Neerlandia. Jaargang 81

[p. 49]

Noord en Zuid werken aan een algemene Nederlandse spraakkunst

Prof. dr. M.C. van den Toorn, hoogleraar in de Nederlandse taalkunde te Nijmegen, heeft in ‘Syllabus’, het orgaan van de Bond van Nederlandse Volksuniversiteiten, een bijzonder lezenswaardig en informatief artikel geschreven onder de titel ‘De Algemene Nederlandse Spraakkunst (ANS)’. Het is een bijdrage die wij de lezers van ‘Neerlandia’ niet gaarne willen onthouden. Het is een project waarmee enkele jaren gemoeid zullen zijn en waaraan Noord-Nederlandse en Vlaamse taalkundigen hun medewerking verlenen. Het doel is, zoals prof. Van den Toorn schrijft: ‘De gebruiker een praktisch hulpmiddel te verschaffen om zich een oordeel te vormen over de grammaticaliteit en acceptabiliteit van hedendaags taalgebruik’.

De schrijver begint met op te merken, dat weinigen er op de hoogte van zijn dat aan buitenlanders over de gehele wereld Nederlands word gedoceerd. Het Nederlands wordt onderwezen aan universiteiten en volkshogescholen, ‘maar ook aan tolkenopleidingen en zelfs middelbare scholen (o.a. in West-Duitsland)’. Het laatste is voor ons, in de kringen van het Algemeen Nederlands Verbond, geen nieuws. Gaarne zouden wij er, voor de volledigheid aan willen toevoegen, dat het Nederlands ook wordt onderwezen in Wallonië, Frans-Vlaanderen, de Oost-Kantons en in Brussel.

Terecht stelt prof. Van den Toorn, dat de docenten-Nederlands die zich met deze taak bezighouden al jaren de behoefte gevoelen aan een substantieel naslagwerk op grammaticaal gebied, waarin ze een antwoord kunnen vinden op de vragen van hun leerlingen en van henzelf. Er zijn vele taalmethodes om het Nederlands te leren: voor Fransen, voor Spanjaarden, voor Engelsen e.a., maar een grote, volledige grammatica is er eigenlijk niet. Deze stelling van de Nijmeegse hoogleraar in zijn artikel is volkomen juist. Het is ook een klacht die meermalen wordt gehoord in de werkgroep leraren Nederlands (in West-Duitsland, Wallonië enz.) van het A.N.V. Het project zal dan ook in die kringen met belangstelling worden gevolgd.

Het was reeds geruime tijd een wens een algemene spraakkunst tot stand te brengen. Een verlangen dat ook onderwerp van gesprek uitmaakte, - aldus prof. Van den Toorn, - in de bijeenkomsten van het Belgisch-Nederlands Interuniversitair Centrum voor Neerlandistiek. De opdracht werd vervolgens gegeven aan dr. J. de Rooy om voorbereidende en verkennende werkzaamheden te verrichten. De laatste bestudeerde daarvoor buitenlandse werken die als model zouden kunnen dienen. Tevens nam dr. De Rooy contacten op met personen en instellingen in Nederland, Vlaanderen en in Engeland, Frankrijk en Duitsland o.a. Het resultaat was een rapport van de opgedane bevindingen. Het eerder genoemde Centrum nam dit rapport in ontvangst. Daarna werd een hoofdredactie gevormd, bestaande uit prof. dr. G. Geerts, hoogleraar in de Nederlandse taalkunde te Leuven, dr. J. de Rooy, wetenschappelijk hoofdambtenaar aan het Instituut voor Dialectologie, Volkskunde en Naamkunde te Amsterdam, en prof. dr. M.C. van den Toorn van de universiteit van Nijmegen.

De hoofdredactie diende een aanvraag voor subsidie in. Het geld werd verschaft door het ‘Belgisch Fonds voor Kollektief Fundamenteel Onderzoek (FKFO)’ en bij de ‘Nederlandse Organisatie voor Zuiver Wetenschappelijk Onderzoek (ZWO)’. Hierdoor was het mogelijk twee Vlaamse en twee Nederlandse redacteuren aan te stellen die, begeleid door de hoofdredactie, in een periode van vier jaar de spraakkunst zullen moeten samenstellen. De twee Vlaamse taalkundigen zijn mej. M. Peeters (afgestudeerd te Leuven) en de heer W. Haeseryn (afgestudeerd te Gent). De Nederlandse medewerkers zijn de heren G.A.J. Hoppenbrouwers (afgestudeerd te Nijmegen) en G.L. Haket (afgestudeerd te Utrecht). De twee Vlaamse medewerkers hebben vanaf november 1976 voorbereidende werkzaamheden verricht. De twee Nederlanders zijn sedert 1 februari 1977 in dienst. De Katholieke universiteit van Nijmegen verleende belangeloze medewerking in de vorm van het beschikbaar stellen van werkruimte.

Er is inmiddels een werkplan opgesteld. Tevens is een leescommissie gevormd uit leden van het genoemde Centrum, dat kan worden ingeschakeld om commentaar te geven. Voorts is de medewerking toegezegd van een aantal instituten voor neerlandistiek en algemene taalwetenschap in de vorm van het inzage geven van materiaal als voorstudies, scripties e.d. Er wordt gestreefd naar het gereed hebben van de persklare kopij over vier jaar.

Het doel van de ANS

Het doel van de ANS is, zoals in de aanhef werd gesteld, de gebruiker een praktisch hulpmiddel te verschaffen om zich een oordeel te vormen over de

[p. 50]

grammaticaliteit en acceptabiliteit van hedendaags Nederlands taalgebruik. Die gebruiker, aldus prof. Van den Toorn, kan een anderstalige zijn, iemand die als moedertaal een Nederlands dialect spreekt, of een spreker van de standaardtaal die zijn eigen taalgebruik of dat van anderen wil toetsen aan een grammaticale beschrijving van het Nederlands. Uit deze doelstelling vloeit voort, dat de ANS allereerst grammaticale informatie moet geven die betrekking heeft op het taalgebruik en niet tot taak heeft grammaticale begrippen aan te leren of een bepaalde taalbeschouwing uit te dragen.

Prof. Van den Toorn legt er de nadruk op dat de ANS bruikbaar moet zijn voor een grote groep van personen die behoefte hebben aan de geboden informatie. De ANS is niet gedacht, zo schrijft hij, als een leerboek voor beginners, maar de gevorderde student en zeker de docent in het Nederlands als vreemde taal - en dat is buiten de Nederlandse taalgemeenschap lang niet altijd een gespecialiseerde neerlandicus en ook niet altijd een taalkundige - moet er zonder moeite zijn weg in kunnen vinden. Wat de Nederlandstalige betreft wordt niet gedacht alleen aan docenten op academisch of middelbaar niveau, maar ook aan docenten in het basisonderwijs, journalisten, redacteuren, correspondenten, ambtenaren e.a., aldus prof. Van den Toorn.

Taalbeschouwing ondergeschikt aan praktisch doel

De ANS moet in de eerste plaats aandacht besteden aan wat van belang is voor het taalgebruik en moet bruikbaar zijn voor niet-specialisten. Het laatste heeft gevolgen voor het theoretisch kader, de indeling en de terminologie. De ANS wil echter een spraakkunst zijn waarin de taalbeschouwing zo consequent mogelijk ondergeschikt wordt gemaakt aan het praktisch doel. Het ligt dus voor de hand, aldus de schrijver, dat b.v. een taaltheorie die zich vooral concentreert op zeer diepe structuren, dan wel op de historische ontwikkeling van de taal, minder bij te dragen heeft aan de ANS dan een begrippenapparaat dat zich bij uitstek leent voor het beschrijven van onmiddellijk waarneembare verschijnselen in het Nederlands van nu.

Omdat de ANS meer als basis- en naslagwerk dan als leerboek bedoeld is, zal voor wat de indeling betreft vooral rekening worden gehouden met de vraag: op welke plaats in het boek zal de gebruiker bepaalde informatie verwachten? Het antwoord hierop zal uiteraard voor verschillende gebruikers niet hetzelfde zijn: het bekende probleem, aldus de auteur, ‘groter als of groter dan’ zal de een bij de comparatieven, de ander bij de voegwoorden zoeken. Deze moeilijkheid kan ondervangen worden door een uitgebreid systeem van verwijzingen en door uitvoerige registers.

Dus geen leerboek, maar een taalbeschrijving. En wel een beschrijving van het hedendaags Nederlands taalgebruik. Nu is Nederlands taalgebruik een complex begrip, doordat er zoveel vormen van taalgebruik onder vallen. Het zal duidelijk zijn, dat de dialecten in de ANS buiten beschouwing blijven: het boek dient een beschrijving te geven van de standaardtaal. Prof. Van den Toorn verkiest met opzet deze term ‘standaardtaal’, omdat de zo wat belegen term Algemeen Beschaafd Nederlands of ABN kan worden vermeden.

Hij acht het niet zo eenvoudig een definitie te geven van het begrip ‘beschaafd’ Nederlands: standaardtaal daarentegen kan omschreven worden als die vorm van taal die bruikbaar is in het gehele Nederlandse taalgebied en wel in secundaire relaties, d.w.z. tegenover vreemden. Juist tegenover vreemden (winkelpersoneel, conducteurs, beambtes op een postkantoor) gebruikt men die algemeen bruikbare vorm van het Nederlands, waar men zich in primaire relaties (in de familiekring) van allerlei nevenvormen van de standaardtaal kan bedienen. Die standaardtaal laat genoeg speelruimte voor allerlei uitspraakvariaties - wat bij het zgn. ABN een moeilijk punt vormt -; een buschauffeur in Groningen die in standaardtaal een kaartje verkoopt aan een Randstadbewoner, zal zeker herkenbaar zijn als Groninger, maar de Randstadbewoner is ook herkenbaar. Toch bedienen beiden zich van de standaardtaal, een bovengewestelijk Nederlands.

Variaties in de standaardtaal

Ook die standaardtaal kent natuurlijk variaties. Er is allereerst het onderscheid tussen schrijftaal en spreektaal, een onderscheid dat kleiner is dan een halve eeuw geleden, maar dat toch altijd nog bestaat. In het algemeen zal dat tot uiting komen in een iets verzorgder, deftiger woordkeus voor een geschreven tekst. Maar veel belangrijker, aldus prof. Van den Toorn, zijn de verschillen tussen de standaardtaal en dat wat we sub-standaard kunnen noemen: afwijkingen die meestal als minder verzorgd ervaren worden. Prof. Van den Toorn geeft vervolgens hierop

[p. 51]

een toelichting. De normale standaardvorm van de werkwoorden in meervoudsvorm kent geen n-klank meer aan het slot: wij zeggen tegenwoordig: ‘ze hebbe’. Wanneer nu een noordeling die slot-n heel duidelijk laat horen en zegt: ‘ze hebn’, ervaren we dat als een regionale afwijking van de standaardtaal. Duidelijk substandaard is voorts de in het westelijk deel van Nederland veel voorkomende vorm ‘hun hebbe’, waarbij in plaats van ‘ze’ de objectsvorm ‘hun’ gebruikt wordt. Beide gevallen wijken af van de standaard, alleen dringt ‘hun hebbe’ en consorten heel snel op, ook in de taal van mensen van wie men dat niet zou verwachten.

Wat moet het beleid zijn van de A.N.S.?

Prof. Van den Toorn stelt dan de vraag: wat moet nu het beleid zijn van de A.N.V.-redactie in dit soort kwesties? Welnu, zo luidt zijn antwoord: in de A.N.S. moet in de eerste plaats de standaardtaal beschreven worden. In een aantal gevallen zal ook vastgesteld moeten worden of bepaalde varianten als substandaard vermeld zullen worden. De gebruiker van het boek kan dan zelf zien welke vorm hij verkiest en daarbij zal hij moeten varen op het kompas van de A.N.S.-redactie.

Die redactie krijgt daardoor in sommige opzichten, naar het oordeel van de hoogleraar, een zware verantwoordelijkheid te dragen: men zal aan het A.N.S. een zeker gezag gaan toekennen en het boek als normatief beschouwen. Dat laatste, meent hij, blijft voor rekening van de gebruiker; de A.N.S.-redactie zelf zal voornamelijk registreren en beschrijven; tot die beschrijving behoren ook kwalificaties als substandaard.

Prof. Van den Toorn besluit zijn artikel met de opmerking dat wanneer de lezer van het boek aan het laatste gezag toekent, hij vrij is dat te doen. Hij is ook vrij zich een andere mening te vormen. ‘Daarvoor is hij een vrij mens en ook de A.N.S. is mensenwerk’.

GEERT GROOTHOFF