt er echter op, dat deze tentoonstelling over het neutraal gebied de laatste ‘opleving’ van het neutraal verleden van Kelmis betekende. De oude mijn is overwoekerd met bomen en struiken, de beelden in het park ter herdenking van de mijnwerkers zijn in staat van verval, het huis van de bedrijfsleider is deels school, deels ruïne.

De herinnering aan de neutraliteit van Kelmis is aan het vervagen. Jammer, volgens sommigen. Jammer vooral ook, volgens de leden van de ‘vereniging voor heemkunde en geschiedschrijving in het Geuldal’, die zich de laatste jaren hebben ingezet om een museum in Kelmis tot stand te brengen over dit onderwerp. Het heeft tot nu toe echter aan medewerking ontbroken om dit plan ook werkelijkheid te maken. Voor een dergelijk museum is namelijk geld en mankracht nodig. Professionele mankracht die de staatsrechtelijke en geschiedkundige know-how heeft om het museum in te richten. De hulp van de overheid lijkt onontbeerlijk. Toch laat de Belgische overheid het afweten. Kelmis is lang genoeg probleemgebied geweest, lijkt de gedachte wel.

Mart van HEIJNINGEN

Lit.: Le territoire contesté de Moresnet (dit Moresnet neutre), par Firmin Pauquet.
Ed. Gérard & Cie, Verviers, 1960.

Kelmis: stadhuis.